Tíminn - 09.09.1938, Blaðsíða 4

156
TÍMINN
stórt og Holland, Belgía og
Svissland samanlögö, en þeir,
sem búa í þessu stóra landi, eru
ekki nema 115 þúsund. Það er
mikið átak íslendinga, svo fáir
sem þeir eru, að byggja þetta
stóra land. En það vex ekki í
augum nútíma íslendingum.
Þeir unna þessu stóra landi,
með hinni miklu tilbreytni og
hinum margháttuðu verkefn-
um. Og þeim finnst landið ekki
fátækt að náttúrugæðum. Við
strendur landsins eru tvær gull-
námur. Síðari hluta vetrar eru
hin auðugustu fiskimið í heimi
við strendur íslands sunnan og
vestanverðar. Á sumrin eru síld-
armiðin við norðurströnd ís-
lands svo auðug, að í meðalári
berst í land af slldarmiðunum
fjárafli, sem nemur 300 þúsund-
um króna hvern dag, meðan
veiðin stendur sem hæst. ís-
lenzka moldin er frjó, þó að ekki
séu þar hveitiekrur eins og á
sléttunum miklu í Manitoba. Á
Suðurlandi einu saman, þ. e.
Rangárvalla- og Árnessýslu,
geta lifað af jarðrækt eins
margir menn og nú eru í allri
Winnipegborg. Jarðhitinn á ís-
landi hefir í sér fólgna ótrúlega
mikla auðsuppsprettu. Nú er
verið að undirbúa að hita höf-
uðborg landsins með orku úr
þessum hitalindum, auk þess
sem jarðhitinn er notaður til að
hita marga sveitabæi, skóla,
sumargistihús og sundlaugar.
Jafnframt því er jarðhitinn
meir og meir notaður til rækt-
unar. Á hverju ári fjölgar stór-
lega gróðurhúsum, sem hituð
eru með hveravatni, þar sem
ræktuð eru litfögur blóm mitt í
vetrarkuldunum, garðmeti og
jafnvel suðræn aldini eins og
vínber og melónur. í framtíð-
inni mun jarðhitinn á íslandi
veita þjóðinni nokkuð af þeim
þægindum, sem sólarhitinn og
hin hlýju höf veita ykkur, sem
eigið heima í þessari álfu.
Síðast í þessu yfirliti um gæði
íslands vil ég nefna orku foss-
anna. í Soginu, skammt austan
við Reykjavík, eru hin hentug-
ustu skilyrði til að virkja 100
þúsund hestöfl. Reykjavík hefir
nú virkjað 12,000 hestöfl og bæt-
ir við eftir því sem með þarf á
ókomnum tímum. Nú um þessar
mundir er Akureyri að byrja
virkjun Laxárfossa í Þingeyjar-
sýslu. Vatnsorkan er þar talin
35 þúsund hestöfl. Sá kraftur,
sem þar býr, er nógur til að hita
og lýsa allt Norðurland, þegar
vísindin hafa leyst þá gátu, að
gera rafleiðslur um dreifbýli
hæfilega ódýrar. Og þið vitið
öll, að fyrir utan þessi tvö vatns-
föll, Sogið og Laxá, eru á ís-
landi fjölmargar aðrar og stærri
vatnsorkulindir. Ég hefi nefnt
þessi fáu aðalatriði, sem hin
efnalega framtíð íslands bygg-
ist á, hin auðugu fiskimið, hina
frjóu mold til ræktunar, jarð-
hitann og raforkuna. Hraust,
gáfuð og atorkusöm þjóð eins
og íslendingar, hefir í slíku
landi næga efnalega undirstöðu
til að byggja á fjölþætt menn-
ingarlíf. Hitt er annað mál, að
enginn getur búizt við að ís-
lenzka þjóðin geti með átaki
einnar eða tveggja kynslóða
fullnotað þessi miklu atvinnu-
skilyrði. En ég held, að landar
úr Vesturheimi, sem gist hafa
gamla landið á seinni árum,
hafi komizt að þeirri niðurstöðu,
að fólkið, sem þar varð eftir,
hafi unniö að því að bæta lífs-
skilyrðin á íslandi eins og þið
sem fluttuð í þetta land hafið
starfað að hinu mikla og glæsi-
lega landnámi, sem framkvæmt
hefir verið af íslendingum í
Vesturheimi síðan um 1870.
Takmark fslendinga austan
hafs er að endurreisa hið forna
lýðríki gullaldarinnar á íslandi
á grundvelli þeirra marghátt-
uðu lífsskilyrða, sem landið býð-
ur þjóðinni. Þetta er sá fram-
tíðardraumur, sem fyllir hugi
þeirrar kynslóðar, sem nú starf-
ar í landinu.
En aðstaða ykkar, landar í
Vesturheimi, er önnur. Eins og
við, sem búum á íslandi, endur-
reisum þar hið forna lýðríki,
þannig reisið þið, með milljón- ,
um annara manna, hin tvö
miklu engilsaxnesku lýðríki í
þessari álfu. Við óskum einskis
fremur en að þið gefið, svo sem
vera ber, keisaranum það sem
keisarans er. En þið eigið eftir
mikla auðlegð samt, og hennar
gætir sannarlega mikið hér í
dag. Þið eigið saman með okkur
íslendingunum austan hafs,
hina andlegu auðlegð, þjóðerni,
sögu, tungu, minningar og bók-
menntir. — Þennan arf ber okk-
ur að ávaxta saman um ókomn-
ar aldir. Hið pólitíska ríki ís-
lendinga nær aðeins yfir fsland
sjálft. Hið andlega veldi íslend-
inga er miklu stærra. Það nær
yfir ísland og margar merkileg-
ar byggðir og borgir í þessari
merkilegu heimsálfu. Það er
þetta andlega íslenzka ríki, sem
við erum að styðja með þeirri
fjölmennu og glæsilegu sam-
komu, sem háð er hér í dag, og
með margþættu starfi fyr og
síðar, alstaðar þar sem búa
þjóðræknir og drengilegir ís-
lendingar.
Ég vildi að lokum segja fá-
ein orð um ísland sjálft, bæði til
að útskýra það hversvegna þeir
sem þar eru fæddir og aldir upp,
unna því svo heitt, og hitt sem
merkilegra er, hversvegna menn
sem fæddir eru annarsstaðar,
en af íslenzkum kynstofni, hafa
svo að segja erft þessa aðdáun
á landinu frá foreldrum og
vandamönnum. Ég ætla mér
vitaskuld ekki þá dul að útskýra
allt 1 þessu efni. En ég vildi
minnast á vissa þætti, sem að
mínum dómi hafa mikla þýð-
ingu til að skapa grundvöll
þeirrar ættrækni og þjóðernis-
tilfinningar, sem einkennir and-
legt líf íslendinga, hvar sem
þeir búa á hnettinum.
Eins og vel er kunnugt úr
jarðfræði, er ísland ungt land,
yngsta land Norðurálfunnar,
svo að ekki sé víðar leitað. Tvö
öfl, máttug og áhrifarík, eldur
og is, eru sístarfandi að því að
skapa þetta unga land. Til eru
önnur lönd, fögur og hrífandi,
t. d. Noregur og Skotland. í þeim
er ein bergtegund yfirgnæfandi
í allri myndun landsins. Fyrir
óralöngum tíma hefir þessi
mikla hella mótazt á þann veg
sem nú má sjá. í þessum lönd-
um er sami svipur á landinu
hvar sem litið er. Á íslandi er
þessu öðruvísi háttað. Þar er
hver sveit ólík annari. Ef við
tökum útsýnið úr höfuðstaðn-
um, þá liggur borgin þar sem
bezt sézt um allan hinn mikla
Faxaflóa. í suðurátt eru hin
miklu eldbrunafjöll á Reykja-
nesskaga hliðstæð að formi og
útliti Apenníufjöllunum á ít-
alíu. En í noröurátt, gegnt
Reykjavík, gnæfa tvö brött og
fögur blágrýtisfjöll, og síðan
lengra vestur hinn tígulegi og
breytilegi Snæf ellsnessf j all-
garður, en yzt úti sjálfur Snæ-
fellsjökull, gamall eldgígur með
hvitri fannahettu. Frá Reykja-
vík er örstutt til Þingvalla. Þar
er gersamlega ný fegurð — nýj-
ar fjallamyndanir, hraungjár,
fossar, jöklar og stöðuvötn. Og
þannig má halda sveit úr sveit
kringum allt land. Hver byggð
hefir sinn einkennilega list-
ræna svip. Alstaðar er ný til-
breyting, ný fegurð. Landið er
eins og samsafn snilldar kvæða
eftir mörg stórskáld, þar sem
hver höfundur sýnir nýja teg-
und af fegurð. En yfir þetta
undarlega, frumlega land breið-
ir sig hið íslenzka skyggni, hið
óvenjulega tæra loft, sem ein-
kennir land með svölu loftslagi
og litlum skógum. Ég vil ekki
segja, að okkur íslendingum
falli létt vöntun skóganna. En
hin beru fjöll hafa sína ein-
kennilegu draumkenndu fegurð.
Mesti málari Englands, Turner,
hefir málað á ógleymanlegan
hátt hitamóðu og mistrið, sem
bræðir saman jörð, himin og
haf á Englandi. Einn af mestu
málurum íslands, Ásgrímur
Jónsson, hefir á sama hátt
túlkað hinn gagnstæða þátt í
fegurð íslands, hin undursam-
legu einkenni hins tæra, gagn-
sæja skyggnis, og hin óteljandi,
hugljúfu blæbrigði, sem skína
með margfaldri fegurð í þessu
gegnsæja, svala andrúmslofti.
Þannig er ísland. — Þessi ein-
kennilega fjölþætta fegurð hef-
ir um allar aldir bundið þjóð-
ina við landið. ísland hefir orð-
ið drauma- og hugsjónaland
þeirra íslendinga, sem ekki
hafa getað búið að staðaldri
heima. íslendingum hefir á öll-
um öldum farið eins og fræg-
asta íslendingnum, sem þar
hefir lifað, skáldinu og sögu-
fræðingnum Snorra Sturlusyni. |
Innst í sál íslendingsins, sem
ekki á heima á íslandi, býr sú
ást, sem hann orðaði svo fagur-
lega, er hann mælti: „Út vil ek.“
Þeir, sem ekki sigla skipum sín-
um heim til íslands, sigla þang-
að í draumum sínum.
Við, sem erum hér saman
komin í dag — minnumst ís-
lands í tvennum skilningi. Við
munum sjálft landið með sinni
tígulegu fegurð, með sögu sinni
. og menningu. En við munum
i líka hitt landið, hið andlega ís-
lenzka ríki, það sem býr í sálum
allra, sem fæddir eru af íslenzk-
um kynstofni, hvar í löndum
sem þeir búa. Við árnum íslandi
og íslendingum giftu og bless-
unar um alla ókomna tíma. Og
við vitum, að ísland lifir í hug-
um barna sinna og barnabarna
hvar sem þau dvelja, hvort sem
það er í skjóli blágrýtisfjallanna
heima á Fróni, eða á hinum
miklu sléttum eða við hin stóru
vötn í landnámi hins fyrsta ís-
lendings í Vesturheimi, Leifs
hins heppna Eiríkssonar. Land-
ar vestan hafs, geymið vel um
alla framtíð eins og hingað til,
þann arf, sem þið hafið til
varðveizlu.
Jónas Jónsson.
Rannsókn á íátækramálum
Reykjavíkurbæjar
Þeir, sem nokkurn áhuga hafa
fyrir fjárhagslegri afkomu
Reykjavíkur og ekki vilja stefna
bænum í fullkomið öngþveiti,
munu taka eindregið undir til-
lögu Sigurðar Jónassonar á sein-
asta bæjarstjórnarfundi um skip
un rannsóknarnefndar til að at-
huga fátækramálin.
Tillagan var svohljóðandi:
„Kostnaður af fátækrafram-
færi í Reykjavík hefir farið stór-
lega vaxandi á síðustu tveim ár-
um, og mun nú vera orðinn hátt
á þriðju milljón króna á ári. —
Reykjavíkurbær hefir, meðal
annars vegna þessa mikla
kostnaðar af fátækraframfær-
inu, safnað lausaskuldum, sem
nema á fimmtu milljón króna,
og sem lítil líkindi eru til að
hægt verði að greiða af árlegum
tekjum bæjarins í nánustu
framtíð.
Meö því að í framkvæmd
framfærslumálanna í Rvík
virðist eigi gæta nægilegrar
hagsýni og góðs skipulags, og
hinn mikli kostnaður af fá-
tækraframfærinu hlýtur einn-
ig að varða bæði ríkisstjórnina
og Landsbankann fjárhagslega,
ályktar bæjarstjórnin að fela
bæjarráði að leita samvinnu við
ríkisstjórnina um skipun 5
manna nefndar til þess að rann-
saka ítarlega öll framfærslu-
málefni Reykjavíkur og gera til-
lögur um framtíðarskipulag
þeirra. Séu 3 nefndarmanna
kosnir með hlutfallskosningu af
bæjarstjórn Reykjavíkur, en 2
skipaðir af ríkisstjórninni, ann-
ar þeirra eftir tillögu Lands-
bankans“.
Fátækraframfærið hefir stöð-
ugt farið vaxandi á undanförn-
um árum. Á þessu ári er útlit
fyrir að hinn beini fátækra-
kostnaður verði hátt á þriðju
miljón króna, en þar við bætist
svo atvinnubótavinnan, sem er
raunverulega ekkert annað en
fátækraframfæri.
Auk þessa hefir bærinn fjölda
manna í svokallaðri bæjarvinnu
beinlínis til þess að halda þeim
frá sveit og má að verulegu leyti
rekja sleifarlagið, sem er á
henni, til þeirra orsaka. Af fá-
tækrafénu mun um hálf millj.
kr. fara eingöngu í húsnæðis-
kostnað.
Bærinn hefir ekki á undan-
förnum árum getað staðið
straum af þessum miklu út-
gjöldum með árlegum tekjum
sínum, enda þótt útsvörin hafi
stöðugt farið hækkandi. Hann
hefir hingað til getað mætt hall-
anum með söfnun lausaskulda.
Þær nema nú orðið á fimmtu
miljón kr. Það virðist enginn
möguleiki fyrir bæinn að geta
greitt þær af hinum venjulegu
tekjum sínum á næstu árum og
ennþá síður, ef þær halda áfram
að vaxa. Aðallánardrottinn mun
vera Landsbankinn. Þó hann
vilji gjarnan hjálpa bænum
verður hann að gæta þess að það
fé, sem hann lánar, sé nægilega
vel tryggt; og sem þjóðbanka
ber honum skylda til þess, að
beina fénu frekar til framleiðsl-
unnar en óarðbærrar eyðslu
hinna og þessarra fyrirtækja.
Það hlýtur því að koma mjög
fljótlega til þess að bænum lok-
ast möguleikar til söfnunar
lausaskulda á svipaðan hátt og
að undanförnu.
Hvað tekur þá við?
Hvernig á bærinn þá að mæta
hinum vaxandi fátækragjöld-
um? Kannske með því að hækka
útsvörin eða fá heimild til ein-
hverra nýrra skattalágninga á
skattgreiðendur og framleiðslu
bæjarins? Eru þær álögur, sem
þessir aðilar bera nú, þó ekki
orðnar það þungar að vissulega
sé ekki á þær bætandi?
Nei, sú leið er heldur ekki fær.
Það verður því ekki nema um
tvær leiðir að velja: Fjárhagsleg
uppgjöf bæjarins ellegar að sýna
öfluga viðleitni til sparnaðar
og bætts skipulags á útgjöldum
bæjarins.
Og það er vissulega hægt.
Það er hægt að stórlækka fá-
tækraframfærið, án þess að
gengið sé ranglega á hlut styrk-
þeganna.
Til þess eru mörg ráð Meðal
þeirra er að koma upp innkaupa-
stofnun fyrir þurfamenn og al-
menningseldhúsi. Það verður
einnig að athuga vel þann mögu
leika, hvort ekki sé hægt að
koma hinum vinnufæru styrk-
þegum burt úr bænum og eitt-
hvað þangað, sem þeir geta
unnið fyrir sér við arðgæf störf
í stað iðjuleysis eða klakahöggs
hér á vetrum. Það þarf einnig
að rannsaka vel þann möguleika
hvort rekstur stórra dagheimila
fyrir börn og jafnvel gamal-
mennahælis gæti ekki borgað
sig fjárhagslega fyrir bæinn,
jafnframt sem það myndi geta
stórbætt kjör fjölmargra slíkra
þurfamanna.
Aðalblað bæjarstjórnarmeiri-
hlutans, Morgunblaðið, hefir
einnig bent á það, að hægt
myndi að stórspara fátækrafram
færið með betri stjórn fátækra-
málanna, t. d. með því að fela
yfirstjórnina einum manni, sem
legði metnað sinn í það, að
koma á betra skipulagi. En með
þessu er það líka játað í aðal-
blaði bæjarstjórnarmeirihlutans
að þessi mál séu nú í ólagi og
stjórn þeirra gæti verið miklu
betri en hún er.
Meirihluti bæjarstjórnar felldi
tillögu Sigurðar Jónassonar um
skipun rannsóknarnefndar. —
Hann virðist heldur kjósa að
láta bæinn sökkva fjárhagslega
en nokkuð sé hróflað við þessum
málum til endurbóta. Ástæðan
er sú, að hann byggir orðið völd
sín að verulegu leyti á atkvæð-
um þurfamanna og óttast að all-
ar breytingar, sem þurfamönn-
um kunna að mislíka í bili, enda
þótt þær myndu margar verða
þeim jafnframt til hagræðis um
leið og þær spöruðu bænum fé.
En bæjarstjórnarmeirihlutinn
má, vera viss um að mál þetta
er ekki þar með fallið úr sög-
unni. Skattgreiðendurnir í Rvík
óska orðið gagngerðra endurbóta
og líta ekki þannig á, að útsvör-
in, sem þeir greiða bænum, eigi
að notast eins og kosningafé í-
haldsins. Og þetta er ekki lengur
mál Reykjavíkur einnar. Þetta
er orðið landsmál. Óstjórnin í
þessum málum er orðin þungur
baggi á framleiðslunni og keppir
við hana um vinnuaflið. Hún
hefir jafnframt margskonar sið-
ferðislega vanþroskun í för með
sér. Þjóðbankinn á orðið stór-
fé hjá bænum vegna þessarar
óstjórnar og vill hafa tryggingu
fyrir skilvísri greiðslu. Þetta mál
er þess vegna orðið stærra og
yfirgripsmeira en svo, að það
skipti bæjarstjórnina eina. Hér
eiga fleiri aðilar orðið stóran
hlut að máli og þeir verða að láta
til sín taka fyrst bæjarstjórnina
skortir djörfung og framsýni til
að hefja endurbæturnar sjálf.
Minning
fríi Helgu Eiríksdóttur
í Vorsabæ í Skeiðahreppi.
Ég hefi verið að búast við því
að sjá í blöðum minnst þessar-
ar konu, sem lézt að heimili
sínu 12. september síðastliðinn,
hjá Eiríki syni sínum, bónda í
Vorsabæ.
Hún var fædd 12. maí 1853 í
Vorsabæ, ólst upp hjá foreldr-
um sínum þar, sem voru Ing-
veldur Ófeigsdóttir frá Fjalli og
Eiríkur Hafliðason frá Birnu-
stöðum í Skeiðahreppi.
Frú Helga giftist 1880 Jóni
Einarssyni og tóku þau þá við
búskap, eftir foreldra hennar
í Vorsabæ og bjuggu þar sinn
búskap til vorsins 1916. Síðar
á því ári lézt eiginmaður henn-
ar. Börn þeirra eru Ingveldur
gift Bjarna Þorsteinssyni bónda
á Hlemmiskeiði, Vilborg gift
Helga Jónssyni bónda í Hala-
koti, Kristín gift Guðmundi
bónda á Blesastöðum, og Eirík-
ur giftur Kristrúnu Þorsteins-
dóttur, bóndi í Vorsabæ. Hjá
þeim dvaldi hún frá því er hún
hætti búskap til dauðadags.
Auk sinna barna ól hún upp
tvö fósturbörn. Afkomendur
hennar munu nú vera 43.
Hér er til hvíldar gengin ein
af merkustu konum sinnar tíð-
ar; hún var Ijósmóðir í Skeiða-
hreppi í 24 ár (eða til ársins
1917). Á því tímabili var víða
takmarkaður efnahagur, enda
þótt hún ætti æfinlega því láni
að fagna, að heimili hennar
væri með þeim bezt stæðustu í
sveitinni, sérstaklega í seinni
tíð.
Ljósmóðurstarfi fylgja oft
oft þau ferðalög, sem ekki er
allra kvenna að hafa á hendi.
En það kom sér og má í minni
hafa, hvað Helga í Vorsabæ
var sérstaklega fljót að koma
sér að heiman, dugleg á hesti
og kjarkgóð á misjöfnum veg-
um, hvort sem var í björtu eða
dimmu. Þannig var hún í erf-
iðleikum er á reyndi. Engin
skýrsla er til um ljósmóður-
stö rf hennar, ekki einu sinni
hvað mörg börn hún tók á
heimili sitt, þaðan sem erfiðar
ástæður voru fyrir. En flestar
lifa þó minningarnar um Helgu
í Vorsabæ, frá heimsóknum
hennar til þeirra, sem bágt
áttu á ýmsan hátt. Lífsgleði,
léttlyndi og fjör, fékk innrás á
þau heimili, er hún var gest-
komandi, þar eyddist bæði sorg
eða sundrung, því jafnan gat
hún haft eitthvað það til um-
ræou, er kom öllum í gott skap.
Á heimili sínu var hún
stjórnsöm, þrifin og reglusöm.
Eru það þeir kostir á húsfreyju,
sem gera heimilin að hlýlegum
gróðran-eit í mannfélaginu.
Þar vill fólkið vera og þar þyk-
ir gestum gott að koma. Enda
fylgdi gestrisni og hjúasæld
heimili hennar.
Á efri árum hennar, er kven-
félag var stofnað í Skeiða-
hreppi, gekk hún þar fram með
áhuga og eldmóði, sem ung
væri. Mun það hafa verið líkn-
arstarfsvið kvenfélagshugsjón-
arinnar, sem heillaði huga
hennar. Lýsir það óbilandi
kjarki hennar, er hún fer ein
síns liðs, um skuggsýnt haust-
kvöld, á kvenfélagsfund. Á
þeirri leið hlaut hún byltu þá,
er hún bjó að til dauðadags. í
þau 20 ár, er hún lifði eftir
það, gat hún ekki hreyft sig
nema á tveim hækjum, hljóta
það að vera þung elliár. Þrátt
fyrir þetta hélt hún lengi ó-
skertum sálargáfum og fylgd-
ist vel með öllu, er hún þekkti
til. En hin síðustu ár fóru bæði
sálar- og líkamskraftar að
þverra. En við það skal ekki
dvalið hér. Hið mesta og bezta
hjá hverjum, sem fer, á að
geymast til lærdóms og eftir-
breytni þeim, sem eftir lifa.
Hitt má hverfa.
Við minnumst þín með lotn-
ingu og þakklæti fyrir störfin
og hjálpina, við mæður okkar,
systkini, fyiir hlýleikann og al-
úðina, sem jafnan streymdi frá
heimili þínu til okkar, er við
vorum nær því stödd.
Blessuð sé minning þín.
Gamall nágranni.
Gísli Guðmundsson
ritstjóri mun koma til bæjar-
ins um miðjan þennan mánuð
og taka þá upp störf sín við
blaðið. En hann hefir dvalið í
sveit undanfarna tvo mánuöi
sér til heilsubótar.
Kaupendur Tímans!
Munið að greiða andvirði yf-
irstandandi árgangs við fyrsta
tækifæri.
Innheim tumenn!
Haustið er bezti tíminn til
innheimtustarfsins. Sendið af-
greiðslu blaðsins skil við fyrstu
hentugleika.
Ritstjóri: Gísli Guðmundsson
Prentsmiðjan Edda h.f.