Tíminn - 03.03.1937, Qupperneq 2

TIMINN
88
Guðbrandur Magnásson
fímmtugur
Fáir sem þekkja Guðbrand
kíagnússon, munu trúa því, að
hann sé orðinn fimmtugur. Þó
er það svo. Hann fór yfir þessi
þýðingarmiklu landamæri 15.
febr. s. 1.
Guðbrandur Magnússon er
um marga hluti mjög einkenni-
legur og sérstæður maður.
Hann er bjartsýnni en flestir
menn aðrir. Ár og aldur hafa
engin áhrif á hann. Eftir marg-
háttaða baráttu í hálfa öld
gengur hann í brattann í fjöll-
um eins og ungur maður og
gerir höfuðstökk í leikfimi.
Slíkt gera engir nema þeir,sem
eiga unga sál.
Guðbrandur var uppalinn á
Seyðisfirði í fátækt eins og all-
ir íslendingar, sem fá nokkurt
gildi fyrir land si'tt. En útþráin
var sterk og háu fjöllin urðu
ekki fjötur um fót hans. Hann
lærði ungur prentiðn, fór um
stund til útlanda, en var kom-
inn til Reykjavíkur þegar ung-
mennafélagsskapurinn átti sína
gullöld þar. Guðbrandur varð
þegar í stað einn af leið'togum
þessarar hreyfingar. Hann var
fæddur til að verða forgöngu-
maður ungmennafélaganna.
Allt eðli hans og gáfur gerðu
hann að einum hinum fremsta
í fylkingu þeirrar æsku, sem
með réttu ber í sögunni heitið
„Vormenn Islands".
Fóstbróðir Guðbrandar Magn-
ússonar, sr. Jakob Ó. Lárus-
son, kom frá Ameríku með
hina fyrstu bifreið, sem að
gagni varð hér á landi, og mik-
inn og sterkan áhuga fyrir
öllum framförum. Þeir vinirn-
ir vildu ganga út í lífsbará'tt-
una saman. Skömmu áður en
heimsstyrjöldin brauzt út voru
þeir komnir á fremsta hlunn
með að kaupa Reyki í ölfusi og
gera þar héraðsskóla Suður-
lands. Fátækt hamlaði þeim
og skólinn kom annarsstaðar.
En Reykir fá líka sinn vitjun-
artíma til stórra hlu'ta eins og
þá fóstbræðurna dreymdi um.
Sr. Jakob varð prestur í Holti
undir Eyjafjöllum. Guðbrandur
var þar með vini sínum nokk-
ur ár. En um áramótin 1916—
1917 var Framsóknarflokkurinn
stofnaður. Um mörg ár höfðu
gamlir ungmennafélagar undir-
búið flokksstofnun. Þeir fundu,
að þeir höfðu mátt og sterkan
vilja 'til að hrinda steini úr
götunni. Guðbrandur var einn
af áhugamestu mönnum í þess-
um samtökum, og hann varð
ritstjóri að hinu fyrsta blaði
flokksins, Tímanum. Hann
hafði marga ágæta eiginleika
til að vera blaðamaður. En
sjálfur leit hann ekki svo á.
Hann átti mes'tan þátt í, að
vinur hans, Tryggvi Þói-halls-
son, varð annar ritstjóri Tím-
ans. Guðbrandur lét sjálfan sig
sitja á hakanum, þá sem endra-
nær. Hann trúði því að það
væri betra fyrir blaðið og
flokkinn að annar maður yrði
ritstjórinn. Þar með var málið
útkljáð að því er hann snerti.
Nokkru síðar varð Guð-
brandur kaupfélagsstjóri á
hafnlausu ströndinni í Rangár-
vallasýslu. Hvergi var þörfin
meiri. Hvergi voni erfiðleik-
arnir meiri. Guðbrandur barð-
ist við þessa erfiðleika í mörg
ár. Hann fékk skip til að koma
að söndunum hvert vor.En eng-
inn mátti sköpum renna. Hafn-
lausa ströndin gat ekki orðið
verzlunars'taður. Eftir að vegir
bötnuðu og brú kom á Þverá,
flutti félagið heimili sitt inn í
miðja Rangárvallasýslu, og þar
eru lífsskilyrðin margfalt hag-
stæðari.
Eftir stjómarskiftin 1927
varð að koma nýju skipulagi
á Áfengisverzlun ríkisins. —
Margt af starfsliði fyrirtækis-
ins var miður heppilegt og ekki
nægilega reglusamt. Guðbrandi
var falin forstaðan, að geyma
eitur áfengisins, sem þjóðin
hafði verið kúguð til að kaupa,
og gæta þess með heiðarleik
og ráðdeild. Þetta tóks't. Guð-
brandur hefir alla æfi verið
óvinur áfengis. En hann gat
gætt þess fyrir land sitt á sama
hátt og skuldvar maður getur
séð um ríkisskuldir þjóðar sinn-
ar. Islendingar höfðu vín á boð-
stólum, fyrst létt vín, síðan
sterkt vín líka. Hlutverk for-
stjórans var að stjórna með
reglusemi og fyrirhyggju því
fyrirtæki, sem mikill meiri-
liluti landsmanna afneitar á
torgum og gatnamótum, en
ann í leyni.
Og þetta varð. Guðbrandur
Magnússon bætti hús og alla
aðstöðu verzlunarinnar, kom á
eðlilegum innkaupum og iðnaði
í landinu um ýmislegt af sölu-
vörunum, sem áður voru keypt-
ar tilbúnar frá útlöndum.
En í þessari viðleitni að
vinna vel og trúlega fyrir
landið, varð forstjórinn fyrir
sókn úr óvæntri átt. Ungur í-
lialdsmaður, alinn upp á Seyð-
isfirði, eins og Guðbrandur
Magnússon, hugsaði sér að
vinna eitt mesta klækiverk móti
landinu sínu, sem sögur fara
af. Þessi piltur hét Lárus, og
var sonur Jóhannesar fyrrum
þm. Seyðfirðinga.
Herbragð Lárusar var að
framkvæma stórkos'tlegt fé-
flettingarplan á ríkissjóði.
Hann þóttist með vífilengjum
cg lagakrókum geta sannað, að
Guðbrandur forstjóri hefði lagt
of mikið á vínið, og látið hótel
í Rvík fá of lítinn sölugróða.
Síðan setti hann á stofn um-
fangsmikla skrifstofu, fékk
einn þekkrtasta góðtemplara
Reykjavíkur til að fá að láni
bækur í Áfengisverzluninni og
þóttist sá góði maður vera þar
að safna hagskýrslum í þágu
bindmdisstarfseminnar. — En
raunar var hann leigumaður
Lárusar. Upp úr viðskiptabók-
unum tóku þeir félagar fjölda
nafna. Skrifstofa þeirra vann
síðan að því að kaupa af þess-
um mönnum í hundraðataii
„von“ þeirra í því að þeim
yrðu dæmdar skaðabætur í
hæstarétti. Upphæð sú sem
Lárus þóttisx eiga að fá frá
ríkissjóði skipti milljónum. Það
vár fé, sem vínkaupendur
höfðu eytt í vín og landið not-
að til að borga fyrir samgöngu-
bætur, síma, sjúkrahús, skóla
o s. frv. Lárus hugsaði sér að
ná þessu fé öllu í sinn vasa sem
endurgreiðslu úr ríkissjóði.
Hafði hann allmikinn hóp
auðnuleysingja á framfæri
sínu í þessu máli, þar á meðal
framannefndan höfuðsmann í
góðtemplarareglunni.
Flokksbræður Lárusar byrj-
uðu síðan í Mbl. grimmilega of-
sókn á Guðbrand Magnússon.
Hann átti að vera óalandi og ó-
ferjandi fyrir að vera út í
yztu æsar gerhugull um að fá
sem mestar tekjur í ríkissjóð
af sölu vínfanganna. Hans sök
átti að vera að vinna of vel
fyrir land sitt. Sök Lárusar
var að vilja láta ríkissjóð moka
fé í milljónum í garð hans og
annarra þvílíkra manna, sem
laun fyrir lagasnápsþjónustu.
Magnús Guðmundsson var
um þetta leyti orðinn yfirmað-
ur Áfengismálanna og líka
verzlunarinnar. Hann skipaði
Guðbrandi Magnússyni að
lækka útsöluverð vínanna, eins
og Lárus hefði á réttu að
standa, en forstjórinn hefði
lagt of mikið á. Ef Guðbrandur
hefði orðið að gera þetta, var
Lárusi auðunninn sigur. Þá
liefði ríkið játað, að lagasnáp-
urinn hefði á réttu að standa,
og ekki sýnilegt annað en rík-
issjóður hefði orðið að greiða
umboðsmanni drykkjulýðsins
upphæð, sem nam milljónum.
Guðbrandur hafði ekki aðeins
bjargað gróðanum af áfenginu
í hendur þjóðfélagsins. Hann
snéri líka vopnunum í höndum
hinnar giftulausu ríkisstjórnar.
Hann hætti að flytja vissar
víntegundir inn í ámum, og
setja vínið á flöskur hér, sem
sparaði ríkinu mikið fé. í stað
þess keypti hann vínið um
stund á flöskum frá Suður-
löndum. Nú gat vínið orðið
nógu dýrt, svo að hér stóð Lái’-
us varnarlaus á bersvæði. Litlu
síðar tapaði Lárus stóra málinu
fyrir hæstarétti, og hafði beðið
ógurlegt fjártjón á þessu
braski. Auk þess hafði hann
sýn't þjóðinni glöggt muninn á
þegnskap Guðbrandar Magnús-
sonar og hans sjálfs.
Ég hefi sagt ítarlega frá
þessu atviki af því það bregður
skörpu ljósi yfir manndóm og
úrræði Guðbrandar Magnússon-
ar. Hann vill vinna vei fyrir
landið, og honum tekst það.
Iíonum tekst jafnvel að af-
stýra strandi, þar sem sjálfur
i skipstjórinn hleypir beint á
skerið.
I Meðan Guðbrandur Magnús-
son var kaupstjóri í Hallgeirs-
ey, braut Þverá sér farveg
norðan Þykkvabæjar og var í
þann veginn að leggja hina
blómlegu byggð í eyði. Þá
gekk Guðbrandur fram fyrir
i skjöldu, með hinum djörfustu
bændum í Þykkvabæ. Hann
taldi ekki eftir sér sporin til
Reykjavíkur til að fá þing og
stjórn til að leggja fram fé í
fyrirhleðsluna. Það tókst. —
Framsóknarflokkurinn tók
málið að sér, og Þykkvbæingar
lögðu fram krafta sína eins og
i hetjur, sem verja borg sína
gegn ofurefli. En í þessu stóra
máli Rangæinga kom fram ung-
mennafélagsskapur Guðbrand-
ar. Ilann vildi vera með að
byggja landið, en ekki til að
eyða því.
Guðbrandur Magnússon er
emlægur hugsjónamaður og
fer ekki leynt með vonir sínar
. um batnandi land og þjóð.
! Ilann á þess vegna marga and-
, stæðinga, en fáa óvini. Hann er
| allra manna mildastur og
| drengilegastur í allri baráttu.
| Hann brýtur aldrei leikreglurn-
ar. Hann myndi hjálpa laga-
snápnum og góðtemplaranum,
sem sýndu honum mestan ó-
drengskap, ef þeir væru í nauð-
um og hann gæti greitt götu
þeirra.
Það er skemmtileg tilviljun
að hálfrar aldar afmæli Guð-
brandar Magnússonar fellur
saman við 20 ára starfsafmæli
Framsóknarflokksins, og
stærsta flokksþingið. Guð-
brandur er einn hinn elzti og
sannas'ti ungmennafélagi á
landinu. Hann er og getur
aldrei orðið annað en sam-
vinnumaður. En Framsóknar-
ílokkurinn er sprottinn upp úr
þessum tveim hreyfingum.
Guðbrandur er elzti ritstjóri
Framsóknarmanna og í öll þau
ár sem liðin eru síðan Tíminn
var stofnaður, hefir hann hald-
ið áfram að vera einhver á-
hrifamesti stuðningsmaður
Framsóknarblaðanna. Það má
með nokkrum rétti segja, að
Guðbrandur Magnússon sé
sannnefndur Tímamaður. Hann
er fullur af fjöri og lífi, starfs-
þrá og umbótalöngun. Hann
er jafnan reiðubúinn til að
styðja hvert gott og drengilegt
mál, sem þarfnast hjálpar.
Þess vegna munu hinir mörgu
vinir Guðbrandar fagna á
; bálfrar aldar afmælinu að hafa
: hann í sínum hóp, reyndán'áð
árum, ungan að áhuga, reiðu-
búinn að standa í orði og verki
með öllum þeim sem vilja að
sólin og vorvindarnir nái að
I slcapa júnídag í sálum sem
i flestra íslendinga. J. J.
varalídsisis
Hér í blaðinu var nýlega
skýrt frá því, sem vitnazt
; liefir, að ýmsir íhaldsmenn í
i Reykjavík, sem fjárforráð
i hafa, leggja fram mánaðarleg-
i an styrlc til útgáfus'tarfsémi
Jóns í Dal og þeirra félaga.
Gera þeir þetta í þeirri trú, að
blað Jóns geti unnið sundrung-
arstarf í sveitunum, íhaldinu
til stuðnings. Er þar með feng-
in skýring á því, hvernig hægt
hefir verið að dreifa út um
allar sveitir blaði, sem fáir
kæra sig um og svo að segja.
enginn borgar. Þeir varaliðs-
menn treystust ekki til að mót-
mæla því í útvarpsumræðun-
um, að þeir fengju herkostnað
sinn greiddan á þennan hátt.
En í blaði sínu hafa þeir reynt
að andæfa, og með vægum.
orðum þó, sem von er. Tíminn
vill í því sambandi beina því
til Jóns í Dal og þeirra kum-
pána, hvort þeir vilji ekki láta
binn nýja útvarpsræðumann
sinn, Gústaf Sigvaldason, vitna
í þessu máli, því að hann hefir,
að eigin sögn, haft með hönd-
um þá ánægjulegu iðju, að
innheimta hina mánaðarlegu
styrki til „samvinnublaðsins“
hjá nokkrum þekktum íhalds-
kaupmönnum í Reykjavík.
SIGURÐAR ÓLAFSSONAR
Símn.rKol. Revkjavík. Sími 1933.
Magnús TorSason:
Pættír úr stjóramálasögu
Islands árín 1896-1918
Svo hefir Þorsteinn Gíslason
nefnt nokkur útvarpserindi, er
hann hefir prenta látið. Mun
það vera í fyrsta sinn að yfir-
lit yfir síðustu þættina í sjálf-
stæðisbaráttu vorri kemur al-
menningi fyrir augu og því
þess vert, að því séu gerð
nokkur skil af þeim, sem til
þekkja.
Ritlingur þessi er víst góðra
gjalda verður, það sem hann
nær, góður aflestrar, sem von
var að, og öll viðleitni höfð á
að skýra málin sem sannast og
réttast, eins og í formálanum
segir. Og það sem áfátt er í því
efni má víðast rekja til ókunn-
ugleika höfundar eða yfir-
borðsbragðs, sem jafnan mun
að slíkum erindum, og á þetta
þó einkum við síðari þættina.
Góður hugur og hlýr vei't að
taflmönnum á skákborðinu, og
þá reglu staðfestir hnúta sú, er
bann réttir að Klemensi heitn-
um landritara, því höfundur
liefir aldrei verið í embætti og
kann sýnilega ekki að meta,
hve hart sá verður úti í sinn
hóp, er skjöplast um embættis-
trúnaðinn.
Skal svo vikið að einstökum
atriðum, sem mér er kunnug-
ast um, svo sem til fyllingar
frásögninni eða málsréttingar,
þar er ég þykist vita nánari
deili á, og þó s'tiklað á stærstu
stillunum.
Á þingi 1901 var samþykkt
stjómbótarfrumvarp dr. Valtýs
Guðmundssonar, um sérstakan
ráðherra méð ábyrgð fyrir Al-
þmgi, þrátt fyrir það, að tekin
var við völdum frjálslyndari
etjóm í Danmörku. Telur hann
þetta hin mestu mis'tök og
undirrót að ósigri Valtýinga,
sem og var. Síðan segir, að síra
Einar í Kirkjubæ hafi forlátið
flokkinn og að framkoma hans
hafi verið „í alla staði skyn-
samleg og rétt, enda var hann
samvizkusamur maður og hinn
bezti drengur“.
Af þessu mætti ráða, að höf-
undur telji samherja síra Ein-
ars hafa slcort bæði vit og
drengskap á við þann mæta og
merka mann.
Að því drengskapinn snertir,
nægir að minna á, að meðal
Valtýinga voru þá á þingi Hall-
grímur biskup Sveinsson,
Ivristján Jónsson háyfirdómari,
síra Magnús Andrésson, Ólafur
Briem og síra Sigurður Jens-
son. Mun víst engum koma til
bugar að bregða þessum mönn-
um um ódrengskap eða valda-
græðgi. Hygg ég því vandgert
þar á milli.
En til þess að fella dóm um
átök flokkanna verður að skýra
miklu nánar frá, hvernig á
stóð, en gert er í þáttunum.
Andvaltýingar höfðu borið
fram svokallað „tveggja tígul-
kónga“ frumvarp, er Bogi Th.
Melsteð hafði lánað þeim, með
ákvæðum um 2 ráðherra, ann-
an búsettan í Reykjavík og
hinn í Höfn og skyldu málin
borin upp fyrir konungi, utan
ríkisráðs Dana. Var þannig frá
frumvarpinu gengið, að það
þótti borið fram til málamynd-
ar einnar, og víst er um það,
að þar fylgdi ekki hugur með.
Varð þetta til þess að veikja
aðstöðu andófsmanna, en
þjappa Valtýingum saman og
þó sérstaklega til þess að festa
síra Einar fyrir fullt og allt í
flokknum.
Nú vildu vitanlega allir þing-
menn fá ráðherrann heim, en
um það stóð einmitt deilan,
hvort til þess væri nokkur út-
vegur.
Þar þótti standa á því, að
Danir héldu því sem fastast
fram, að málin yrði að bera
upp í Ríkisráði og ráðherra
sitja við hlið konungs, en af
því leiddi að sjálfsögðu, að ráð-
herrann fengist ekki heim, bú-
seta hans hér og lausn úr Rík-
isráði yrði að fylgjast að.
Um þetta voru mér vitan-
loga allir sammála á þinginu
1901. En með Valtýingum hélt
þessu enginn fastar fram en
Kr. Jónsson háyfirdómari, og
að hans orðum yar algjörlega
farið í þeim flokki um þetta
atriði sérstaklega.
Því þótti það vera þýðingar-
laus dráttur á málunum, að
fresta samþykkt stjómbótar-
innar.
Þá rak það og á eftir, að
stjórnin þótti úr hófi aftur-
haldssöm, sem var. Að því líka
gætandi, að hér átti að eins að
vera tjaldað til einnar nætur,
þótti mest upp úr því leggjandi
að ráðherra ætti sæti á þingi
með fullri ábyrgð fyrir því.
Þótti í lófa lagið að fella hvern
ráðherrann á fætur öðrum og
koma þeim á eftirlaun hjá
Dönum, en þeir höfðu jafnan
sýnt, að þeir kunnu vel að meta
skildinginn í viðskiptum sín-
um við íslendinga.
I þessu sambandi má og
benda á, að þótt menn yfirleitt
hygðu gott til hinnar nýju
þingræðisstjórnar Dana, báru
þeir, sem til þekktu, fremur
lítið traust 'til íslands ráðherr-
ans. Alberti hafði löngum stað-
ið öðrum fæti í afturhaldsliði
Dana og þótti hinn mesti
Bragðamágus og því lítil trú á,
að han mundi reynast oss
leiðitamur.
I frumvarpi Valtýinga var
látið óbundið, hvort ráðherra
skyldi bera málin upp í Ríkis-
ráði Dana og því fylgdi þeirri
stjómarbót ekkert réttindaaf-
sal. Við tókum þar hlut á þurru
landi.
Bragð Albertis var nú það,
að hann, mót allri von, lætur
heimaráðherrann falan fyrir
svínbinding hans í Ríkisráði.
Var þetta hart aðgöngu fyrir
Andvaltýinga, er hrópað höfðu,
að þetta væri að fleygja lands-
réttindum íslendinga fyrir
borð. Iiinsvegar gátu Valtý-
ingar miklu betur unað þess-
um hrossakaupum, því þeir
höfðu ekki lagt nærri eins mik-
ið upp úr Ríkisráðshnútnum.
Ilinsvegar fullyrði ég, að
Andvaltýingar mundu aldrei
hafa samþykkt frumvarp með
Ríkisráðssetu ef Valtýingar
hefðu borið það fram.
Loks skal hér tekið fram, að
Valtýingar sáu ofboð vel, að
samþykkt stjómbótarfrum-
varpsins myndi verða vatn á
myllu andófsins, jafnvel þótt
frekari bætur fengist ekki en í
því fólus't, og í ávarpi til kon-
ungs væri farið fram á rífari
sjálfsstjórn. Var þetta ræki-
lega rætt á fundum Valtýinga
cg þó sérstaklega stutt á þetta
af hálfu þeirra þingmanna, er
liöfðu átt upp á móti í kjör-
dæmum sínum. Sýndu þeir því
talsverða sjálfsafneitun, því
ómótmælanlega var mikil
freis'ting fyrir þá að láta ber-
ast með. straumnum.
í þáttunum er minnst á „Gula
snepilinn" og látið eins og
valdagræðgin hafi sérstaklega
verið Valtýs megin. Þetta er
megnasta meinloka.
Hitt er satt, að þegar er
hyllti undir þingbundinn ráð-
herra fylgdi valdastreitan í
kjölfarið, eins og ranghverfan
réttunni.
Til þess tíma átti valdá-
strei'tan sér engan jarðveg í
þmginu; landshöfðinginn var
æfilangur embættismaður, skip-
aður samkvæmt tillögum er-
lends ráðherra, er Alþingi hafði
engin tök á. Að því leyti var
hér eins ástatt og í Danmörku.
Þar sa't líka afturhaldsstjórn
föstum fótum og hafði jafnvel
síðast eina 8 stuðningsmenn í
þjóðþinginu af 102. Og víst er
um það, að dr. Valtýr átti ekki
upptökin að valdastreitunni.
Áður en dr. Valtýr bar upp
stjórnbótarfrv. sitt 1897, hafði
haran fengið íslandsráðherra til
að veita því liðsyrði við lands-
höfðingja. Samkvæmt því fór
dr. Valtýr á fund hans, en var
tekið næsta fálega, eins og
raun bar vitni*). Má mér vera
kunnugt um þetta, því dr. Val-