Tíminn - 21.04.1938, Blaðsíða 2

64
TÍMINN
sinum og gaf tungu sinni
lausan tauminn um þau undur
og stórmerki, sem hann skyldi
sýna, ef honum auðnaölst að
drottna yíir íjársjóðum Sibiriu
og frjóökrum og vitazgjöfum
Ukraine.
í ræðu, sem hann hélt í
þeirri sömu viku, henti það líka,
að hann fórnaði höndum til
himlns og hrópaði, að hann
þakkaði guði fyrir að hafa gefið
sér Þýzkaland og Þjóðverjar
mættu þakka guði fyrir að hafa
gefið þeim Hitler. Mörgum mun
finnast þetta heimskuleg fram-
koma, en áhrif þessara orða
urðu þó ekki á þann veg, þegar
Hitler sagði þau.
Hitler er draumóramaður í einu
og öllu. Hann vígir fána, við-
heldur fornum siðvenjum og
lætur fram fara hátíðlegar at-
hafnir á hinu íornhelga Brokks-
fjalli. Hann vitnar oft til ein-
herja og krossferðariddaranna.
Sjálfur myndi hann kjósa að
vera í senn Friðrik mikli og
Siegfried. í skrifstofu hans í
Munchen hanga fjórar myndir
af Friðriki mikla.
Roberts heldur þvi fram, að
Hitler eigi ekki beina hlutdeild
í illvirkjum þeim, sem hafa
íylgt í spor brúnliðanna. Mann-
dráp, handtökur og kúgun séu
ekki ráð, sem runnin séu undan
hans rifjum. Að kvöldi þess 30.
júni 1934, þegar margir af elztu
fylgismönnum hans voru drepn-
ir á grimmilegan hátt, á hann að
hafa setið og grátið yfir hljóm-
list, er hann hlýddi á. Voru það
krókodílatár? Roberts svarar
því neitandi. Tónleikarnir gengu
honum að hjartarótum og
slepptu ekki, tökum sínum, en
hryðjuverkin voru honum
gleymd. Þau voru framkvæmdir
Görings á meðan ríkisleiðtoginn
iét sig dreyma......
Það er samstarf manna sem
Hitlers og Görings, er gert hefir
nazismann að veruleika. Hitler
gat meo engu móti innt af
höndum hin verri verk, en Gö-
ring og hans menn hefðu aldrei
getað sett á flokkinn hinn
leyndardómsfulla helgiblæ, sem
frá Hitler er kominn. Ef þeir
hefðu reynt það, myndu þeir
hafa orðið að athlægi. Það er
ógerlegt að hugsa sér Hitler, án
bakstuðnings hins kerfisbundna
flokks, en flokkurinn hefði
heldur aldrei hafizt á legg, án
Hitlers.
Tillitslausir raunsæismenn,
sem byggja traust sitt á fall-
byssum 'og sprengjum, geta
verið harðlr í horn að taka, en
hugsæismenn, gráir fyrir járn-
um, eru þó margfallt hættulegri.
Stjórnarstefna Mussolinis, hin
markvissa stefna raunsæis-
mannsins, er allrar fordæming-
ar verð. En maður getur þó á-
vallt gert sér í hugarlund,
hvernig Mussolini muni bregð-
ast við málunum. Með Hitler er
þessu á hinn bóginn á annan
veg fariö. Hjá honum má vænta
undarlegustu straumhvarfa.
Háttalag hans daginn, sem
júnimorðin voru framin, er
beinlíniseinkennandi fyrir hann.
Það mun sanni nærri, að þá
hafi legið við borð, að herfor-
ingjar og önnur stórmenni úr
hernum misstu höfuð sín, í
stað Heinz og Röhm og félaga
þeirra.
Sú er skoðun Roberts, að allt
lif Hitlers sé flótti frá veruleik-
anum, viðleitni til að gefa sig á
! vald vil og dul hugaróranna.
| Tilfinningarnar heyja innbyrðis
stríð. Hann kemur fram sem
hinn mikli endurlausnari
Þýzkalands. Á næsta augnabliki
er hann yfirkominn af sálar-
kvöl, efasemdum um réttmæti
gerða sinna og þungum harmi.
Hann lifir hinni líðandi
stundu, leggur trúnað á allt, sem
hann fullyrðir og leggur æðis-
lega áherzlu á allt, sem hann
segir og gerir. Með því hrífur
hann fólkið kan^ske mest.
Hitt er annað mál, að það hend-
ir iðulega, að hann segi eitt í
dag og annaö á morgun. En
honum er alltaf jafn mikil al-
vara, alltaf laus við undirferli í
ræðum sínum. En sjálfsblekk-
ingin hefir órofið vald yfir hon-
um. Það er mælt, að Hitler geti
talað um allt, sem undir sólinni
sé. Og áður en hann hefir lengi
talað, er hann gripinn af ákafa
trúboðans, um hvaða efni svo
sem ræða hans fjallar.
Því hefir verið haldið fram, að
Hitler eigi yfir jái’nvilja að
ráða. Roberts, og reyndar marg-
ir fleiri, draga það stórum í efa.
Hitler taki oft ákaflega skyndi-
legar ákvarðanir, til þess að
sannfæra sjálfan sig um þrótt
sinn og styrkleika og binda
enda á óvissuna og hikið, sem
leynist innra með honum. Þessi
háttsemi hans er vero nokkurr-
ar athygli.
Sjálfur hefir Hitler látið svo
um mælt, að sér íalli þungt aö
taka fastar ákvarðanir. Þess má
lí-ka sjá mörg ljós tíæmi. Það
liðu margir mánuðir áður en
hann lét til skarar skríða gegn
Röhm. Það er viðurkennt í
Þýzkalandi, að ræður Hitlers
mótist mest af viðhorfi þess
manns, sem síðast talaði við
hann. Hann er sjálfur laus 1
rásinni, því er hann svo áhrifa-
gjarn. Hann hefir ekki þrek til
að kynna sér hið raunverulega
ástand og lætur sér nægja ein-
hverja fábrotna útskýringu.
Hitler verður auðveldlega frá
sér numinn af hljómleikum,
hersöngvum, hersýningum og
því, sem hann sjálfur eða aðrir
hafa sagt. Þessi skapgerð er á-
stæðan til þess, að hann getur
ekki flutt rökfasta ræðu. Fyrr
en varir er hann kominn inn á
nýjar brautir fyrir einhver
augnabliks áhrif. Það hendir
oft, að hann þagnar í miðri
röksemdafærslu. í flestum til-
fellum er þar með útrætt um
það, sem talað skyldi um. Áð-
ur fyrr hætti hann oft alveg í
miðri ræðu og settist niður. Eitt-
hvað hafði truflað hann. Ræður
hans éru mjög ankringislegar
aflestrar, en þessa finnur mað-
ur ekki til, þegar maður heyrir
þær fluttar.
Hið mikla áhrifanæmi Hitlers
hefir verið honum styrkur sem
áróðursmanni, en að sama skapi
hættulegt sem ríkiskanzlara.
Hann á auðvelt með að hrífa á-
heyrendur sína. Hann skírskot-
ar til tilfinninga þeirra, en ekki
skynsemi. Hann dregur sig ekki
í hlé, þótt hugur hans sé allur í
uppnámi. Hann tárfellir oft.
Hann grét fyrir réttinum 1924,
þegar hann var dómfelldur.
Hann grét yfir stormsveitarfor-
ingjum sínum, þegar þeir gerðu
uppreisn 1930, sömuleiðis yfir
Gregor Strasser, þegar flokkn-
um var í voða stefnt 1932. Þá
æddi hann um gangana í gisti-
húsinu, sem hann bjó í og hót-
aði að fremja sjálfsmorð. Hann
hefir margsinnis hótað að taka
sig af lífi eða ofurselja sig böðl-
inum. ,,Hafi ég gert axarsköft,
þá krossfestið mig“, sagði hann
eitt sinn við flokksbræður sina.
Það er sitt af hverju slcrafaö
um líferni Hitlers. Roberts vísar
á bug öllum slíkum sögum um
æfintýri foringjans. Það sé ó-
sennilegt, að maður, sem er
slíkum hlekkjum vafinn, sem
Hitler, myndi voga út á þá
braut.
En tæpast er þó slík röksemd
nein sönnun. Eplin fögru hafa
margra freistað, sem ekki hafa
verið of sterkir á svellinu. Ro-
berts heldur því fram, að
hneigöir hans í þessa átt séu
ekki ríkar. Sú fullyrðing, að
hann neyti hvorki víns né kjöt-
metis og líti enga konu girndar-
auga kann að vera sönn. Hug-
órar hans og ímyndanir fylla þá
allan hans hugarheim.
Ríkiskanzlarinn þýzki les á-
kaflega lítlð. Engin bók finnst
í sölum hans í Munchen. Hið
ritaða orð hefir aldrei verið
honum neitt. Jafnvel á meðan
hann sat hnepptur i fangelsi,
hafði hann enga löngun til að
lesa. Hann sniðgengur alveg hin
frægustu ritverk og hann hittir
sjaldan hina gömlu vini sína og
félaga í stjórnmálabaráttunni.
Roberts bendir loks á eitt at-
riði í háttsemi Hitlers, sem
margir aðrir hafa líka veitt at-
hygli. Sé Hitler spurður um eitt-
hvað, freistar hann ætíð und-
ankomu með dálítilli ræðu og
það jafnt, þótt hægt sé að
svara spurningunni með einu
orði. Honum finnst hann að
„Æfintýrið frá íslandi til Bra-
zilíu“, heitir merk bók, nýút-
komin. Höfundur hennar er
Þorsteinn Þ. Þorsteinsson rit-
höfundur og skáld, en útgefandi
Sigurgeir Friðriksson bókavörð-
ur.
Meginþáttur þessa æfintýris
gerist fyrir 70 árum síðan, er 4
menn úr uppsveitum Þingeyj-
arsýslu yfirgefa ættland sitt og
þjóð og flytja til Brazilíu.
Fyrir 70 árum var það engin
smáræðis ákvörðun fyrir norð-
lenzkan bónda, að flytja sig
norðan frá heimskautsbaug og
til suðurhvels jarðar, en ástæð-
ur til þess voru líka margar og
þungar. Miðað við tímalengd
virðast 70 ár aftur á bak ekki
mikil fjarlægð. Og þó er það
óraleið, miðað við þær breyt-
ingar, sem orðið hafa á þeirri
tíð. Fyrir 70 árum var enginn
akvegur til hér á landi. Þá var
meginþorri þjóðarinnar bænd-
ur og torfhús voru einu bygg-
ingarnar, sem þekktust þá í
sveitinni. Póstgöngur voru stop-
ular og langt á milli, og víða
komu skip ekki oftar en tvisvar
á ári, og öll eign erlendra
manna. Verzlun landsins var þá
mestöll í höndum erlendra
selstöðuverzlana og voru þær
sem kunnugt er, illa þokkaðar;
iseldu dýrar vörur og oft
skemmdar, en guldu afurðir j
bænda lægsta verði.
En fyrir 70 árum var þó að j
rísa fyrsta morgunglæta hins
nýja tíma. Þjóðin var að vakna
minnsta kosti standa föstum
fótum á meðan hann talar.
Umhverfis Hitler er síféllt
sterkur varðhringur, hvort sem
hann er heima, flytur ræður
eða ferðast. Slikt lif myndi
koma hverjum manni úr skorð-
um. Hann umgengst fáa menn.
Hann fær fátt að heyra nema
álit ofstopasamra áróðurs-
manna og herforingjanna.
Hann lifir einmana í hugar-
heimi sínum, eins og björn 1
hýði, og reynsla áróðursmanns-
ins er hans eini vegvísir. Það er
sorglegt, að framtíð Þýzkalands
og friðurinn í heiminum skuli
ramba á slíkri tæpu. Örlög
mannkynsins hvíla nú á einum
manni í langt um ríkara mæli
heldur en á dögum gömlu ein-
valdanna.
til dáða. Trúin á landið var þó
enn dauf og lömuð. Eldgos og
ísaár, fellivetur og hungur-
! dauði voru enn nálægir gestir.
! En landsmenn sættu sig ekki
lengur við að láta örlögin ein
ráða, víkingslundin gamla er
að vakna á ný og útþráin, sem
alltaf hefir verið sterk í íslend-
ingum, fer að beinast til nýrra
landnáma.
Æfintýrið frá íslandi til
Brazilíu er merkilegur þáttur
úr menningarsögu þjóðarinnar
um leið og það er harmsaga
flestra þeirra manna, sem rás
viðburðanna sleit úr rótgrón-
um jarðvegi íslenzks sveitalífs,
og bar til fjarlægrar og fram-
andi heimsálfu. Slík er saga
Jónasar Hallgrímssonar frá
Víðikeri, bónda á fimmtugs-
aldri. Hann yfirgefur bújörð
sína eftir að fénaður hans hef-
ir fallið í vorharðindum, og
ári síðar leggur hann á stað í
hina miklu æfintýraför. Heima
á íslandi skilur hann eftir konu
! og þrjú börn ung, í þeirri von
! að geta greitt götu þeirra og
annara, sem ákveðið hafa að
, koma síðar. — En það er enginn
j hægðarleikur að komast til
j Brazilíu, og árin líða. — Jónas
Hallgrimsson þolir ekki lofts-
lag hins nýja lands. Heilsan
bilar og atvinnan er stopul og
léleg. Hann þráir konu og börn
heima á íslandi, en fær ekki
að gert. í draumum sínum er
hann alltaf heima. Hann reikar
þá milli bæja um lynggrónar
heiðar Þingeyjarsýslu og heim-
sækir ættingja og vini. En hann
á aldrei eftir að sjá þá aftur í
vöku. Hann deyr suður í Brazi-
líu og síðasta bréfið, sem hann
skrifar konunni, kemst aldrei
til skila.
Svipuð er saga Jónasar Bárð-
dal. Hann yfirgefur heitmey
sína, en bíður hennar þó í rúm-
lega þrjú ár. Sjálfan mun hann
skorta farareyri til þess að
hverfa heim aftur. Hann fær
fáar fréttir að heiman, og svo
er að sjá, sem bréfum hans sé
sjaldan eða ekki svarað, enda
munu bréfaskrift.ir ekki hafa
verið list almennings á þeim
tímum, síst kvenna. Hann fest-
ir þá ráð sitt konu af þýzkum
ættum, en talið er þó, að hann
muni ætið hafa séð eftir sinni
fyrri heitmey, og þegar ár líða
gerist hann dulur í skapi og
einrænn.----------Fjörutíu ár-
um síðar er ungur barnakenn-
ari staddur á afskekktu sveita-
heimili í einni af uppsveitum
Þingeyjarsýslu. Hann vefur
saman landakort sín, en á rúmi
í baðstofunni situr gömul kona
hvít fyrir hærum og spinnur.
Hún er að jafnaði dul og fá-
skiptin og yrðir ógjarnan á ó-
kunnugt fólk að fyrra bragði. Þá
ýtir hún frá sér rokknum, geng-
ur til kennarans og spyr: Hvar
er Brazilía? — Það er hin gamla
festarmey Jónasar Bárðdal.
. Tveir landskunnir menn
koma mjög við sögu þessa æfln-
týris, þó hvorugur sé í hópl
hinna nýju landnámsmanna,
en það eru þeir Einar Ásmunds-
son í Nesi og Jakob Hálfdánar-
son á Grímsstöðum. Þeir eru
báðir forráðamenn í héraðlnu
og leita margir til þeirra trausts
og ráða. Báðir eru þeir hlynnt-
ir nýju landnámi, og Einar hef-
ir orðið upphafsmaður Brazi-
líuferða til þess að forða mönn-
um frá landnámi í Grænlandi,
sem þá hefir komið til athug-
unar. Telur hann óráðlegt að
flytja úr „köldu landi í kald-
ara land“, og að lítil gæfa hafi
fylgt hinu fyrra landnámi
þangað. Mörg bréf, sem þeir
hafa skipzt á Jakob og Elnar,
eru birt í bókinni. Hvorugur
þeirra hefir notið skólamennt-
unar, en lærdómur þeirra og
þekking er þó hið mesta furðu-
efni. Báðir lesa þeir og skrifa
dönsku og þýzku, en auk þess
er Einar vel fær í frönsku, og
hefir jafnvel eitthvað gluggað i
portúgölsku. — Síðar stofnar
Jakob Hálfdánarson fyrsta
kaupfélag á íslandl og er það
Æfintýrí Brazílíuiaranna
Lungnadrep og „mæðíveíkí“
Eftir Sigurð E. Hlíðar dýralækni
Ég geri ráð fyrir því, að ýms-
um þyki það einkennilegt og
næsta eftirtektarvert, að þar,
sem „mæðiveikin" svokallaða
hefir reynst sérstaklega ban-
væn, þá er ávalt sagt, að
lungnadrepið eða lungnapestin
hafi þar einnig verið að verki.
En svo er að sjá á öllu, sem að
ráðstöfunum lýtur, að enn sé
mönnum óljóst, hvert samband
sé milli þessara sjúkdóma. Þeir
menn, sem einna ákveðnast
halda því fram, að „mæðiveik-
in“ sé nýr, áður óþekktur sauð-
fjársjúkdómur á íslandi, segja,
að lungnadrepið taki hinar
mæðiveiku kindur og valdi
dauða þeirra í stórum stíl. Að
minu áliti er þessi staðhæfing
ekki aðeins hæpin, heldur og
með öllu röng. Ég hefi ekki far-
ið dult með þá skoðun mína, að
hér sé ekki um tvo, heldur einn
og hinn sama sjúkdóm að ræða.
Ég hefi haldið því fram, að hin
svokallaða „mæðiveiki" væri
ekki sjálfstæður eða nýr sjúk-
dómur hér á landi, heldur
framhald eða síðara stig ann-
ars sjúkdóms, sem landlægur
hefir verið um langan aldur, n.
1. lungnadrepsins, og hefi ég
fært rök fyrir því. Þess vegna !
taka hinar mæðiveiku kindur
ekki lungnadrepið, heldur
mætti segja, að upp úr lungna-
drepi eða lungnapest komi
„mæðiveiki".
Um þetta meginatriði þessa
máls skrifaði ég á síðastliðnu
sumri helzta sérfræðingi Þjóð-
verja í sauðfjársjúkdómum,
próf. dr. Th. Oppermann, við
Dýralæknaháskólann í Han-
nover, og lýsti íyrir honum þeim
sjúkdómseinkennum og vefja-
breytingum, sem einkum eru á-
berandi. Sagðíst ég álíta, aö
lungnadrepið eða lungnapestin
væri sami sjúkdómurinn og
þekktur er, einkum í sauðfé og
svínum, um allan heim og
nefnist á fagmáli: Hæmorr-
hagisk septicæmi, en að „mæði-
veikin" svokallaða væri ekki
annað né meira en seinni þátt-
ur þessa sjúkdóms, eða hln
„chroniska" mynd hans. í svar-
bréfi sínu, dags. 3. sept. s. 1.,
segist prófessorinn vera alveg
á sama máli og ég í þessu at-
riði, en þess ber þó að gæta, að
hann hafði aðeins mína skríf-
legu umsögn að styðjast við.
Þvi hefír verið mjög haldið
að mönnum, að „mæðiveikin"
sé sama og Suður-afríkska
sauðfjárveikin „Jaagziekte", og
halda nú ýmsir dauðahaldi 1
þessa skoðun. Ég hefi ekki get-
að aðhyllst hana, því ég tel
hana fjarstæðu eina, og þá fyrst
og fremst vegna þess, að með-
göngutími „mæðiveikinnar" er
talinn í mánuðum eða jafnvel
árum, en meðgöngutími „Jaag-
ziekte" er aðeins 3—5 dagar.,
Dauðsföll af völdum „mæði-
veikinnar“ eru talin afar mörg,
jafnvel kollfellir á sumum
heimilum, en úr „Jagziekte"
drepast aðeins 1,6 af hundraði.
„Mæðiveikin“ er talin taka fé
bæði vetur og sumar, en „Jaag-
ziekte" er aftur á móti bundin
við vetrarmánuðina. Og loks er
vert að minna á það, að þessi
veiki á að hafa borizt til lands-
ins með einum ákveðnum kara-
kúlhrút úr 17 karakúlkindahóp,
sem hingað fluttist frá Þýzka-
landi árið 1933. Þar eð hvergi
er þess getið í eldri eða yngri
dýralækningahandbókum, sem
ég hefi náð í, að „Jagziekte“
hefði nokkurntíma gert vart
við sig í Þýzkalandi, leitaði ég
upplýsinga þar að lútandi hjá
próf. Oppermann, og lýsir hann
því yfir, að þessi veiki hafi
aldrei gert vart við sig í Þýzka-
landi og þar af leiffandi sé úti-
lokað, að hún hafi getað borizt
þaðan til íslands. — En þrátt
fyrir það, er nú látið í veðri
vaka hér heima, að veikl þessi
hafi lengi verið í Þýzkalandi,
án þess að menn hefðu haft
hugmynd um það. — Trúleg
staðhæfing, eða hitt þó heldur.
Furðu bíræfin vörn í málinu,
þegar á það er litið, að í hlut
á þjóð, sem almennt er talin
bezt mennt, beint vísindalega
séð, á dýralækninga sviðinu.
Til þess nú að geta fengið úr
þvl skorið, hvort ég hefði rétt
fyrir mér í því, að lungnadrep-
ið í islenzku sauðfé væri sami
sjúkdómurinn og „Hæmorrha-
gisk septicæmi" í sauðfé er-
lendis, sendi ég í vetur lungu
úr ám, sem drepizt höfðu, úr
lungnadrepi, til rannsóknar á
Rannsóknarstofu Dýralækna-
háskólans í Hannover. (Próf.
dr. Miessner). Og í bréfi dags.
10. marz þ. á., er mér tilkynnt,
að „Hæmorrhagisk septicæmi"
hafi valdið dauða ánna. Því er
þar með slegið föstu, að lungna-
drepið er „Hæmorrhagisk septi-
cæmi“. Að mínu álití er með
þessu mikið fengiö, en eftir er
þá að sanna, að „mæðiveikin"
sé ekki sjálfsiæður og áður ó-
þekktur sjúkdómur í sauðfé hér
á landi, heldur aðeins þáttur
annars sjúkdóms, sem sé
lungnadrepsins. Flestum fjár-
mönnum mun vera það kunn-
ugt, að mæði er ekkert sérein-
kenni þessarar veiki, en svo er
nú komið, að rolla má varla
blása úr nös, svo að ekki veki
það grun um „mæðiveiki". —
Menn hafa hlotið að hafa orð-
ið varir við mæði í sauðfé hér
á landi áður en þessi „nýi“
sjúkdómur kom til sögunnar,
og þó verður þaö ekki talin
sönnun minum málsstað. Sama
er að segja um nasarennsli og
annarleg hljóð í lungum. Hins-
vegar eru útlit lungnanna og
vefjabreytingar í þeim, einkum
í lungnablöðrunum, talin mest
auðkennandl.
Þó að ég hafi áður séð lungu
með slíkum ummerkjum, bæði
úr sauðfé og svínum norðan-
lands, þá verður það ekki talin
sönnun mínu máli, til þess eru
of margir Tómasar hér á landi.
En við þvl er ekkert að segja.
Það verður að teljast afar eðll-
legt. Hinsvegar veit ég, að
nægileg sönnunargögn eru til,
er geti kveðlð niður þær regln-
vitleysur, sem ríkja hér á landi
í þessu máli og helzt lítur nú
út fyrir að stefni íslenzkri
sauðfjárrækt um ófyrirsjáan-
lega langan tíma 1 hreinan
voða. Það eru ekki sönnunar-
gögnin, sem vantar, heldur ó-
hlutdræga, sérfróða dómara.
Af því sem að framan er
sagt, er ég sannfærður um það,
að rétta leiðin sé: Fyrst og
fremst að draga úr eða kveða
lungnadrepið niður, að svo
miklu leyti, sem hægt er, með
þeim ráðum, sem þekkt eru og
bezt hafa reynst með öðrum
þjóöum, og þá um leið muni
mæðiveikisvofan rokin út í veð-
ur og vind og aldrei koma aft-
ur í þeirri hræðilegu mynd,
sem nú er látin snúa að íslenzk-
um sauðfjáreigendum.