Tíminn - 21.09.1939, Blaðsíða 1

RITSTJÓRAR:
GÍSLI GUÐMUNDSSON (ábm.)
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON.
FORMAÐUR BLAÐSTJÓRNAR:
JÓNAS JÓNSSON.
ÚTGEFANDI:
FRAMSÓKNARFLOKKURINN.
RITSTJÓRNARSKRIFSTOFUR:
EDDUHÚSI, Lindargötu 1 D.
SÍMAR: 4373 og 2353.
AFGREIÐSLA, INNHEIMTA
OG AUGLÝSINGASKRIFSTOFA:
EDDUHÚSI, Lindargötu 1 D.
Sími 2323.
PRENTSMIÐJAN EDDA h.f.
Símar 3948 og 3720.
23. árg.
Rcykjavík, fimmtudagiim 21. sept. 1939
109. bla»
Er hreindýrastoíninn íslenzki
að líða undir lok?
Rannsóknarleíðangur Helga Valtýssonar
tA, v/ • t J JÍ-‘J+y N ' $y

Hér sjást fótgönguliðssveitir ganga fylktu liSi yfir Rauða torgið í Moskva. Myndin er tekin í þann mund, er
Rússar voru að hervœðast og búa sig undir hernám Austur-Póllands. Sinn í hvoru horni eru Hitler og Stálin,
sem nú eru aS skipta á milli sín pólska herfanginu.
Pólland í inoliiin
Að tilhlutun ríkisstjórn-
arinnar framkvæmdi Helgi
Valtýsson kennari á Akur-
eyri athugun í sumar á hin-
um íslenzka hreindýra-
stofni. Tókst honum að gera
næsta nákvæma ágizkun
um fjölda hreindýranna.
Leiddi þessi rannsókn Helga
í ljós, að hreindýrastofninn
er orðinn mjög fáliðaður og
hríðfækkar ár frá ári, þrátt
fyrir sæmilega viðkomu.
Hlýtur drápi að vera um að
kenna, því að vetur hafa
verið mildir.
í rannsóknarleiðangri þessum
tóku þátt, auk Helga, þeir Eð-
varð Sigurgeirsson ljósmyndari
og Friðrik bóndi Stefánsson á
Hóli í Fljótsdal, sem var fylgdar-
maður og þaulkunnugur á þeim
slóðum, þar sem hreindýrin eru
enn við líði.
Hreindýr af þeim stofni, sem
1787 var fluttur til landsins og
látinn laus í Múlasýslum, hafa
til þessa dags haldið sig á öræf-
unum norður af Vatnajökli
austanverðum. Frá veturnóttum
til sumarmála halda þau sig á
Vesturöræfum, milli Jökulsár á
Brú og Jökulsár í Fljótsdal og
þegar harðnar að leita þau oft-
lega út á Fljótsdalsheiði og
stundum niður í byggð í Jökul-
dal og Hróarstungu. í lok maí-
mánaðar bera hreinkýrnar, tíð-
ast í hlíðarslökkum vestan Snæ-
fells og niður til Jökulsár. Eftir
burðinn, oft með kálfana fárra
daga gamla, synda þær vestur
yfir Jökulsá, en þangað eru tarf-
arnir komnir áður, og þar
halda hreindýrin sig að sumar-
laginu í Sauðafelli og Kringils-
árrana, milli Jökulsár og Kring-
ilsár, sem er hið versta vatns-
fall síðan 1934, að við eldsum-
brotin í Vatnajökli hljóp í hana
vatn, er áður féll eftir farvegi
Sauöár. Um veturnætur hvarfla
hreindýrin aftur yfir ána.
í sumar, er rannsóknin fór
fram, voru hreindýrin öll í
Kringilsárrana. Eftir því, sem
næst varð komizt, voru þar allt
að 40 fullorðnir tarfar, 40 kýr
og 20—25 kálfar. Virtust sum
*
Islenzku skákmenn-
írnír auka hróður
lands síns
íslenzku skákmennirnir fimm,
Baldur Möller, Ásmundur Ás-
geirsson, Jón Guðmundsson,
Einar Þorvaldsson og Guðmund-
ur Arnlaugsson, sem tóku af ís-
lands hálfu þátt í skákkeppn-
inni í Buenos Aires, hafa nú
sigrað i öðrum flokki á mót-
inu. Jafnframt hafa þeir unn-
ið bikar, sem forseti Argentínu
gaf til þess að keppa um í þess-
um flokki.
Auk íslendinga kepptu um
bikar þenna Paraguymenn,
Bolivíumenn, írar, Norðmenn,
Perúmenn, Kanadamenn, Ecua-
dormenn, Uruguaymenn, Búlg-
arar og Guatemalamenn.
Af 40 tefldum skákum unnu
íslendingar 25 skákir, gerðu 6
jafntefli og töpuðu 9 skákum.
Vinningar íslendinganna
skiptast þannig, að Baldur Möll-
er fékk 3 x/2 í 9 skákum, Ásmund-
ur Ásgeirsson 5y2 í 9 skákum,
(Framh. á 4. síðu)
15 vetra eða eldri, en hreindýr
verða 14—16 vetra gömul. —
Hreinkýrnar virðast ekki taka
kálfi fyrr en þær eru fullþroska,
3—5 vetra gamlar; þarf þar
um leita lífeðlilegra skýringa
og sennilega stafar það af of
miklum fjölda tarfa. Öll voru
dýrin mjög þroskavænleg og
báru vott um kynfestu og engin
hnignunarmerki á þeim að sjá.
Eigi sáu þeir félagar hreindýrin
nærast á öðru en jökulpunti og
stýfðu þau aðeins öxin ofan af.
Þetta mun eina hreindýra-
hjörðin, sem nú er til og vekur
það furðu, hve fá dýrin eru,
ekki sízt þar sem viðkoman
virðist þolanleg. Vitað er með
vissu, að dýrunum hefir fækkað
á þessum slóðum hin seinustu
ár og það til muna. Mun hrein-
dýradrápi helzt um að kenna,
enda lengi legið sá grunur á, að
það viðgengizt á þessum slóðum,
um það leyti árs, sem dýrin
halda sig í grennd við byggð.
Á öræfunum milli Axarfjarð-
ar og Mývatnssveitar hefir um
alllangt skeið verið lítíll hópur
hreindýra og einkum haldið sig
við Hágöng. Fyrir fimmtán ár-
um voru þau 10—12, en fjölgaði
allört, enda ákjósanlegt hag-
lendi fyrir hreindýr á þessum
slóðum, og voru þau fyrir tveim
árum orðin 40—50. Þá hurfu þau
skyndilega og hafa ekki sézt síð-
an og nú er þar ekkert hreindýr.
Bersýnilega þarf að taka dug-
lega í taumana um aðbúnað að
hreindýrastofninum áður en svo
er komið um hjöxðina, er enn
lifir á Vesturöræfum og Brúar-
öræfum, sem dýrin við Hágöng.
Verður nú að sporna við því,
að haldið verði áfram að ganga
á hreindýrastofninn, áður en
slíkar aðgerðir exu um seinan.
Eðlilegt er, að nokkuð skarði
í hreindýrahjarðirnar er harðir
vetur koma og jarðbönn eru til
langframa, en í svo vægum vetr-
um, sem nú hafa verið um skeiö,
getur hreindýrum ekki verið
hætta búin af tíðarfarinu.
Ríkið og Flugmálafélag íslands eiga
í sameiningu landflugvélina TF-Sux.
Hún hefir nú verið starfrækt eitt ár,
einkum til ýmissa rannsókna um mögu-
leika til flugsamgangna hér. Á þessu
eina ári hefir flugvélin flogið 42000
kílómetra vegalengd og hafa 3600 kíló-
metrar af því flugi verið í þágu síld-
arleitar. Flugferðirnar hafa alls verið
498, þar af 16 áætlunarflug til Horna-
fjarðar og 6 í sjúkraerindum. Flugvél-
inni hefir verið lent á 26 stöðum víðs-
vegar um land, í byggð og óbyggð, án
þess að um neinar umbætur á lend-
ingarskilyrðum hafi verið að ræða. 260
manns hafa tekið sér far með flugvél-
inni og 683 kilógrömm pósts hafa verið
flutt með henni. Þótt tekizt hafi að
nota þessa flugvél til landflugs og
lenda víðsvegar á landinu, án þess að
neinn undirbúningur undir það hafi
farið fram, er ósannað og ólíklegt, að
unnt sé að nota stórar flugvélar og
lenda á þeim nema til reglulegrar flug-
vallagerðar komi eða að minnsta kosti
lagfæringar á lendingarstöðum.
i r r
Um helgina er leið hófst aðalslátur-
tíðin víðast, sumstaðar þó nokkru fyrr,
annarstaðar litlu eftir hana. Sumstað-
ar er hún um það bil að hefjast nú.
Áður en haustslátrunin hófst, var bú-
ið að slátra rösklega 13 þús. dilkum og
437 geldkindum. Að meðaltali hafa
Tílraunír um notkun
síldarolíu tilínnlends
íðnaðar
í atvinnudeild háskólans hef-
ir um alllangt skeið verið unn-
ið að ýmsum tilraunum um
hreinsun og herðingu síldarolíu,
svo að nothæf verði til innlends
iðnaðar.
Þessar tilraunir hafa meðal
annars beinzt að því að hreinsa
og herða síldarolíuna, þannig að
hún verði nothæf matarfeiti.
Trausti Ólafsson, forstöðumað-
ur atvinnudeildarinnar, hefir
skýrt Tímanum svo frá, að með
þeim tækjum, sem fyrir hendi
eru á tilraunastofu atvinnu-
deildarinnar, hafi tekizt að leysa
þetta viðfangsefni þannig, að
ekki verður að svo komnu ann-
að séð en síldarolían sé vel hæf
til smjörlíkisvinnslu. Enn er þó
eftir að gera tilraunir um þessa
nýtingu síldarolíunnar til að
leiöa í ljós geymsluþol smjörlík-
isins. Til þess að hreinsa og
(Framh. á 4. síðu)
arslátrun, sem átt hefir sér stað hér.
Veldur því að snemma var byrjað að
slátra og óvenjulega mörg skip á sild-
veiðum sköpuðu mikinn kjötmarkað
norðan lands. Sennilega verður fé ekki
jafn vænt til frálags nú sem í fyrra.
Dilkar, sem slátrað hefir verið á Akur-
eyri siðastliðna viku, hafa haft 13 kg.
kroppsþunga, í Seyðisfirði hafa dilkar,
slátraðir í sömu viku, haft rösklega 13
kg. kropp og í Siglufirði hefir meðal
kroppþyngd sláturdilkanna verið tæp-
lega 13 kg. í sömu viku.
t t r
Merkingar loðdýra fara fram að
venju í haust og verða allir refir merkt-
ir svo sem verið hefir. Að þeim lokn-
um verða sýningar. Merkingar hefjast
um mánaðamótin næstkomandi og
verður þeim væntanlega lokið upp úr
miðjum mánuðinum, en sýningarnar
verða í nóvembermánuði. í fyrra voru
refasýningar átta, en verða nú fjór-
tán, ef allir þiggja þær, sem gefinn
hefir verið þeirra kostur. Seinasta sýn-
ingin verður haldin í Reykjavík 4. des-
embermánaðar. Hinar verða haldnar á
tímabilinu 3. nóvembermánaðar til 22.
sama mánaðar og á eftirgreindum stöð-
um: í Borgarnesi 3. nóv., Hólmavík 5.
nóv., Salthólmavík 7. nóv., Kópaskeri
7. nóv., Búaðardal 9. nóv., Akureyri 10.
nóv., Sauðárkróki 11. nóv., Stykkishólmi
11. nóv., Blönduósi 13. nóv., Reykjavík
15. og 16. nóv., við Ölfusárbrú 17. nóv.
Pólska ríkið, Rzeczpospolita
Polska, eins og það heitir austur
þar, er nú að kalla hrunið í
rústir og þurrkað út, í þeirri
mynd, sem það hefir verið í tvo
áratugi. Allar varnir þrjátíu
milljóna þjóðar hafa á þrem
vikum verið brotnar á bak aftur
af tveim stórveldum, nágrönn-
unum í austri og vestri. Pólverj-
ar hafa fyrr átt vopnaviðskipti
við þessa granna sína. Þar hefir
lengst af verið erjusamt, allt frá
því hinir slafnesku kynflokkar',
sem Pólverjar eru út af komnir,
brutust inn í landið og hröktu
Germanina brott og settust að á
sléttunum við Vistula. Fjórum
sinnum áður hafa Þjóðverjar og
Rússar deilt landinu á milli sín
á fyrri öldum.
Hart mun verða að Pólverjum
búið á næstunni, eins og alla
jafna er um þjóðir, sem lotið
hafa i lægra haldi í grimmum ó-
friði. En Pólverjar eTu undirok-
un vanir og sjálfir hafa þeir ver-
ið harðleiknir í viðskiptum, þég-
ar þeir hafa því við komið. Árið
verður fyrir blárefi einvörðungu; sömu-
leiðis sýningin á Hvammstanga seinni
daginn.
t r r
Hvalveiðunum er nú lokið að þessu
sinni og eru skipin komin til Reykja-
víkur og verða hér í vetrarlagi. Alls
veiddust í sumar 130 hvalir og hefir
ekkert veiözt síðan síðast var skýrt frá
afla skipanna hér í blaðinu, hinn 12.
september. í fyrra veiddust 147 hvalir,
en veiðar byrjuðu mánuði síðar nú en
þá. Starfsfólk hvalveiðastöðvarinnar er
nú flest komið heim til sín, en enn er
þó verið að ganga frá ýmsu við hval-
veiðastöðina á Suðureyri undir vetur-
inn.
r r t
Gísli Jónsson bóndi á Stóru-Reykjum
í Flóa setti í vor niður eina tunnu kart-
öfluútsæðis af Rósinni. Hefir hann nú
lokið við að taka upp úr þessu garð-
landi sínu og reyndist uppskeran tví-
tugföld.
r r r
Þingstúka Reykjavíkur ákvað á sín-
um tíma, að gangast fyrir því, að hald-
in yrði bindindismálavika í haust. Var
Pétur Sigurðsson formaður nefndar
þeirrar, er haft hefir undirbúning þess
með höndum. Nú er ákveðið, að láta
þessa útbreiðslustarfsemi hefjast 5. okt-
óbermánaðar. Munu biskup, fræðslu-
málastjóri, fjármálaráðherra og skáta-
höfðingi þá flytja ávarp í fríkirkjunni.
Auk Reglunnar, hafa Kennarasam-
(Framh. á 4. síðu)
1923 kúguðu þeir Lithauen, sem
ekki treystist að reisa rönd við
yfirgangi þeirra, til að láta af
höndum borgina Vilna og hér-
aðið umhverfis hana. í byrjun
októbermánaðar í fyrra, þegar
mótstaða og baráttuhugur Tékka
var brotinn á bak af erlendu of-
urefli og land þeirra var umsetið
af fjandmönnum, hótuðu Pól-
verjar innrás hers síns, ef þeim
væru ekki fengin í hendur
landamærahéruð, sem þeir
höfðu ágirnd á. Svo undarleg og
grátbrosleg eru örlög þeirra, að
nú, tæpu ári síðar, standa þeir
sjálfir í nákvæmlega sömu spor-
um og Tékkarnir, þegar Tess-
chen-héruðin voru kúguð af
þeim. Þótt samúð tékknesku
þjóðarinnar sé sjálfsagt öll með
þeim styrjaldaraðilanum, sem
berst fyrir málstað Póllands,
kann að vera, að þaö hlægi
Tékka nú, að sjá hvernig at-
burðirnir endurtakast á Pólverj-
um sjálfum. En sennilega er þó
alvara stríðsins ríkari, jafnvel
svo níðangurslegum misgerðum
sem Pólland hafði í frammi í
fyrra haust.
Ráðstjórnin rússneska hefir
nú seilzt til hins fyrra hlut-
skiptis Pólverja og hyggur mátt
sinn mikinn. En viðburðarásin
er hröð nú á tímum. Enginn
getur vitað, hvort mörg misseri
líða, þar til einhver ofbeldisþjóð-
in sér sér leik á borði að setja
sverðsoddinn fyrir brjóst Rúss-
landi aðþrengdu og auðga sinn
garð með þegnum þess og lend-
um.
Síðustu fregnir.
Pólskar hersveitir munu halda
enn uppi vörnum á þrem stöð-
um í landinu, a. m. k., nefnilega
i Varsjá, við Kutno og Lemberg.
Rússar hafa nú setzt að í Lem-
berg, sem er borg í olíuiðnaðar-
héruðum Galizíu. Von Brau-
chitsch, yfirhershöfðingi Þjóð-
verja, er kominn til vesturvíg-
stöðvanna og segir hann, að
stríðið í Póllnadi sé til lykta leitt.
Rússar og Þjóðverjar eru nú
að semja sín á milli um endan-
lega skiptingu Póllands. Þýzk
sendinefnd er komin til Moskva
í þessum erindagerðum. Talið
er, að Þjóðverjum þyki Rússar
ágengir um lönd og hafa rauðu
hersveitirnar haldið lengra inn
í landið en við var búizt og hefir
þýzkt lið sumstaðar orðið að
þoka fyrir þeim til að forðast á-
rekstur.
Adolf Hitler ríkisleiðtogi hélt
á þriðjudaginn langa ræðu í
Danzig fyrir miklum mann-
fjölda. Hann sagðist engar
stríðsfyrirætlanir bera í brjósti
gegn Bretum og Frökkum. Hann
(Framh. á 4. síðu)
A víðavangi
Seinasta áratugina tvo hefir
undravert ræktunarstarf verið
innt af höndum héx á landi.
Túnin hafa á þessum tíma
stækkað um rösklega þriðjung,
um þrettán þúsund hektara. Og
iað er ekki aðeins, að eftirtekj-
an hafi aukizt að sama skapi,
heldur hefir hún fyllilega tvö-
faldazt. Árlegur töðufengur
landsmanna er nú 600—700 þús-
undum hestburðum meiri en
hann var í lok heimsstyrjaldar-
innar og fyrstu árin eftir hana.
* 4= *
Ræktunarmenningin er samt
ekki runnin íslendingum í blóð-
ið, fjarri fer því. íslenzkir bænd-
ur eru heldur ekki svo til aldir
upp í plógfarinu, líkt og sagt
hefir verið um stéttarbræður
þeirra í nágrannalöndunum. Þeir
hafa öllu fremur vanizt því á
unga aldxi að halda fénaði til
beitar og nytja hina óræktuðu
jörð.
* * *
Athugull bóndi, sem ferðazt
hefir víða um land, segist hafa
veitt því athygli, hve misjafn-
lega hafi verið vandað til rækt-
unarstarfsins og hvernig það
skiptist eftir héruðum. Náttúr-
lega má finna dæmi umhyggju-
samlegrar jarðvinnslu í hverri
sveit og sömuleiðis dæmi um
hroðvirkni. En heildarsvipurinn
er samt nokkuð skýr. Þessi
bóndi telur sig hafa séð þess
vitni, að nýræktin sé verr af
hendi leyst og jarðabæturn-
ar yfirleitt lakar unnar í þeim
byggðarlögum, þar sem bændur
hafa reist búskap sinn mest á
útiganginum. Hann hefir varp-
að fram þeirri spurningu, hvort
áhrif rányrkjunnar á þá, sem
hana hafa stundað, endurspegl-
ist hér í ræktunarstörfum þeirra.
Þessi spurning er nokkuð íhug-
unarverð.
* * *
Aðrar ástæður væri hægt að
finna fyrir því, að jarðabæturn-
ar eru yfirleitt lakar unnar í
einu héraði en öðru, sem sé að
einstakir trúnaðarmenn Bún-
aðarfélagsins, sem mæla jarðar-
bæturnar, hafi í þessum efnum
skapað minna aðhald um vand-
virkni og óaðfinnanlegan frá-
gang heldur en aðrir. — Þar sem
jarðvinnslumenn fara bæ frá bæ
með dráttarvél eða hestverkfæri
gætir og að sjálfsögðu mikið á-
hrifa þeirra um vinnubrögð öll.
Og vel má j arðvinnslunni vera
borgið i þessu efni, þar sem sam-
an fer, að slíkir plægingarmenn
hafi fullan skilning á þýðingu
starfsins og gæti í því nægrar
nákvæmni og mælingamennirn-
ir skapa nauðsynlegt og réttlátt
aðhald um úttektina.
* * *
Að sama skapi og góð vinnsla
er skilyrði þess, að jarðræktin
komi að tilætluðum notum,
krefst nýræktin nægs áburðar.
Hverjum manni er betra að
brjóta minna land og geta full-
nægt áburðarþörf þess, heldur
en að vinna í einu svo stór svæði,
að hann verði að svelta það hvað
áburð snertir. Ræktun, sem býr
við ónógan áburð, hlýtur ávallt
að gefast fremur illa, en hins
vegar nýtur landið þess um
margra ára skeið, ef vel hefir
verið í það borið, þegar það var
brotið til ræktunar.
(Framh. á 4. síðu)
Nýja Esja
kemur á morgun
Hin nýja Esja er væntanleg til
Reykjavikur kl. átta í fyrra-
málið. Hún hefir, sem kunnugt
er, verið smíðuð í skipasmíða-
stöðinni í Álaborg og hefir kost-
að rösklega hálfa aðra millj. kr.
Hið nýja skip er 210 feta langt
í sjólínu, 35 fet að breidd og 20 y2
fet að dýpt. Það er um 1350 smá-
lestir brúttó að stærð og getur
gengið 15 mílur á klukkustund.
dilkakropparnir verið 12 kílógrömm
að þyngd. Geldkindurnar hafa 25 kg.
kropp til jafnaðar. Þetta er mesta sum-
og á Hvammstanga 21. og 22. nóv. Síð-
ari sýningin í Reykjavik, 4. desember,
Á. ICI?/OSSC3-ÖTTT3iÆ
Flugstarfsemin. — Haustslátrunin. — Refasýningar og refamerkingar. —
Hvalveiðunum lokið. — Tvítugföld kartöfluuppskera. — Bindindismálavika.