Tíminn - 17.07.1931, Blaðsíða 1

C i ni a n s er t £œf janjötu 6 a.
(Dpin öaslega'fí. 9—6
Sími 2353
©faíbferi
og afgrei&slumaour Cimans er
Kannueig þorsteinsoóttir,
íœfjanjötu 6 a. ^cyfjaDÍf.
JluftaMað
II. árg.
Reykjavík, 17. júlí 1931.
4. blað
fliflit um nkkri ItliNlllirll
Byltingin á Spáni.
Síðastliðið vor varð, eins og
kunnugt er, stjórnarbylting á
Spáni. Konungurinn, Alfons XIII.
flýði úr landi og landslýðurinn,
þar á meðal herinn, gekk upp-
reisnarmönnum til handa. Bráða-
birgðastjórn tók völdin í sínar
hendur og boðaði jafnframt til
almennra kosninga. Skipuð var
nefnd lögfræðinga til að semja
uppkast að nýjum stjórnskipun-
arlögum, sem lagt verður fyrir
hið nýkjörna þing. FórmaSur
bráðabirgðastjórnarinnar er Al-
cala Zamora.
Undanfarin 7—8 ár hafa Spán-
verjar búið við einveldi. Komst
einræðið á tíðindalítið, í sept-
embermánuði 1923. Maðurinn,
sem stjórnaði landinu næstu 6
árin hét Primo de Rivera og var
hershöfðingi. Herinn og klerka-
stéttin studdu hann til valdanna.
Aðstaða hans til konungsins mun
hafa verið svipuð og Mussolinis
til konungsins á ítalíu.
Um það lleyti sem einvalds-
stjórnin hófst voru erfiðir tímar
á Sp'áni. Spánverjar áttu þá í
ófriði suður í Marokkó í Afríku
og höfðu beðið lægra hlut. Fjár-
hagur ríkisins var illa kominn.
Árlegur tekjuhalli á ríkisbú-
skapnum var um 30 kr. á íbúa í
landinu. Kommúnistar höfðu
gjörst all umsvifamiklir víða um
landið og komið á stað óeirðum
meðal verkamanna og hvert
hryðjuverkið rak annað. Á árun-
um 1922—23 höfðu verið myrtir
um 500 manns, sem riðnir voru
við atvinnurekstur. I Cataloníu
var sterk hreyfing í þá átt að
slíta þann landshluta úr tengslum
við ríkið, enda eru Kataloniubú-
ar, að máli og menningu, frá-
brugðnir öðrum Spánverjum.
Gengi spánskra peninga var
fallanda.
Primo de Rivera gekk til verks
með harðri hendi. Hann réð yfir
hemum og beitti honum óspart.
Sum vandamálin tókst honum að
leysa á skömmum tíma, en önnur
ekki. Honum tókst að leiða styrj-
öldina í Marokkó til lykta á þann
hátt, að þjóðin undi hlut sínum.
Kommúnistaóeirðirnar bældi
hann niður á svipstundu. Honum
tókst að búa svo að Kataloniu-
mönnum, að þeir létu við svo
búið standa.
En erfiðlegar gekk að reisa við
fjárhaginn. Fyrstu árin tókst
raunar að minnka tekjuhallann,
en sú endurbót reyndist ekki til
langframa. Og annað mistókst,
sem miklu varðaði. Primo de
River a varð aldrei vinsæll með
þjóðinni. Menn viðurkenndu að
vísu dugnað hans. Það orð lék
á, að hann ynni 16 stundir í
sólarhring.
Það mun ekki verða hrakið,
. að á Spáni hafi orðið mjög stór-
felldar framfarir þau 6 ár, sem
Primo de Rivera stjórnaði land-
inu. Honum tókst að skapa ör-
yiggi um líf manna og eignir, og
draga úr þeirri siðspillingu, sem
ríkjandi var meðal dómarastétt-
arinnar. Stjórnin kom á fót um
5000 skólum víðsvegar um iandið.
Vegir voru lagðir og járnbraut-
ir byggðar, þar á meðal tvær
yfir Pyreneafjallgarðinn. Vatns-
veitur voru byggðar í ýmsum
borgum og byrjað á stórfelldum
........ ¦¦¦¦¦¦ ¦¦¦¦:¦¦¦¦'¦ '¦"-¦•¦.¦
hefði láðst að framkværna. Þeir
fengu alltaf góðar viðtókur en
engin erindislok.
Árið 1927 mun þeim konungi
og Rivera hafa þótt hyggilegt að
láta ekki lengur við svo búið
standa og sýna viðleitni í þá átt,
að koma á föstu stjómarformi.
Var þá boðað til kosninga og sett
nefnd til að semja nýja stjórn-
sumu leyti mildari tökum á and-
stæðingum sínum en áður hafði
verið. Ýmsir pólitískir fangar
voru látnir lausir og- öðrum leyft
að hverfa heim úr útlegð, og
verkföll voru ekki hindruð með
valdi. En blaðaeftirlitinu var
haldið.
Á meðan Primo de Rivera var
við stjórn hafði athygli manna
út opinber uppreisn. Stjórninni
tókst að bæla hana niður, og
foringjar uppreisnarmannanna
voni hnepptir í fangelsi. En
Berenguer varð að fara frá völd-
um. Aznar sjóliðsforingi kom í
hans stað.
Og nú lét stjórnin fyrir alvöru
undan síga. Andstaðan í landinu
var orðin sterkari en svo, að við
- ¦
Aðalgatan í Barcelona (höfuðborg Cataloniu) og starvdmynd af Columbusi.
áveituframkvæmdum í Ebrodaln-
um. Stjórnin lagði sig fram til
að auka aðsókn erlendra ferða-
manna og kom á fót skrifstofnm
í því skyni. 1 Sevilla og Barce-
iona voru haldnar sýningar, sem
vöktu heimsathygli.
En peningamálin tókst Primo
de Rivera ekki að leysa. -Gengi
spönsku myntarinnar var alltaf
óstöðugt og féll mjög undir það
síðasta. Á „noiTnal" tímum jafn-
gilda 25 spanskir pesetar ensku
pundi. Á styrjaldartímanum var
gengi spanskra peninga mjög
hátt. Þá jafngiltu 16 pesetar
ensku pundi. Um áramótin 1929
—1930 jafngilti enskt pund 38
pesetum, en um það leyti sem
Marokkóstríðinu lauk aðeins 27.
Svo mjög lækkaði gildi spánskra
peninga þann tíma, sem Primo de
Rivera fór með völdin. Lántökur
í því skyni að hækka gengi pe-
setans reyndust árangurslausar.
Verzlunarjöfnuðurinn var alltaf
óhagstæður og því óhagstæðari
sem lengra leið. Þannig komu
fram út á við afleiðingar hins
óheilbrigða stjórnarfars. En um
gag-nrýni á einstökum atriðum
var ekki að ræða, því að öll blöð
voru undir eftirliti lengst af ein-
valdstímanum, og þingið var
ekki kvatt sarhan.
Með því að kalla ekki saman
þingið hafði konungur brotið
stjórnskipunarlög ríkisins, sem
mæla svo fyrir, að ekki megi líða
meira en þrír mánuðir án þess
að þingið sé starfandi. MeS á-
kveðnu millibili gengu þingforset-
arnir á fund konungs til að vekja
athygli hans á þessu ákvæði
stjórnarskrárinnar, sem honum
arskrá. I þessari stjórnarskrá
var vald konungs, stóraukið.
Blaðaeftirlitið var þá afnumið
um stundarsakir, og þjóðinni
gefinn kostur á að ræða breyt-
ingarnar. Blöð andstæðinganna
notuðu sér óspart frjálslyndið og
réðust heiftarlega á frumvarpið.
Blaðaeftirlit var þá fyrirskipað
á ný ög stjórnarskráín lögð á
hylluna.
Primo de Rivera gjörði á síð-
ari árum tilraun til að koma upp
einskonar Fascistaflokki, að í-
talskri. fyrirmynd. I því skyni
stofnaði hann félag ættjarðarvina
(Union Patriotica). En það náði
aldrei sama vexti og Fascista-
flokkiirinn í ítalíu. Og loks lenti
Rivera í andstöðu við herinn, og
það réð úrslitum.
Eftir að hafa ráðfært sig við
konunginn og fylgismenn sína,
lagði hann niður völd 26. jan.
1930 og hvarf úr landi — þreytt-
ur á sál og líkama eftir því sem
fregnir hermdu. Erlendis reit
hann nokkrar blaðagreinar og
tók á sig ábyrgðina af einveldinu.
Neitaði hann því ákveðið, sem
ýmsir höfðu haldið fram, að
konungur hefði átt frumkvæði
að einvaldsstefnunni, en Rivera
verið verkfæri í hendi hans. —
Rivera lézt skömmu síðar — í
marzmánuði 1930.
Stjórriarfyrirkomulagið var hið
sama og áður, eftir að Rivera
lét af völdum. En þeir sem á
eftir komu, voru ekki jafnokar
hans. Eftiimaður hans var Be-
renguer hershöfðingi, sem lýð-
veldisstjórnin nú hefir stefnt
fyrir herrétt. Stjórnin tók að
lítið beinst að Alfons konungi
eða hlutverki hans í því sem
fram fór. En eftir að Rivera
lagði niður völd, fór að verða
breyting á þessu, enda lét kon-
ungur þá meira til sín taka. And-
staða frjálslyndra manna í land-
inu gegn stjómarfyrirkomulag-
inu beindist eftir þetta fyrst og
fremst að konunginum.
Alfons XIII. er fæddur 'árið
1886, og varð konungur strax í
vöggunni, því að faðir hans var
látinn, þegar Alfons fæddist.
Ekki virðist hann hafa verið
neinn þjóðskörungur. Mun hann
hafa verið vel þokkaður meðal al-
mennings en þó ekki notið mik-
ilbr virðingar eða álits, en skap-
stör og eigi ófús til stórræða.
Nú eftir byltinguna er honum
borið á brýn, að hann hafi verið
fjáraflamaður meiri en góðu
hófi gegndi.
Ýms atvik eru tilgreind sem
nokkra hugmynd gefa um sam-
búð konungsins við ýmsa helztu
menn þjóðarinnar síðustu árin.
Konungurinn varð að sætta sig
við það, að háttstandandi liðs-
foringjar í hemum væru allt í
einu „hættir að reykja", ef kon-
ungurinn bauð * þeim vindling.
Einn af þekktustu lögfræðingum
og fjármálamönnum landsins
neitaði að vinna éið með þeim
ummælum, að á Spáni væri eið~
stafui'inn orðinn markleysa, úr
því að konungurinn sjálfur hefði
brotið stjórnarskrána, sem hann
hefði. svarið að vernda. Jafnvel
aðalforingi spanska íhaldsflokks-
ins kallaði konunginn „pestar-
skrokk" (putrefying corpse")!
í desembermánuði 1930 brauzt
henni yrði spornað.. Blaðaeftir-
litið var afnumið og fyrirheit
gefið um nýjar þingkosningar.
En sá boðskapur kom of seint.
Við bæjastjórnakosningar, sem
fram fóru um allt land í apríl-
mánuði fengu lýöveldissinnar yf-
irgnæfanda meirahluta. Mótmæl-
in kváðu við hvaðanæfa. Verka-
menn héldu kröfugöngur. Stud-
entar við háskólann í Madrid
tróðu mynd konungsins undir
fótum. Þá brast einveldið. Kon-
ungurinn hvarf úr landi eins og
Primo de Rivera rúmu ári áður,
og byltingamennimir, sem setið
höfðu í fangelsi, voru fluttir
upp í stjórnarsætin.
Fregnir, sem borizt hafa af at-
burðum á Spáni eftir byltinguna
eru fremur óljósar. Það er þó víst,
að talsverð ókyrð hefir verið í
landinu og að stjómin hefir orð-
ið að bæla niður óeirðir með her-
valdi. Herinn virðist ekki hafa
sett sig upp á móti hinum nýju
valdhöfum. Og óeirðir þær, sem
átt hafa sér stað, hafa ekki verið
sprottnar af andstöðu við lýð-
veldið, heldur beinst aðallega
gegn klerkastéttinni. Klaustur
hafa verið brennd og aðsúgur
gjörður að munkum og prestum.
Kirkjan á Spáni hefir verið vold-
ug og íhaldssöm, og klaustur-
múrarnir standa fyrir augum
byltingasinnaðra manna sem tákn
gamallar kúgunar. Lýðveldis-
stjómin hefir nú orðið að vernda
líf og eignir síns fyrrum voldug-
asta andstæðings fyrir ásókn
sinna eigin manna. 1 hinu nýja
stjórnarskrárfrv. er gjört ráð
fyrir skilnaði ríkis og kirkju.
Því hefir verið spáð, að bylt-