Morgunblaðið - 04.08.1990, Blaðsíða 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. ÁGÚST 1990
Þaö er ekki
skáldskapur
Kolbeinn
Kraftaskáldið og snilligáfan
j_
Kölski átti veð í sál Kolbeins
bónda eins og kunnugt er. Skyldu
þeir heyja einvígi á Svalþúfu með
því að kveðast á. Fóru þeir þangað
og hengdu fætur fram af bergi, því
að ofan skyldi sá fara, sem unninn
yrði, og hverfa í brimið og þaðan
til vítis, en sú heimvon var Kolbeini
óljúf. Nú er að segja af vopnaskipt-
um. Fyrri hlut nætur gerði Kölski
fyrri helming vísna, en Kolbeinn
botnana. Seinni hlut nætur átti
Kölski að botna visur Kolbeins, og
átti fjandinn hann, nema svo færi,
að hann gæti ekki botnað fyrir
Kolbeini. Leið svo á nótt. Tungl óð
í skýjum með élhryðjum, og gerði
svart á Svalþúfu, er élin gengu
yfir, en birti stundum. Þótti Kol-
beini horfa uggvænlega, er leið að
morgni, og leitaði ráða. Þá kom
tungl úr sorta, og skein í augu
þeim; brá Kolbeinn í sama bragði
hnífsegg fyrir glyrnur myrkrajarli,
og kvað:
Horfðu í þetta egg, egg,
undir þetta tungl, tungl.
„Það er ekki skáldskapur að
tarna, Kolbeinn“, mælti Kölski og
vafðist tunga um háls, svo hverft
varð honum við hnífinn, ljósið og
rímið. En Kolbeinn botnaði og brá
um leið handlegg fyrir Kölska, svo
að hann steyptist fram af:
Ég steypi þér þá með legg, legg,
lið sem hrærir úln, úln.
Skall Kölski í brimið, en Kolbeinn
sat eftir, hólpinn á bjargbrún. Síðan
er það að orðtaki haft, einkum um
frumlegar nýjungar í skáldskap: Það
er ekki skáldskapur að tarna, Kol-
beinn.
Sennilega er vísa Kolbeins Jökl-
araskálds með snjallasta skáldskap
gjörvallri sögu íslenskra bókmennta.
Sé snilligáfa til birtist hún hér; að
geta skotið skrattanum til heljar
með orðum einum saman, — er það
ekki snjallt? Bókmenntaleg sniili-
gáfa er að mínum dómi öldungis
óskyld máirænni fegurð, djúpviturri
lýsingu eða slunginni frásögn. Það
birtist öllu heldur í orðlist, sem num-
ið getur lögmálið úr gildi, búið
mönnum óvæntan næsturstað,
breytt örlögum fólks. íslensk alþýða
tníði því áður fyrr, að slík orðlist
væri til, að hún væri á valdi ákveð-
inna manna, sem oft hafa verið
nefndir kraftaskáld; þeim tókst að
fella saman andhita og orðkynngi í
óvenjulega ríkum mæli, orð þeirra
lýstu ekki aðeins veruleikanum, eins
og orðræða nútímaskálda, — heldur
höfðu þau bein áhrif á raunheiminn.
Slíkur var krafturinn sem fylgdi
máli þeirra. Hér var a.m.k. um hátt
á þriðja hundrað einstaklinga að
ræða; sýslumenn og flökkukerling-
ar, prestar og hreppsómaga, gilda
eftir Matthías Vidnr
Sæmundsson
bændur og vinnumenn; þeir komu
m.ö.o. úr öllum stéttum þjóðfélags-
ins. Margir komust aldrei upp úr
afgrunni nafnleysisins, en aðrir urðu
þjóðkunnir, menn eins og Einar í
Eydölum, Guðmundur Bergþórsson,
Leirulækjar-Fúsi og Hailgrímur
Pétursson; flestir skáru sig að ein-
hveiju leyti úr fjöldanum. Þetta var
andheitt fólk, svipmikið og tilfínn-
ingaríkt, oft með tindrandi snör,
hættuleg augu, enda eins gott að
líta ekki í þau, og það notaði gáfu
sína í ýmsu skyni. Þannig kvað
Hallgrímur gæfuleysi á orðhvata
stúlkukind, setti niður skap Guðríð-
ar, tvisvar, kom fyrir vargi, tvisvar,
auk þess sem hann hrakti frá sér
ókennilega ófreskju, a.m.k. einu
sinni. Eitt sinn bar svo við, að tófa
lagðist á fé manna í sveit Hallgríms
og varð hún ekki unnin með nokkru
móti. Einn sunnudag er prestur
messaði og stóð alskrýddur fyrir
altari leit hann út um kórgluggann
og sá hvar tófa var að bíta kind.
Gleymdi hann þá hvar hann var
staddur, og kvað:
Þú sem bítur bóndans fé,
bölvuð í þér augun sé,
stattu nú sem stofnað tré,
steinadauð á jörðunni.
Þetta reið lágfótu að fullu, sem
vonlegt var, en varð Hallgrími að
auki afdrifaríkt, svo og íslenskri
bókmenntasögu, eins og síðar getur.
2_
Ég ætla að ijalla hér lítillega um
orðkynngi kraftaskáldsins, en fyrst
er nauðsynlegt að víkja fáeinum
orðum að snillingshugtakinu, þýð-
ingu þess. Þetta hugtak hefur með
tímanum glatað upphaflegri merk-
ingu sinni, og orðið að merkingar-
litlu fjálgyrði, sem örðugt er að
festa höndur á. Jónas Hallgrímsson
skáid skilgreindi það á sínum tíma
í minningargrein um Tómas Sæ-
mundsson, en þar segir að sá látni
hafi verið „Geni.“: „Hann sá oft í
augnabliki, þó hann gæti þá í stað
ekki sannað það, margt, sem við
jafnaldrar hans erum nú búnir að
ná með langsamlegri eftirgrennslan
og margt sem bíður seinni tíma,
áður en það verði eign mannlegrar
þekkingar." Geníið er m.ö.o. gætt
innsæisgáfu, sem gerir því kleift að
bijótast út fyrir takmörk mannlegr-
ar þekkingar á hveijum tíma; það
sér á augnabliki það sem öðrum er
hulið, — guðdóminn í náttúrunni,
merkinguna í öngþveitinu; það getur
hafið sig yfir reynsluþekkingu sam-
tíma síns til æðri skilnings, hugljó-
maðrar þekkingar; það er m.ö.o.
handhafi sannleika sem öðrum er
lokuð bók. Eitthvað á þá leið er
geníinu oftsinnis lýst, jafnvel af
römmum guðleysingjum; trúarleg
þörf leitar sér útrásar í hástemmd-
um orðaflaumi, trú á ofurmannlega
listamenn eða hugsuði; þeir eiga að
vera málvinimir guðdómsins, rétt-
hafar ódauðleikans, eðlisólíkir öðr-
um mönnum. Guð gaf mér auga,
sagði karlinn Grundtvig eitt sinn,
Guð gaf mér alveg sérstakt auga,
skáldlegt og sögulegt auga, sem ég
beini í ljósi Herrans yfir hið mikla
öngþveiti, sem er mannlegt starf,
oftar en ekki á villigötum.
Snillingshugtakið hefur til
skamms tíma mótað bókmenntasög-
ulega sýn manna, afstöðu þeirra til
þróunar bókmennta í fortíð og nú-
tíð. Flestallar bókmenntasögur era
þannig persónusögur, greinargerðir
um snillinga, þar sem stiklað er frá
einu stórskáldinu til annars; sam-
kvæmt þeim er bókmenntasagan
ekki annað en röð höfundarverka,
saga útvalinna stórstjarna, — Hall-
gríms, Jónasar H. og Laxness. Sjálf-
ur hallast ég að þeirri skoðun rúss-
neskra formstefnumanna, að meira
sér gert úr skáldlegu sjálfræði,
frumlegri sköpunargáfu, en efni
standa til. Kannski bókmenntirnar
eigi sér sjálfstætt líf, líka líf, sem
einstakir höfundar hljóta að laga
sig að, meðvitað og ómeðvitað;
kannski - mynda bókmenntimar
sjálfar sig þegar allt kemur til alis;
kannski skáldskapur vaxi af öðrum
skáldskap innan bókmenntalegs
kerfis, er lýtur eigin lögum; kannski
persónuleiki eða sköpunarmáttur
einstaklingsins skipti ekki öllu máli,
þegar til lengdar lætur. Við hneigj-
umst hins vegar ósjálfsfrátt til að
mennska þetta kerfi, við gæðum það
persónulegum blæ, eins og önnur
kerfi í heiminum; allt annað smækk-
ar manninn, þrengir valdsvið hans
og frelsi, — gerir lítið úr okkur.
Samkvæmt hugmyndum form-
stefnumanna er bókmenntasagan
óhugnanlega lík maskínuverki, þar
sem hvaðeina er hluti af stærri
heild. Hálfguðinn Grundtvig verður
að skrúfu, sem er engu merkilegri
en aðrar skrúfur, því að allar eru
þær jafn nauðsynlegar til að mask-
ínan virki; sérhver þáttur hennar
gerir öðrum kleift að starfa, — allir
era þeir hver öðrum háðir, þótt í
sumum glymji hærra en öðrum. Og
það sem heldur maskínunni í gangi
er bókmenntahefðin, sem hver og
einn fæðist inn í og kemst aldrei
undan. Stundum eiga sér að vísu
stað gangtruflanir, sem við köllum
formbyltingar eða eitthvað slíkt, en
þær eru tímabundnar; innan tíðar
verður gangurinn jafn að nýju; hefð-
in lifir þótt einstakar skrúfur séu
endurnýjaðar, enda er skrúfugang-
urinn ávallt sá sami, þótt krómið á
rónum taki beytingum. Svona mask-
ínuhugsun er í fullkominni andstöðu
við snillingstrúna, en samkvæmt
henni er skáldið eilífðarvél, sem fer
í gang og starfar af sjálfri sér til
endaloka tímans.
J_
Það má líta svo á, að bókmennta-
sagan sé kerfi rökrænna vensla og
lögmála, þar sem eitt skapast af
öðra vegna innri nauðsynjar, þar
sem hvaðeina á sér orsök í bók-
menntakerfinu sjálfu. Horfum til
ljóðlistarsögu 19. aldar. Á fyrra hlut
hennar er eins og bókmenntaskiln-
ingnr manna hafi breyst, jafnframt
því sem hugmyndin um samband
snilligáfu og skáldskapar festi ræt-
ur. Sennilega er fyrstu, merkin að
finna í formála Eggerts Ólafssonar
að Kvæðum, en hann var saminn
1768, þótt ekki birtist hann á
prenti fyrr en 1832. Um það leyti
átti sér stað orðræðusprenging í
íslensku samfélagi, ef svo má að
orði komast. Áður höfðu guðfræði
og lögfræði verið „drottningar yfir
öðrum scientiis" svo vitnað sé í
Bjarna sýslumann Halldórsson. í
þeim birtist orðræða valdsins,
óskert og gagnheilög, samanfléttuð.
Einstakar fræðigreinar höfðu verið
neðanmálsgreinar við guðfræðileg-
an texta, er léði mannlífinu merk-
ingu sem ekki mátti draga í efa og
setti allri þekkingarleit strangar
Á mörkum t veggj a
menningarheima
eftir JónKarl
Helgason
Segja má að skáldsagan The
Awakening (Vakningin) hafi
valdið tvennum straumhvörfum á
ferli höfundarins, Kate Chopin.
Útgáfa bókarinnar 1899 gerði upp-
hafiega út um ágætt orðspor Chop-
in sem rithöfundar, en tryggði
henni hálfri öld síðar varanlegan
sess í bandarískri bókmenntasögu.
Þegar Vakningin kom fyrst út
var Chopin, fjörutíu og átta ára
gömul ekkja frá Mississippi, orðin
vel þekkt fyrir fjölmargar smásögur
sem fjölluðu um líf fólks í Suðurríkj-
unum, þar á meðal samskipti
ensku- og frönskumælandi íbúa
New Orleans og nágrennis.
í Vakningunni kvað við svipaðan
tón nema hvað aðalsöguhetjan,
Edna Pontellier, eiginkona og móð-
ir á mörkum þessara tveggja menn-
ingarheima, uppgötvar að lífíð hef-
ur uppá fleira að bjóða en hefðbund-
ið hjónaband og bamauppeldi. Hún
leitar útrásar fyrir tjáningarþörf
sína og tilfinningar en brýtur um
leið þær skorður sem konum eru
settar í þessu grandvara aldamóta-
samfélagi.
egar sagan kom út hlaut hún
almennt mjög neikvæðar við
tökur. Gagnrýnendur og iesendur
felldu sig ekki við þessa föllnu sögu-
hetju og þótti þar að auki ófyrirgef-
anlegt að Chopin, það er sögumað-
ur verksins, skyldi ekki fordæma
hjúskaparbrot Ednu og draumóra.
Bókin var fjarlægð úr hillum bóka-
safna í St. Louis og Kate Chopin
skipað í hóp óæskilegra höfunda.
Hún og verk hennar gleymdust þar
til um miðja þessa öld þegar nýir
lesendur uppgötvuðu ekki bara nút-
ímaleg viðhorf Chopin til kvenfrels-
isbaráttu og samfélagsins, heldur
einnig einstaka frásagnargáfu
hennar og fagran ritstíl. Vakningin
er um þessar mundir lesin sem
miðdegissaga í Ríkisútvarpinu.
Skírnarnafn Kate Chopin var
Katherine O’Flaherty. Hún fæddist
árið 1851 í St. Louis í Mississippi,
dóttir írsks innflytjanda sem gifst
hafði inn í franska hástéttarfjöl-
skyldu þar í borginni. Katherine var
annað bam þeirra hjóna. Hún átti
ágæta æsku nema hvað faðir henn-
ar dó sviplega í járnbrautarslysi
þegar Kate var aðeins fjögurra ára
gömul. Hún naut góðrar menntun-
ar, útskrifaðist úr St. Louis Aca-
demy of Sacred Heart sautján ára
gömul.
Bandaríska skáldkonan Kate Chopin.
r
Arið 1870 giftist hún Oscari
Chopin, tuttugu og fimm ára
gömlum bankamanni frá New Orle-
ans, þangað sem þau hjónin fiuttu.
Það fer góðum sögum af hjóna-
bandi þeira Oscars. Hann var kre-
óli, afkomandi franskra innflytj-
enda í Louisiana sem töluðu enn
þá frönsku og héldu í ýmsa franska
siði. Af Vakningunni að dæma voru
kreólaeiginmenn umburðarlyndari
gagnvart eiginkonum sínum en
iseftæs: