Morgunblaðið - 08.01.1964, Blaðsíða 8

8
MORCUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 8. jan. 1964
NORÐMENN telja Hákon
Hákonarson einn fremsta
konung sinn og öðrum
fremur stofnanda hins
forna Noregsveldis. Að nú-
tímavenju mundi hann
vera kallaður Hákon f jórði,
en kenningarnafnið gamli
festist við hann, þó ekki
næði hann sextugu. Ástæð-
an var sú, að hann hafði
gefið eldra syni sínum, Há-
koni, konungsnafn, 6 ára
gömlum, svo að tveir Há-
konar voru konungar sam-
tímis í sextán ár, frá 1240
til dauðadags Hákonar
yngra, 1257.
★
Hákon gamli lifði þennan
son sinn í sex ár, og á þeim
tírrta kom hann fram þeirri
hugsjón sinni að verða kon-
ungur fslands og Grænlands,
en Færeyjar voru gengnar
undir Noreg meira en tveim
öldum áður. Orkneyjar, Hjalt
land og Suðureyjar voru þá
undir Noregskonungi. Hefur
norska konungsrdkið aldrei
verið víðlendara en það varð
síðustu æviár Hákonar gamla,
og herfloti landsins aldrei
voldugri en þá. í utanríkis-
málurh var Hákon slyngari en
fyrirrennarar hans. Hann
gerði verzjlunarsamninga við
Englakonung og landamæra-
samninga við stórfurstann í
Hólmgarði og naut meira álits
erlendis en fyrirrennarar
hans höfðu gert. Heimildir,
sem að vísu eru ekki áreiðan
legar, telja að erlendir þjóð-
höfðingjar hafi viljað fela
honum forystu krossferðar til
Landsins helga, og að páfinn
hafi viljað gera hann að þýzk-
rómverskum keisara.
En það var efling Noregs-
veldis, sem Háikon gamli bar
fyrst og fremst fyrir brjósti
Herkonungur var hann ekki
á við fyrirrennara sina, þó
floti hans yrði stærri en í tíð
nökkurs konungs annars. En
flotinn var nauðsynlegur
vegna- eyríkja þeirra, sem
Noregur átti. Hjaltland, Orkn
eyjar, Suðureyjar (Hebrides)
og Mön voru norsk lönd, á-
samt Katanesi á Skotlandi.
Og oft þurfti að beita valdi
til þess að halda yfirráðum
Noregskonungs við, ýmist
vegna ásælni Skota eða vegna
þess að jarlamir í eyjunum
vestra gerðust of heimaríkir
Og vildu vera konungar sjálf-
ix, — ekki sízt á þeim tímum
er bál borgarastyrjalda log-
uðu sem glaðast í Noregi.
Þrátt fyrir röggsemi Sverr-
is konungs Sigurðssonar
(1177-1202) var það báil ekki
glokknað er Hákon gamli
varð konungur. Hákon sonur
Sverris dó árið 1204 og var
Hákon sonur hans (gamli)
þá enn ófæddur, en Ingi Bárð
arson systursonur Sverris
varð konungur (1204-17).
Ingi hafði jafnan herstjóra sér
við hlið, fyrst Hákon galinn
og frá 1214 Skúla hálfbróður
sinn, og gaf þeim jarlstign
og lén. Þegar Ingi dó þóttist
Skúli standa nær til að erfa
ríkið en Há'kon gamli, en
Birkibeinar kusu Hákon og
settu Skúla meðráðamann
hans unz Hákon tók að fullu
við ríkisstjórn samkvæmt
ákvörðun höfðingjaþingsins í
Björgvin árið 1223. Og Hákon
var látinn giftast Margréti
dóttur Skúla til þess að
treysta sambúðina.
— En Skúli undi illa við
sinn hlut og var hann þó ekki
rýr. Hann réð yfir Osló og
nágrenni (fylkjunum Austfold
Vestfold, Þelamörk og Upp-
löndurn) en heimtaði Austur-
Agðir í viðbót. Á fyrrnefnd-
um fundi í Björgvin var af-
ráðið að konungur tæki við
þessum landshluta en Skúli
fengi í staðinn öll Þrændalög
og Mæra-fylkin og Raumsdal.
Lét nærri að þetta væri þriðj
ungur rókisins, en ekki var
Skúli ánægður samt, jafnvel
þó konungur gerði hann að
hertoga árið 1237. Því 6. nóv.
tekur Skúli sér konungsnafn
á Eyrarþingi (Niðarósi). Há-
kon þótti þá sem oftar sein-
látur til stórræða, er um hern
að væri að ræða, enda kölll-
uðu sumir fylgismenn hann
Hákon svefn. Hann sat kyrr
í Björgvin er hann heyrði tíð-
indin, en í febrúar 1240 heldur
hann þó flota sínum til Niðar
óss. En þá var Skúli allur á
bak og burt þaðan — farinn
með her manns suður yfir
fjöll og vann sigur á liði Há-
konar við Nannestad skammt
frá Osló og bjó um sig í borg
inni. En Hákon sneri aftur,
er hann hafði gefið Hákoni
syni sínum, sjö ára gömlum,
konungsnafn á Eyrarþingi, og
hélt nú til Oslóar. Úrslita-
orusta hans og Skúla var háð
við biskupssetrið í Osló 21.
apríl og lauk henni svo að
Hákon sigraði en Skúli flýði
norður yfir fjöll til Niðaróss,
heillum horfinn. Nokkrum
vikum gíðar komu herskip
frá Hákoni til borgarinnar og
flýði Skúli þá í Helgiseturs-
klaustur, en gaf sig óvinunum
á vald er þeir höfðu hótað að
brenna klaustrið ef hann
kæmi ekki út. Hann tók
dauða sínum með karlmenn-
sku og bað þess, að hann yrði
ekiki högginn í andlitið, því
að þannig væri ekki til siðs
að fara með höfðingja. Lauk
þá 110 ára erfðastríði, sem
staðig hafði síðan Sigurð Jór-
salafara leið. Birkibeinar
brenndu klaustrið en Hákon
lét endurreisa það, prýðilgra
en áður.
Hákon lifði 23 ár eftir fail
Skuia og nu genst Irægoar-
saga hans, sem siðar verður
vixið að. En áður en Skuli
feli haíði konungur haft
ányggjur af nýiendum sínum
við ökotland. SkotaKonung-
ar geroust æ ágengari þar og
eiiiKum lék þerm hugur á að
eignast Suðureyjar og Mön.
Aiexander II. hafði sent erind
reka tii Noregs til þess að fala
eyjarnar — hann baust jafn-
vel til að kaupa þær — en
við það var ekki komandi.
Hákon vildi auka veldi sitt
vestur í hafi en etoki rýra það.
Næsti Skotakonungur, Alex-
ander III., gerðist enn nær-
göngulli við Suðureyjar og
loks kom að því að Hákon
þóttist ti'lneyddur að fara vest
ur, til að lægja i honum rost-
ann. En þesi ferð varð hans
síðasta.
Yfir hundrað skipa floti
hélt vestur. Þó var þetta ekki
nema um þriðjungur þess
flota, sem Hákon hafði á að
skipa. Tók hann nú að herja
á Skotland og gerði strand-
högg víða og stóð helzta or-
ustan við Largs í september
1263 og höfðu Skotar betur,
en Hákon lét undan síga og
hélt til Kirkjuvogs í Orkn-
eyjum, en þar var höfuðstöð
nors'ka valdsins í eyjunum.
Og þar tók hann sótt þá er
leiddi hann til bana, 16. des.
1243.
II.
700 ára dánardægursins var
minnst með samkomum bæði
í Kirkwall og Bergen og
norska útvarpið hafði ítar-
lega dagskrá um Hákon. En
sameiginlegt var það með öll-
um þremur aðilum, að það
var löngu liðinn íslendingur,
sem segja má að hefði aðal-
lega orðið, bæði í dómkirkj-
unni í Kirkwall, Hákonarhöll
inni í Bergen og útvarpssaln-
um í Osló. Sturla Þórðarson
sagnarritari. Svo sem allir ís-
lendingar ættu að muna var
það hann sem reit sögu Há-
konar, að beiðni Magnúsar
lagabætis fáum árum eftir
dauða Hákonar, og hún varð
bezta lýsing aldarháttar og at
burða, sem Norðmenn eiga
frá 13. öldinni. Hann var ekki
aðeins sagnfræðingur og
skáld heldur líka svo snjall
„blaðamaður", að ef hann
hefði lifað á okkar öld,
mundu fáir komast þangað
með tærnar sem hann hafði
hælana. Lýsingar hans á ýms-
um atburðum úr lífi Hákon-
ar, svo sem krýningu hans
1247, vígslu Hákonarhallar-
innar og síðustu dögum Há-
konar, eru svo snjallar að
blaðamenn nútímans gætu
mikið af þeim lært.
Það var því engin furða þó
dagskrárnar á áðurnefndum
samkomum á 700 ára dánar-
dægrinu yrðu upplestur úr
Hákonarsögu Sturlu. En
fleira var þó fram borið. Á há
tíðina í Kirkwall var boðið
ýmsum kunnum mönnum,
svo sem Fridtjov Birkell Staf-
angursbiskupi — með tilliti
til þess, að Þorgils fyrirrenn-
ari hans var einn þeirra, sem
staddir voru við dánarbeð Há
konar í Kirkjuvogi. Flutti
biskupinn ræðu þar, en Örkn
eyjaskáldið Eric Linclater,
esm valið hefur sér yrkisefni
úr fornum sögum, flutti er-
indi. Útvarpið í Osló átti og
tala við hann og bar hann þar
fram tilgátur um ástæðurnar
til þess að Hákon fylgdi ekki
betur eftir hernaðaraðgerð-
um sínum vestra sumarið
1263 en raun bar vitni. Taldi
hann að konungur hefði ver-
ið orðinn værukær og elli-
móður, og • að auknefnið
„svefn“ hefði verið orðið rétt-
nefni. — Viðureignin við
Skotakonung fór þannig, að
Magnús lagabætir afsalaði
sér Suðureyjum tveim árum
eftir lát Hákonar. — Athöfn-
inni í Kirkwall lauk með því,
að afhjúpaður var steinn, sem
greyptur hafði verið í gólf
Magnúsarkirkju á þeim stað
sem Hákon var grafinn á jól-
um 1263. Kom steinninn frá
Noregi og á hann högginn kór
óna og þessi orð á latínu:
HAQUINUS FILIUS HA-
QUINI — REX NORVEGIAE
— A. D. MCCXVII — A. D.
MCCLXIII — HIC SEPULT-
US FUIT — A MENS DEC
A. D MCCLXIII AD MENS
MART A. D. MCLXIV. (Há-
kon Hákonarson Noregskon-
ungur lá hér grafinn frá des.
1263 til marz 1264).
Jón Helgason prófessor í
Kaupmannahöfn var einn
þeirra mörgu sem útvarpið
norska átti tal við. Snerist
það einkum um sannleiks-
gildi fornra íslenzkra hand-
rita og um Árna Magnússon
og þýðingu hans fyrir varð-
veizlu fornra fræða íslenzkra.
Samkoman í Bergen fór
vitanlega fram í Hákonarhöll
inni, merkustu byggingu sem
varðveizt hefur sem vitní um
byggingarstarf Hákonar, og
nú mun vera nær því sem
hún upprunalega var, eftir að
hún var endurreist í hittið-
fyrra eftir skemmdirnar sem
hún varð fyrir í síðasta stríði.
Og ný minningarathöfn og
öllu meiri mun verða haldin
í Bergen síðar í vetur, til þess
að minnast heimflutnings
konungsins. Lík hans var sem
sé flutt til Bergen og grafið
í Kristskirkjunni um næstu
páska eftir fráfáll hans.
Auk Hákonarhallarinnar og
virkisturna og víggirðingar-
innar kringum Bergenhus-
virkið voru það einkum kirkj
ur og klaustur og sjúkrastof-
ur, sem Hákon lét byggja.
Ýmsar kirkjur standa enn,
svo sem kirkjan á Ögvalds-
nesi á Körmt. Og leifar af
virkjum hans má finna sem
undirstöður í virkisveggjum
síðari tíma.
Rauði þráðurinn í því, sem
norsku blöðin hafa skrifað
um Hákon í sambandi við
dánardægur hans, er sá að
hann hafi verið brautryðj-
andi útlendra , menningar-
strauma til Noregs, ekki sízt
í bókmenntum og listum. Út-
lendu bókmenntirnar sem
Noregur eignaðist um hans
daga voru þó aðallega ridd-
arasögur, en um hve stórhuga
Hákon var sem byggingamfað-
ur ber Hákonarhöllin bezt
vitni.
íslendingar hafa af skiljan-
legum ástæðum ekki haft Há
kon gamla í hávegum, því að
landvinningahugur hans bitn-
aði svo óþyrmilega á þeim, að
Frarnh. á bls. 23
Þann 16. des. voru liðin 700 ár frá andláti
Hákonar gamla. — Dagsins minnzt með sam-
komum í Bergen og Kirkwall.