Tíminn - 03.06.1938, Blaðsíða 2

88
TÍMINN
s.
t
Einar H. Kvaran
Þann 28. maí var borinn til
grafar í höfuöstaðnum maður,
sem um langan aldur hefir verið
höfuðsmaður í menningarbar-
áttu íslendinga, ljóðskáld, leik-
ritaskáld, söguskáld, blaðamað-
ur, stjórnmálamaður og leiðtogi
í vissum þætti íslenzkra trú-
mála. Þetta allt var Einar Hjör-
leifsson Kvaran.
Einar dvaldi á unglings-
árum sínum hjá sr. Hjörleifi
föður sínum í einni fegurstu og
blómlegustu byggð landsins,
Vatnsdalnum, og hann bar alla
æfi merki þessarar byggðar. í
skáldskap, með ritblæ sínum og
félagsmálastarfsemi var hann
að eðlisfari og lundarlagi tals-
maður hinnar miklu feguröar.
Gegnum langt lif og marghátt-
aða baráttu um nálega öll hin
helztu viðfangsefni þjóðar, sem
var í örum vexti, er Einar
Kvaran sannur sonur þeirrar
byggðar, sem er í einu einna
mildust og einna fegurst af öll-
um sveitum á íslandi.
Það er nokkuð erfitt fyrir þá,
sem nú eru á æskuskeiði á ís-
landi, að átta sig á því hvað þeir
íslendingar, er nú eru á áttræð-
isaldri hafa séð og lifað. Þegar
Einar Kvaran fæddist var ísland
einskonar hreppur í Danmörku.
Svo að segja allir íslendingar
voru sveitamenn. Reykjavík var
örlítið þorp, þar sem áttu heima
nokkrir erlendir kaupmenn,
I.
Um nokkur undanfarin ár
hafa gestir sem koma í bæinn
veitt eftirtekt stóru víðitré, sem
skyndilega byrjaði að dreifa úr
mikilli laufkrónu mitt á græn-
um velli við stjórnarráðsbygg-
inguna. Þetta tré hefir verið
kallað líftré núverandi stjórn-
arflokka. Það á sér stutta en
nokkuð eftirtektarverða sögu.
Skömmu eftir að Tr. Þ. hafði
myndað Pramsóknarráðuneyti
með hlutleysi AlþýÖuflokksins
haustið 1927, kom Héðinn Valdi-
marsson upp í stjórnarráð og
tilkynnti ríkisstjórninni, að
hann þyrfti að láta gera nokkr-
ar breytingar á húsum í mið-
bænum, vegna Olíuverzlunar-
innar, og að þá yrði að eyði-
leggja mikið víðitré, sem lengi
hefði staðið þar í húsagarði.
Hann bauðst til að gefa land-
inu þetta tré, ef unnt væri að
nokkrir erlendir og íslenzkir
embættismenn og fáeinir sjó-
menn, sem leituðu sér bjargar
á opnum smábátum, þegar veð-
ur leyfði. Þá var enginn vegar-
spotti til á landinu, enginn brú
yfir vatnsföllin, ekkert skip,
enginn skóli nema lærði skól-
inn í Reykjavík. í þúsund ár
hafði íslenzka þjóðin búið dreifð
í byggðum landsins í torfbæjum,
og haldiö við andlegri orku sinni
með hinni erfiðu en fjölþættu
baráttu við náttúru landsins og
með því að iðka hinar þjóðlegu
bókmenntir. Fjölnismenn höfðu
endurfætt móðurmálið, Jón Sig-
urðsson hafði með æfilangri
baráttu sameinað íslendinga um
þá kröfu, að þeir ættu að vera
frjáls þjóð í frjálsu landi. Einar
Kvaran vaknaði til starfsins á
þeim tíma, þegar þjóðlifið byrj-
aði að ná margháttaðri fjöl-
breytni í skjóli hins nýfengna
frelsis, sem fengið var með hinni
pólitísku baráttu. Og svo und-
arlega vildi tii að þó að Einar
Kvaran væri að eðlisfari mikill
friðarmaður og myndi hafa ver-
ið kærast að eyða aldri sínum
eins og Tennyson við skáldskap
á hlýrri og fagurri strönd um-
vafinn af litfögrum og angandi
blómum, þá höguðu atvikin því
svo að hann varð alla æfi liðs-
maður í flestum meiri háttar
herferðum, sem háðar voru í
landi hans, frá því hann varð
flytja það á annan stað. Mér
leizt vel á þessa hugmynd að
freista að bjarga fallegu,
gömlu tré í trjásnauðum bæ, og
þegar jörð var frosin um haust-
ið flutti Daníel Daníelsson tréð
með miklu af jarðvegi á slétta
grund utan við skrifstofu for-
sætisráðherra. Það þótti mjög
vafasamt hvort tréð myndi lifa
þennan flutning og var ýmsu
um það spáð. Og í hugum gam-
ansamra manna var tré það,
sem Héðinn Valdimarsson gaf
og ég lét flytja að stjórnarráð-
inu, einskonar tákn um hina
nýju samvinnu tveggja flokka,
sem í fyrsta sinn tóku að sér
forustu landsmálanna sameig-
inlega. En næsta vor laufgað-
ist víðitréð og varð mikil bæj-
arprýði og svo fór hin næstu
vor, en mjög var litið í þá átt
sem tréð stóö, þegar viðir voru
að grænka á vorin. Það var tal-
stúdent og þar til hann var
kominn á elliár. Matthías Joch-
umsson hefir sagt að æskan sé
hin fyrsta hríð. Þegar Einar
Kvaran er ungur stúdent i
Kaupmannahöín, gerist hann
með Hannesi Hafstein og Gesti
Pálssyni baráttumaður þeirrar
nýju skáldskaparstefnu, real-
ismans svonefnda, sem þá
lagði undir sig löndin undir
áhrifum Darwinismans og hinna
miklu náttúrufræðilegu upp-
götvana á 19. öldinni: Nokkru
síöar berst Einar Kvaran til
Vesturheims með hinum fjöl-
menna íslenzka landnemahóp og
er þar um stund ritstjóri annars
íslenzka blaðsins og forustu-
maður í andlegu lífi vestan hafs.
Hann kemur heim aftur, þegar
dr. Valtýr Guðmundsson breytir
íslenzkri stjórnmálastarfsemi úr
þrálátri baráttu um form, í líf-
rænar samkomulagstilraunir við
sambandsþjóðina. Hann verður
ritstjóri ísafoldar með áhrifa-
mesta blaðamanni þeirrar ald-
ar, og þeir gera ísafold lang-
áhrifamesta blaðið sem þá var
til í landinu. Þegar stjórnin flyt-
ur inn í landið og Hannes Haf-
stein verður fyrstur ráðherra á
íslandi fer Einar Kvaran norð-
ur til Akureyrar og stýrir þar
um nokkur ár blaði fyrir sam-
herja sína, sem hófu sterka and-
stöðu gegn stjórn Hannesar
Hafstein og felldu hana eftir
harða og þýðingarmikla kosn-
ingabaráttu 1908. Á Akureyri
var á þessum árum mikil sókn
í íslenzku þjóðlífi. Páll Briem
var þar amtmaður, en Guð-
mundur Hannesson, frjálslynd-
ur og umbrotagjarn læknir,
Amtmaðurinn var einn af helztu
leiðtogunum í hinni efnalegu
umbótabaráttu landsmanna.
Læknirinn var einn af hinum
fyrstu skilnaðarmönnum á ís-
landi og ritaði þá bók sína „Aft-
urelding", þar sem túlkaðar
voru djörfustu pólitísku kröf-
urnar, sem hin nývaknaða þjóð
gerði um rétt sinn og framtíðar-
lífsskilyrði. Einar Kvaran var
nákominn vinur og starfsbróðir
beggja þessara manna og um
stutt árabil mátti segja, að for-
usta margra hinna merkustu
mála væri á Akureyri í höndum
þessara þriggja manna.
Þegar Einar Kvaran flutti aft-
ur frá Akureyri til Reykjavíkur,
urðu stefnumót í æfi hans. Hann
tók minni og minni þátt í stjórn-
málum, en sneri sér í þess stað
að nýjum andlegum viðfangs-
efnum. Hann var mikill áhuga-
maður í liði templara og bann-
manna. En alveg sér í lagi gerð-
ið, að andstæöingar Framsókn-
armanna gættu þess vel, á
hverju vori, hvort fullt líf væri
í trénu, eða rætur þess væru
byrjaðar að visna og blöðin að
falla. Alveg sérstaklega var
gætt að þessu þingrofsvorið
1931, þegar Héðinn Valdimars-
son hafði dregið Alþýðuflokk-
inn í fullkomið samstarf við
Sjálfstæðismenn móti Fram-
sóknarflokknum. Tréð vaknaði
seint þetta vor, en lifnaði þó.
Framsóknarflokkurinn hélt
samt velli í kosningunum og
„líftréð" hélt áfram að blómg-
ast í skjóli við stjórnarráðið. En
brátt fóru að koma sprungur
í bolinn, um það leyti sem Ás-
geir Ásgeirsson tók við forustu .
í Framsóknarflokknum, en
Daníel Daníelsson sá við því og
setti styrkar taugar milli veik-
ustu greinanna. Tréð rétti sig
aftur við, þegar batnaði sam-
ist hann með Haraldi Níelssyni
forgöngumaður um rannsókn
dularfullra fyrirbrigða, og undir
handleiðslu þeii'ra varð spírit-
isminn tiltölulega áhrifameiri á
íslandi, heldur en í öðrum lönd-
um. Var sízt að furða þó að mik-
ið léti undan átökum þessara
tveggja manna, þar sem annar
var langmestur tilþrifamaður
og mælskumaöur um trúarleg
efni, sem þjóðin hefir eignast
síðan á dögum Jóns biskups
Vídalíns, en hinn maðurinn víð-
lesið og vinsælt skáld, og auk
þess einn hinn snjallasti og rit-
íimasti deilumaður, sem þá var
uppi með þjóðinni. Meðan þeir
Haraldur Níelsson og Einar
Kvaran stóðu í fylkingarbrjósti
hlið við hlið í fylkingu spiritista
var sókn frá þeirra hálfu, en við
fráfall Haraldar,-og þegar aldur
færðist yfir skáld þeirra Vatns-
H
dælanna hætti rannsóknir dul-
arfullra fyrirbrigða að verða Is-
' lendingum verulegt hugðarmál.
Þeir þættir í æfi Einars Kvar-
J! an, sem nú hafa verið stuttlega
j| raktir, eru að vísu þýðingar-
miklir og merkilegir, en þó
myndi allskjótt fenna yfir nafn
hans í hinni öru nútímaþróun
þjóðarinnar, við hlið fjölmargra
annara merkra og þjóðnýtra
manna, ef ekki kæmi til greina
skáldskapur hans, sem lengi
mun skipa honum varanlegt
sæti í hinni ódauðlegu fylkingu
íslenzkra listamanna.
Einar Kvaran hefir gert nokk-
ur leikrit og snotur og list-
ræn ljóð. En þar er þó ekki meg-
in þýðing hans sem rithöfundur,
heldur við skáldsagnagerð hans,
einkum þó smásögurnar, þar
sem hann er í fararbroddi meðal
íslenzkra skálda.
Ef litið er yfir hina f j ölbreyttu
skáldsagnagerð Einars Kvarans
sést hve vel hann hefir fylgt
hinni vitru ráðleggingu Goethes
til skálda og listamanna: Þú
skalt fylla huga og hjarta með
áhugaefnum samtíðarinnar, og
þá munu verkin fylgja. í sögum
Einars Kvarans endurspeglast
samtíðarbarátta íslendinga. í
einni fyrstu og allra fullkomn-
ustu smásögunni, sem hann rit-
aði, lýsir hann fátæka, íslenzka
sveitapiltinum, sem leitar vestur
um haf, eftir unnustunni, og
felur vonbrigði sín, einstæðings-
skap og harm úti á grassléttunni
miklu, í fjarlægri heimsálfu,
innan um fólk, sem hann ekki
skilur og ekki hiröir um örlög
hans. Þá koma allmargar smá-
sögur úr umbótabaráttu ís-
lenzkra byggða. E. Kvaran er til-
tölulega ungur maður þegar sig-
komulag milli núverandi stjórn-
arflokka, en sýndi aukin ald-
ursmerki, þegar Héðinn Valdi-
marsson hóf hernaö sinn að
nýju á hendur Framsóknar-
flokknum. Telja má óvíst um
framtíð viðitrésins í sinni nú-
verandi mynd, en nægan lífs-
þrótt hygg ég muni vera í grein-
um þess til að láta upp af því
vaxa mörg ný tré og það vona
ég að veröi gert á komandi ár-
um.
II.
„Líftréð“ hefir að minnsta
kosti verið táknrænt um íslenzk
stjórnmál. Um nokkuð mörg
undanfarin ár hafa tveir flokk-
ar, aðallega skipaði r bændum
landsins og verkamönnum, haft
samvinnu af og til um mörg mál
og breitt ásýnd landsins. Und-
ir þeirra forustu hefir gengið
yfir landið stórfelld umbóta-
alda. íslendingar hafa lagt
meginstund á að verða nútíma-
þjóð, og að bjarga eins miklu
og bjargað varð af verðmætum
fyrri alda. Þessi breyting hefir
verið djúptæk og að flestu leyti
í samræmi við stórhug lands-
urgleði fór um alla þjóðina yf-
ir hinni fyrstu stórbrú, sem reist
var yfir eina af meginelfum
landsins, og baráttan um brúna
kom inn í skáldskap hans. í
Ljtla-Hvammi angar grængresið
úr Vatnsdalnum og hin glaða ró
bóndans, sem finnur að hann er
virkur þáttur í að reisa við land
og þjóð. Eftir aldamótin byrjar
hið mikla landnám í Reykjavík.
Þá lýsir Einar Kvaran lóða- og
húsabraskinu, áhættuspili vax-
andi útgeröar og að lokum
heldur spíritisminn innreið í
sögur hans. samhliða því aö
hann gerist baráttumaður fyrir
rannsókn dularfuLlra fyrir-
brigða. Með þessum hætti hafa
skáldsögur Einars Kvaran ekki
einungis listrænt gildi, heldur
eru þær þar að auki heimild um
bylgjur og boöaföll í andlegu lífi
þjóðarinnar alla starfstíð hans.
Það er hér ekki staður eða
stund til að gagnrýna og rit-
dæma skáldskap Einars Kvar-
an. Það verk bíður seinni tíma,
þegar rituð verður bókmennta-
saga yfirstandandi tíma. En í
hugum samtíðarmanna sinna
hefir hann um langa stund ver-
ið einn af leiðtogunum í hinni
margháttuðu endurvakningu
þjóðarinnar. Hann hefir verið
þýðingarmikið skáld og skipar
þar virðulegan sess í bókmennt-
um þjóðar sinnar. Hann hefir
verið leiðtogi landa sinna í and-
legum málum í hópi íslenzkra
námsmanna í Khöfn, meðal ís-
lendinga í Vesturheimi, norður
á Akureyri á þeim tíma þegar
Eyfirðingar settu nýjan svip á
verzlun og viðskipti í landinu,
en lengzt af hefir hann starfað
í höfuðstaðnum, þar sem áhrifa
hans hefir gætt á varanlegan
hátt í margháttaðri þátttöku í
starfi rithöfunda og í opinberu
lífi.
Á blómaöld Grikkja voru hin
miklu skáld íþróttamenn og her-
menn, og athafnamiklir borgar-
manna. Hitt er annað mál, að
svo gagngerðu umróti hljóta að
fylgja ýmiskonar óhöpp og mis-
stigin spor, því að svo fer jafn-
an þegar löng kyrrstaða gei'ir
mikla þróun óhjákvæmilega á
skömmum tíma.
Samstarf Framsóknarmanna
og Alþýðuflokksins var gott á
Alþingi 1928, og eftir það þing
liggur stórkostlega mikið af
þýðingarmikilli umbótalöggjöf.
Frá 1929 er allmikið nýtilegt
löggjafarverk, en þó miklu
minna. — Leiðtogar Alþýðufl.
telja, að frá þeirra hendi hafi
samstarfinu raunverulega verið
slitið 1929, og svo mikið er víst,
að árangurinn af löggjafar-
starfinu fór minnkandi 1930 og
1931. Þá tók við algerð kyrr-
staða í tvö ár. En upp úr kosn-
ingunum 1934 myndaðist aftur
athafnatímabil utan um hina
margbreyttu löggjöf um afurða-
söluna og sjálfstæðisbaráttu í
fjármálunum út á við. En eftir
tvö ár byrjaði fylking Alþýðu-
flokksins að svigna, samstarfs-
viljinn að minnka og þingið í
fyrravetur og þingin tvö í vet-
ur, sem leið, hafa verið athafna-
ar á málþingum í Aþenu. Svo
hefir og verið háttað lífsferli
Einars Kvaran og margra af
samtíðarmönnum hans. Þeir
hafa verið landnámsmenn í nýj-
um sið. Þeir hafa byggt sér
bjálkahús, rutt merkur, brotið
ógróna jörð og ræktað nýja
akra. Sú kynslóð, sem nú erfir
landið á erfitt með að átta sig
á þessu fjölþætta starfi. Hún á
erfitt með að sjá skóginn fyrir
trjánum sem næst standa. En
þegar fjær dregur, þegar saga
siðustu sextiu ára viðreisnar-
starfs á íslandi veTöur rituð, þá
gætir víða áhrifa prestssonarins
úr Vatnsdalnum, sem fór ungur
að heiman, félítill og með veila
heilsu. Hann hóf starf sitt þeg-
ar ísland var undir kúgunarhæl
J erlendrar stjórnar, þegar hafís
lukti um landíö ár eftir ár, en
| þúsundir af börnum landsins
leituðu undan hungri og harð-
rétti til framandi lands. Einar
Kvaran lét ekki bugast af þess-
um erfiöleikum. Hann lagði út á
þá erfiðustu braut að vera emb-
ættislaus andans maður á ís-
landi, blaðamaður, rithöfundur,
skáld og forvígismaður tor-
skildra og lítið vinsælla nýjunga
eins og bindindis og spiritisma,
í landi þar sem þá var almennt
talið ómögulegt að sjá fjölskyldu
farborða nema í framleiðslubar-
,, áttunni eða við hin fábrotnu
,, launuðu störf í þágu landsins.
En Einari Kvaran lánaðist þessi
áhættuför. Hann náði háum
aldri. Hann innti af höndum
mikið dagsverk. Síðustu áratug-
um æfinnar eyddi hann svo að
segja jöfnum höndum í heimi
skáldskapar og við að afmá úr
hugum íslendinga allan kvíða
um að gröfin myndi nokkra
eiginlega markalínu milli jarð-
heima og hinna eilífu heim-
kynna. Og nú hefir hið aldur-
hnigna skáld ekið í eldlegum
vagni yfir þessi landamerki.
lítil, svo að ekki sé meira sagt.
Innanlands ófriðurinn í Al-
þýðuflokknum hefir valdið
mestu um það, svo sem vænta
mátti, þar sem stjórnin studd-
ist þar við eldgíg í mannlegum
málum. Þeir, sem hafa Alþingis-
tíðindin við hendina, geta séð
á bókunum vott um starfhæfni
þingsins. í B-deildinni eru um-
ræður um frv., sem ná fram að
ganga, en í C. og D. deild eru
umræður um írv., sem falla eða
daga uppi. Frá kjörtímabilinu
1927—’31 er B-deildin frá 1928
beinlínis risavaxin, en heftin,
sem lúta að dauðum málum af-
ar lítil. Þetta sýnir að þingstörf-
in voru lífræn og þróttmkiil.
En eftir því, sem leiðir skildu
meir og meir með stjórnar-
flokkunum, minnkaði umræðu-
parturinn um hin lífrænu mál,
en kirkjugarður Alþingistíð-
indanna varð því umfangs-
meiri. Nákvæmlega sömu sögu
segja Alþingistíðindin frá 1934
til 1937. Nú er það eitt af höf-
uðverkefnum þingflokkanna að
bæta og breyta svo vinnubrögð-
um þingsins, að þar gæti minna
en áður þess óþarfa en dýra
J. J.
HAVNEM0LLEN
Kaupmannahöfn
mælir með sínu alviðurkennda R U G M J ö L I OG H V E ITI
Meiri vörugœði ófáanleg
S.I.S. skíptir eingöngu við okkur.