Tíminn - 20.05.1936, Blaðsíða 2

80
tiatsrs
I Halldór Vílhjálmsson I
skólastjóri á Hvanneyri
skólastjó
I.
Hann lézt eftir stutta legu
á Landakotsspítalanum í Reykja
vík, að.morgni þess 12. þ. m.
Hafði hann þjáðst mestallan
síðastliðinn vetur af maga-
sjúkdómi, sem reyndist vera
krabbamein og dró hann til
dauða.
Þó að Halldór heitinn væri
nokkuð við aldur, höfðu þeir
er þekktu hann, vænst þess til
skamms tíma, að honum yrði
lengra lífs auðið. Hefir víst
eng'um er heimsóttu hann á
sextugsafmælinu fysir rösku
ári, dottið í hug að þeir yrðu
svo bráðlega að sjá honum á
bak. Svo þrunginn var hann
lífsfjöri og þrótti, að þá var
enn að sjá, sem í honum byggi
kraftur handa hálfri öld.
II.
Halldór var fæddur í Laufási
í Þingeyjarsýslu á heimili afa
síns, sr. Bjöms Halldórssonar,
hins mikla prestahöfðingja og
búmanns, 14. febr. 1875.
Faðir hans var Vilhjálmur
Ljarnarson síðar bóndi að Rauð
ará við Reykjavík, alkunnur
búhöldur og jarðræktarfröm-
uður. Móðir hans var Sigríður
Þorláksdóttir prests að Skútu-
stöðum, af hinni alkunnu
Reykjahlíðarætt.
Hann ólst síðan upp fyrst
hjá Birni afa sínum og síðan í
föðurgarði.
Skólanám sitt hóf hann í
Möðruvallaskólanum, en fór
nokkru síðar til Danmerkur.
Stundaði hann fyrst nám á
bændaskólanum á Dalum og
fór því næst á landbúnaðarhá-
skólann . í Kaupmannahöfn, og
lauk þar kandidatsprófi vorið
1904. Árið 1904—1905 var j
hann á námsferðalagi í Dan-
mörku og um veturinn á lýðhá- 1
skólanum í Askov. Vorið 1905
kemur hann heim og starfar í '
B.A.F., Búnaðarsambandi Aust-
i
fjarða, og stundar kennslu við
Eiðaskóla fram á árið 1907.
Þá um vorið vei-ður breyting
á búnaðarskólanum á Hvann
eyri. Þá tekur ríkið við honum
af. Suðuramtinu, sem þá rak
hann, og þá nýskeð höfðu ver-
ið samþykkt á Alþingi lög um
bændaskólana, og tilhögun
þeirra verið breytt í það horf,
er síðan hefir haldizt í aðalat-
riðunum.
Hvanneyi
Þá um vorið fær Halldór veit-
ingu fyrir bændaskólanum á
Hvanneyri, og tekur við rekstri
skólabúsins, á eigin reikning
og ábyrgð. Þar með byrjar til
fulls hans mikla og merka æfi-
starf, er nú lauk svo óvænt og
skyndilega.
III.
Samkvæmt framansögðu var
H. V. skólastjóri Hvanneyi’ar-
skólans rétt 29 ár. Óx álit skól-
ans og aðsóknin að honum
fjjótlega eftir skipulagsbreyt-
inguna, undir stjórn hins
unga, áhugasama og glæsilega
skólastjóra. Var hann flest ár-
in fullskipaður, og nemendur
úr öllum sýslum landsins. Og
löngum varð að neita fjölda
manna um skólavist, sökum
rúmleysis, og stundum allt að
því eins mörgum og að kom-
ust. Það var líka tæpast hægt
að hugsa sér mann betur kost-
um búinn til að veita þess-
konar skóla forstöðu. Þekking-
in var mikil og góð, bæði í
hinu verklega og vísindalega,
auk hinnar daglegu reynslu í
öllu, er að búnaði laut. Hæfi-
leikamir, til að gjöra kennsl-
una lifandi, að breyta hinum
þungmeltu vísindum í áþreif-
anlega hluti hinna daglegu við-
fangsefna, voru fágætir. Eld-
móðurinn og hrifningin í starf-
inu, einkum í eftirlætisnáms-
greinum hans, voru svo, að
þau hlutu að kveikja líf, jafn-
vel í hverju dauðýfli, og gera
kennslustundirnar eftirsóknar-
verðar og ógleymanlegar.
Einn nemenda H. V. hefir
látið svo um mælt, að af öllum
námsgreinum skólans, hafi sú,
er hann bjó lengst að, verið
námsgreinin: Halldór á Hvann-
eyri. Og það er ekki að efa að
sú lífsorka, bjartsýni og áhugi,
er hann hlóð nemendur sína af,
befir ekki verið veigaminnsta
veganestið, er þeir lögðu með
út í lífið að náminu loknu.
Auk hinna búfræðilegu náms-
greina, lagði H. V. mjög
mikla áherzlu á aðrar þær
greinir skólanámsins og skóla-
lífsins, sem líklegastar voru til
að manna nemendur og gjöra
skólaveruna ánægjulegri. Má
þar einkum minna á þá miklu
áherslu, er hann lagði á lík-
amsrækt og sönglist. Hann var
sjálfur á unga aldri mikill í-
þróttamaður, og alla tíð söngv-
inn og söngelskur. Þessa gætti
mjög í skólastjórn hans. Kom
hann þegar á fyrstu árum á
mikilli og góðri íþróttakennslu
við skólann. Hann gekkst fyx*ir
því að einn kennai’anna lærði
leikfimiskennslu erlendis, og
hafði ætíð fullkomnum leik-
fimiskennurum á að skipa alla
sína tíð. Gekk hann ríkt eftir
að námssveinar iðkuðu leikfimi
alla vii’ka daga skólaái’sins.
Hann bi’auzt í að koma upp á-
gætu leikfimishúsi með nauð-
synlegum áhöldum, á fyrstu
árum sínum í hálfgerðu trássi
við yfirstjórn skólans, sem
ekki gat skilið „hvað bændur
ættu að gera með að læra leik-
fimi‘‘ — og af eigin fé í fyrstu.
Söngstjóxnina hafði hann ætíð
sjálfur á hendi og stundaði
hana af lífi og sál.
Vöktu söng- og leikfimis-
fiokkar skólans ekki hvað sízt
athygli, er samkomui’ voru
haldnar á Hvanneyri og nem-
endur léku þessar listir sínar.
IV.
Eins og fyrr er sagt, tók
II. V. við skólabúinu samtím-
is skólastjórninni. Rak hann
það til dauðadags af þeim
myndarskap, sem frægur er
orðinn.
Jörðin Hvanneyri, með hjá-
leigum, er mikil og góð, og
fékk hann hana á leigu með
mjög góðum kjöi’um. Honum
græddist brátt fé, enda var ár-
ferði gott og uppgangstímar í
landinu um skeið. En hitt er
jafnvíst, að þar var „hálfur
auður und hvötum“.
H. V. var afburða búmaður,
stórhuga, stórvirkur, og þó að-
gætinn. Hann snéri sér fyrst að
engjum og stórbætti þær með
uppistöðugörðum og nýjum á-
veitum. Síðan að túnræktinni,
og jók töðuvöllinn ár frá ári.
Heyfengui’inn óx með hverju
ái’inu. Bústofninn sömuleiðis.
Og jafnframt því að bústofn- !
inn stækkaði, batnaði hann
stöðugt fyrir kynbætur og úr- !
val. Þar voru notaðar allar
fullkomnustu vinnuvélar og
verkfæi’i, og komið á nýjum og
| bættum vinnuaðfei’ðum alls-
1 staðar þar sem við var komið. 1
Einnig gerði H. V. margvísleg-
ax tilraunir með nýjar verk-
unaraðferðir heyja. Má þar
einkum nefna votheysverkun-
ina, er hann lagði mikla alúð
við að bæta og fullkomna frá
því sem áður þekktist, og sem
hann notaði mikið í búskap
sínum. Þá kom hann og á hjá
sér fullkomnustu mjólkui’-
vinnslu er þá þekktist hér, og
var Hvanneyrarskyr, smjör og
rjómi, lengi nafntoguð vara á
markaðnum.
Laxveiði jarðai’innai’ notaði
hann í það ýtrasta, enda hafði
hann mikið yndi af veiðiferð-
urn og veiðiskap.
Það var sama hvar var lit-
ast um á hinu rnikla búi. Al-
staðar voru athafnir og líf.
Það var sama á hverju gekk.
Hvanne.vrarbóndinn var alltaf
á undan öðrum. Hann var
fyrstur með voryi’kjuna. Hann
byi’jaði fyrstur sláttinn. Hann
hirti fyrstur töðuna, og lauk
fyrstur heyvinnu hvemig sem
viðraði. Það voni „tvö höfuð-
á hverri skepnu“, og allt jókst
í höndurn hans.
Þannig reis Hvanneyri hærra
og hæri’a með hverju árinu.
Það hilti undir hana út um
héraðið, og bráðlega út um
gervalt landið.
En þar runnu saman í eitt,
bóndinn og býlið. Vöxtur
þeii’ra og viðgangur var sam-
eiginlegur. Menn gátu vart
hugsað sér Hvanneyri án
Halldórs eða Halldór án
Hvanneyrar.
V.
Halldór vai’ fríður maður og
föngulegur. Hann var meðal-
maður á hæð, þrekvaxinn mjög
og rammur að afli. Fjör- og
áhugamikill, svo að af bar.
Hann var skapmikill og ör-
geðja, og gat verið hvass og ó-
væginn er honum rann í skap.
En kunnugir erfðu það sjaldan
við hann, enda var hann
fljótur til sátta. Og þá sem
ekki kynntust nema ytra borði
á persónu hans, hefir e. t. v.
ekki grunað að með þessum
harðgerða, þróttmikla manni
leyndist óvenjulega viðkvæmt
tiIfinningalíf.Hann gaf því ekki
að jafnaði lausan tauminn. En
þeir sem þekktu hann bezt,
munu hafa kynnst þeirri hlið
hans vel.
Daglega var hann hress og
glaður, og hrókur alls fagnað-
ar í vinahóp. Var oft glatt á
hjalla á heimili hans, því hann
var bæði vinmargur og vin-
sæll, og gestkvæmt mjög aila
tíma árs. Nemendum sínum
xeyndist hann hinn bezti vinur
og hjálpaði þeim iðulega áfram
með ráðum og dáð. Mun hann
þeim hinn mesti harmdauði.
VL
Halldór heitinn gaf sig mjög
lítið að opinberum málum, öðr-
um en þeim, sem hann ekki
komst undan, svo sem ýmsum
trúnaðarstörfum í sveit sinni
og héraði, svo og búnaðaimál-
um. Hann sat nokkur ár á bún-
aðarþingi, sem skólastjóri á
Hvanneyri. Hann var og skip-
aður í milliþinganefnd þá er
undirbjó lögin um ræktunar-
sjóðinn nýja, og var einnig
oft sendur af íslands hálfu á
fulltrúafundi erlendis, þar sem
rædd voru búnaðarmál. Ann-
ars helgaði hann alla krafta
sína bústjórninni og skóla-
stjórninni, og ritstörfum um
búvísindi og búskap. Liggur
eftir hann mikið starf og
merkilegt á því sviði. Auk
fjölda blaða- og tímarita-
greina um búnaðarmál, hefir
hann samið mikið rit um fóð-
urfræði, sem nú er kennt við
bændaskólana, og gefið hefir
verið út fyrir almenning af
Búnaðarfél. íslands. Af tíma-
rita- og blaðagreinum hans
skal einkum minnst á hina ó-
þreytandi baráttu hans fyrir
aukinni votheysverkun og not-
kun, sem hann árum saman
eggjaði bændur lögeggjan að
taka upp. Er það sannarlega
ekki hans sök, þótt ekki hafi
unnizt meir á en raun ber
vitni um, að fá bændur al-
mennt til að taka upp þá sjálf-
sögðu heyverkunaraðferð í
þessu rigningarlandi.
-Það var um allt sem hann
skrifaði eins og ræður hans og
fyrirlestra. Það var lifandi,
bressandi mettað því fjöri og
þeim þrótti, sem höfundurinn
var svo ríkur af.
Halldór hafði fyrir löngu
unnið viðurkenningu þjóðar
sinnar, sem einn hinn mesti
brautryðjandi og frömuður
bændastéttarinnar, það sem af
er öldinni. Síðasta búnaðarþing
viðurkenndi þetta með því að
kjósa hann einróma heiðursfé-
laga Búnaðarfélags Islands.
Hann hefir með lífi sínu og
starfi í þágu landbúnaðarins,
skapað sér nafn og minningu,
er seint mun firnast.
Halldór var kvæntur Svöfu
Þórhallsdóttur biskups Bjam-
arsonar. Þeim varð 5 bania
auðið, þriggja dætra og
tveggja sona. Eru þau öll á
lífi og hin mannvænlegustu.
Bjarni Ásgeirsson.
sídasta Alþíngís
Þingið kom saman 15. febrú-
ar og var slitið 9. maí. Það var
annað styzta þing, sem háð
hefir verið síðustu 12 árin, og
er þingtíminn nú, 85 dagar,
nál. 15 dögum neðan við meðal-
lag. Því að meðal þingtíminn
hefir reynzt nál. 100 dagar.
Þó að þingið væri ekki
lengra en þetta, hefir það ó-
neitanlega afgreitt mörg mjög
merk mál. Alls hefir það sam-
þykkt 55 lög og 10 tillögur til
þingsályktunar. Skal hið helzta
rifjað upp í örfáum dráttum:
Fjármál. Fjárlögin voru af-
greidd í svipuðu horfi og s. I.
ár. Tekjustofnar að mestu
óbreyttir, en framlög fullt svo
mikil og áður til verklegra
framkvæmda. Ihaldsmenn töl-
uðu á þessu þingi mikið um
sparnað eins og endranær, en
aldrei kom frá þeim nein spam-
aðartillaga, og hefir nánar
verið að þessu vikið hér í
blaðinu.
Landbúnaðarmál. Þar hafa
verið samþykkt þrjú stór ný-
mæli: Jarðræktarlögin nýju,
lögin um jarðakaup ríkisins og
lög um garðyrkjuskóla. Jarð-
ræktarlögin nýju miða að því,
að gera þátttöku bænda í rækt-
uninni almennari en áður, en
hætta að styrkja einkastór-
ræktun eins og á Korpúlfsstöð-
um, og gera jarðabætur vand-
aðri og varanlegri en þær hafa
verið. Þá eru í nýju jarðrækt-
arlögunum ákvæði, sem
tryggja eiga betur en áður al-
mennan rétt og virka þátttöku
bænda í Búnaðarfélagi íslands.
Ennfremur ákvæði, sem eiga
að hindra það, að jarðabóta-
styrkurinn gangi kaupum og
sölum og verði fluttur aftur úr
sveitunum. — Jarðakaupalögin
eru sett til þess að standa
á móti því eins og við verður
komið, að skuldugir bændúr
flosni upp frá jörðum sínum og
að jarðir þeirra lendi 1 braski.
Mun jarðakaupasjóður yfirtaka
lán á jörðum þeim, er hann
kaupir, og á að verja leigunni
af opinberum jörðum til að
standa straum af þeim lánum.
Enga jörð má þó kaupa fyrir
meira en á henni hvílir og eigi
hærra en fasteignamati nemur.
— Loks má nefna lög um fóð-
urtryggingar í sveitum, sem
dagaði uppi á þingi 1935, af
því að íhaldsmenn neituðu um
afbrigði.
Sjávarútvegsmál. Samþykkt
var að heimila ríkisstjóminni
að ganga 1 ábyrgð fyrir allt að
Landbúnaður og éengislækkun
eftir Þóri Steinþórsson, bónda í Reykholti.
Eins og eðlilegt er, verður-
þéim sem landbúnað stunda tíð-
rætt um hag hans og horfur
nú á þesSum tímum. Afkoma
bænda'ér svo slæm, að von er,
að þeir leiti að leiðum til bóta,
því það er ekki nægilegt að
\ ita það, að aðrir atvinnuvegir
ei’U ékki betur á vegi staddir.
Það er að vísu nægilegt til
þess, að kenna það, að frá land-
búnaði þýðir ekki að flýja,
heldur verði að ráða bót á því
sem þrengir að þeim er hann
stunda eftir því sem- unnt er.
Þó margar séu tillögur þær
sem fram koma, og bæði mis-
viturlegar og ekki allai’ fluttar
aí jöfnum heilindum, er þó eitt
sameiginlegt með þeim flest-
um, og það er að krefjast af-
sk-ipta ríkisvaldsins. Sumir
heimta aukna styrki landbún-
aðinum til handa, aðrir krefj-
ast þess að ríkið sjái um að
bændur fái fullt framleiðslu-
verð fyrir afurðir búa sinna o.
s. frv. En þó þessar kröfur séu
gerðar, mun tæplega til þess
ætlast að ríkið hafi önnur af-
skipti af búrekstrinum. Fáir
munu þeir, og sízt meðal mann-
anna sem kröfuharðastir eru
um framleiðsluverð til bænda
fyrir atbeina ríkisins, sem vilja
láta það ráða miklu um búskap-
arlag eða framleiðsluhætti, og
þeir munu ekki heldur margir,
sem vilja láta ríkið ráða hvar
búskapur sé styrktur, þó þeir
krefjist aukinna fjárframlaga
til hans. En við því mætti bú-
ast, að frá einhverjum kæmi
kröfur um aukin afskipti þess
opinbera og eftirlit frá ríkisins
hálfu um þessi atriði, ef því er
ætlað að bera ábyrgðina á af-
komu atvinnuvegarins. Verður
eí til vill vikið nokkru nánar
að þessu síðar.
Nú mun enginn neita því, að
þess sé full þörf allra hluta
\egna að landbúnaðurinn verði
lífvænlegur atvinnuvegur, held-
ur munu allir óska og vona að
svo verði. Og sá flokkur, Fram-
sóknarflokkurinn, sem markað
hefir stefnuna í þeim málum,
sam hann varða á undanförn-
um árum hefir sýnt að hann
trúir á framtíð þess atvinnu-
vegar. Hann mun því eins og
fyr vinna að öllu því sem fær-
ir hann á öruggari grundvöll,
og láta sig litlu skipta brigsl
um stefnusvik og dylgjur um
fkoðanabrigði foringja flokks-
ins, þvi enn kom öll þau ný-
mæli frá Framsóknarflokknum,
sem einhverju orka um fram-
gang landbúnaðarins og svo
mun verða áfram. Mætti leiða-
að þessu skýr rök ef þyrfti.
En skylt er að taka til at-
hugunar þær tillögur, sem
koma úr öðrum áttum, og taka
til greina ef þær reyndust
noklcru nýtar, og í öllu því sem
rætt er og ritað um afkomu
landbúnaðarins mætti ætla að
eithvað fælist, sem gæti orðið
að gagni. Úr vissum áttum ber
niest á röddum um það, að
gengisbreyting, það er að
segja það, að lækka íslenzku
krónuna í verði leiði af sér
hækkun á verði framleiðsluvar-
anna og jafnframt bæti af-
komu atvinnuveganna. Einkum
er það blað hins svonefnda
bændaflokks, sem lætur eins og
þetta sé fullsannað. Birtist þar
hver greinin eftir aðra, sem
slær þessu föstu án þess að
íökstyðja þó á hvern hátt það
megi verða, eins og þeir, sem
þar rita, hafi ekki áttað sig
fyllilega á málinu.
Það skal strax tekið fram, að
sá sem þetta skrifar telur
gengislækkun vel geta komið
til mála. Hún myndi ef til vill
valda einhverjum breytingum
til bóta á framleiðslukostnaði,
bæði til sjávar og sveita, en
miklu minni en margir vilja
vera láta. En aðaláhrifin yrðu
þau að minnka að verðmæti
sparifé þeirra, sem það eiga,
cg létta eitthvað undir með
skuldamönnum, en sá léttir
verður án tillits til þess, hvort
þeir eru framleiðendur eða
ekki. En gagn gengislækkunar
verður að metast eftir því,
hvaða áhrif hún hefir á fram-
leiðsluna, þvi á afkomu hennar
byggist velferð þjóðarinnar.
En hversu mikil yrðu þá
áhrif gengislækkunar á hag
framleiðslunnar í landinu og
sér í lagi hvað landbúnaðarvör-
ur snertir? Að því er „Fram-
sókn“ og þeir, sem þar rita,
segja, hefði hún þau áhrif,
að bændur fengju „fram-
leiðsluverð" — og það þýðir á
þeirra máli stórhækkað verð
— fyrir afurðir sínar, og skal
sú staðhæfing athuguð nánar
útfrá sjónarmiði þess, sem er
leikmaður í þeim málum.
Sennilegt er að tekjur bænda
vaxi að krónutölu við gengis-
lækkun en ólíklegt að meira
verðmæti fáist fyrir vörumar
eftir en áður. Á útlendum
markaði fást aðeins þeim mun
fleiri krónur fyrir vömr okk-
ar sem þær eru minni, og það
má teljast gott ef á innlendum
markaði fæst þeim mun hærra
verð sem krónan er minni. Á
því er ekki leiðréttingar að
vænta við gengisbreytingu,
enda munu flestir búast við
hinu, að þessar fleiri krónur,
þó verðminni séu, muni reyn-
ast betur af því að útgjöldin
vaxi ekki að sama skapi, og
verður því að athuga það.
Aðalútgjaldaliðir hvers bús
eru fernskonar. Skattar og
önnur opinber gjöld, vextir af
skuldum, kaupgjald og að-
keyptar vörur, innlendar og
erlendar, bæði til búrekstrar-
ins og líka til þarfa fjölskyld-
unnar, sem á að fá framfæri
sitt af búinu. Einhver þessa
gjaldaliða eða helzt þeir allir,
verða því að vaxa minna en
því nemur sem krónunum hefir
fjölgað, sem fást fyrir afurðir
búsins, ef gagn á að vera að,
gengislækkun.
Síðasti liðurinn, aðkeyptar
vörur, er langhæsti gjaldalið-
urinn hjá flestum þeim, sem
landbúnað stunda. Nú er það
auðskilið, að gengislækkun
hefir engin áhrif á þau útgjöld-
Eftir því sem krónan verður.
minni þarf fleiri til þess að
greiða þær útlendu vörur, sem
kaupa þarf. Verð þeirra mið-
ast við gjaldeyri þeirra landa,
sem þær koma frá, og hækkar