Morgunblaðið - 28.05.1964, Blaðsíða 11

Fimmtucfagur 28. maí 1964
MORCU N BLADIÐ
11
Frá sjúiitirhéli aEdraðs Isfirðings:
Stjdrnmálabaráttan var ekki vægiiegri
í gamla daga
KristJáji G. Þorvaldsson á
Suðureyri í Sugandafirði
ræðir um Uppkastið og
eftirmæli þess
TJNDANFARIÐ hefur mikið ver-
ið rætt og ritað um íslenzk stjórn-
mál og sjálfstæðisbaráttu þjóðar-
innar. Orsök þessa er nýtt bindi
af sögu Hannesar Hafstein, eftir
Kristján Albertsson, sem kom út
íyrir jólin og hafa umræðurnar
Bnúizt mest um stjórnmálabar-
áttuna á hans tíma og þó kannski
mest um Uppkastið svonefnda frá
190«.
Svo er að sjá, að sumum mönn-
um finnist höfundurinn ekki geta
andstæðinga Hafsteins nógu vel
eða svo virðulega sem þeir viidu,
en aftur á móti gert Hafstein
meiri en hann var. Samt \hefur
höfundurinn tilfært virðuleg um-
mæli úr bókinni í garð sumra
þeirra og hann segist líka hafa
getið þess hjá Hafstein, sem hann
taldi miður fara. En bókin er
Baga Hannesar og því ekki að
lindra þó hans sé mest getið.
>að er ekki mikið sem ég hef
eéð af því sem um þetta hefur
verið skráð, en eftirtektarverð-
ar greinar hef ég séð eftir Svein
Benediktsson og dr. Benjamín
Eiríksson. Sveinn minnist á
nefndina, sem vann að Uppkast-
inu og hann lætur þá skoðun í
ljósi að þeir sem samþykktu það
hafi gert það samkvæmt sann-
færingu sinni. Þetta eru sann-
girnisorð, sem ekki heyrðust á
þeim tíma. Miklu fremur munu
þeir af andstæðingunum hafa
verið kallaðir „landráðamenn".
Það má einnig segja, að Skúli
Thoroddssen og þeir sem hans
málstað studdu, gerðu það einn-
ig af fyllstu sannfæringu, en ég
býst við að^ frá báðum hliðum
hafi failið orð í annars garð, sem
vel hefðu mátt vera ósögð. Þá
nefnir Sveinn marga þeirra
manna sem framarlega stóðu í
Bjálfstæðisbaráttunni fyrir alda-
mótin. Ég minnist allra þessara
nafna frá bernsku og unglings-
árum mínum, heyrði þeirra get-
ið sem mætra manna, sem af ein-
lægum hug unnu að þjóðarhag,
en menn voru þeir sem aðrir og
hent gat að þeir færu ekki í öllu
beztu leiðina.
Dr. Benjamín finnur Hannesi
Hafstein það til foráttu, að faðir
hans hafi verið af dönskum ætt-
um, án þess að hafa neitt mis-
jafnt um íorfeður hans að segja.
Þetta hefur víst enginn fyrr lagt
honum til lasts, enda virðist það
6kipta meiru hver maðurinn er,
en hvað forfeður hans hafa verið.
Betta samrýmist lika illa þeirri
hugsun, sem áfellist þá andúð er
byggist á breyttum hthætti eða
þj óðemi.
Menn hafa oft heyrt menn
halda á lofti hinum fjarstæðustu
Btaðleysum um menn og mál-
efni, sem þeim eru andstæð. Þetta
er of almennt og mun hafa lengi
átt sér stað. Allir lasta það hjá
andstæðingum sínum, en marg-
ur lætur sig það litlu skipta og
jafnvel ver það, ef hans menn
eiga I hlut, þó hann geri það
ekki gjálfur. Aldrei hef ég heyrt
neinn réttlæta þetta opinberlega,
en nú telur dr/Benjamín ástæðu-
laust að finna að þessu, þegar það
er orðið svo almennt. Eftir því
setti hver ósóminn sem er, að
vinna sér fullan rétt með því að
verað nógu almennur.
Þetta gefur mér ástæðu til að
líta til baka, líta á viðburðina
eins og ég minnist að þeir komu
mér fyrir sjónir'þegar þeir gerð-
ust og í sambandi við það sem
Bíðar kom fram.
Mikið af þeim tíma var ég óvirk
ur áhorfandi, sem engan rétt
hafði til að leggja neitt til þeirra
mála, en ég mátti lesa það sem
ég náði í og draga af því og því
eem ég heyrði mínar ályktanir.
Dómgreindin var að vísu tak-
mörkuð í fyrstu, en ég ætia að
hún hafi vaxið er árin liðu. Áður
en ég sný mér að . þessu verð
ég þó að minnast atbm-ðar, sem
gerðist fyrir fáum árum.
Kvöld eitt 1958 komu nokkrir
menn fram í útvarpiinu og var er
indi þeirra að minnast Uppkasts-
ins frá 1908 og baráttunnar um
það. Þá voru 50 ár liðin frá þeim
atburðum og ég bjóst við, að á
þeim tima hefði blóð manna kóln
að svo að þeir gætu litið hlut-
lausar á atburðina og mátti þá
vænta að þeir sæu eitthvað gott
á báðar hliðar og jafnframt ein-
hver jar misfellur. En reyndin
varð önnur. Það var eins og
mennirnir stæðu mitt í stjórn-
málabaráttu dagsins, eins og
menn þekkja hana versta, á aðra
hlið sáu þeir aBeins menn sem
fórnuðu sér og börðust fyrir frelsi
þjóðarinnar, á hina hliðina menn
þá sem vildu koma henrii í ó-
leysanlega fjötra.
Það er alvanalegt að menn
minnast sérstakra atburða og
framkvæmda, sem markað hafa
spor sem orðið hafa þjóðinni til
heilla og framfara. Mér eru óljós
þau framfaraspor,1 sem þessi
kosningasigur markaði, en skal
þó ekki athuga það frekar að
sinni.
Á bernsku- og unglingsárum
mínum voru allt aðrar aðstæður
en nú til að kynnast þeim mönn-
um, sem þá fóru með stjórnmál,
eða þekkja ljóslega muninn á
skoðunum þeirra. Blöðin, sem
voru lítil og gátu ekki skýrt mál-
in nákvæmlega, komu ekki nema
á fá heimili, og enn færri voru
það sem sáu nema eitt biað, sem
vitaniega skýrði lítið frá skoðun-
um annara, nema til að ófrægja
þær. Kjördæmin voru stór, en í
þeim fór kosning fram aðeins á
einum stað. Þar héldu frambjóð-
endur raéður áður en kosning fór
fram. Var það hið eina sem menn
heyrðu til þeirra og þeir einir
sem kjörfund sóttu. En leiðin
var löng hjá þeim sem lengst
áttu að sækja. Það þekktist ekki
að þingmenn eða frambjóðendur
ferðuðust um kjördæmið og það
var komið nokkuð á annan ára-
tug þessarar aldar, þegar þing-
maður kom í sveit mína og skýrði
frá þingmálum. Það var því svo
að allur fjöldinn hafði engin per-
sónuleg kynni af þingmönnum sín
um, en þeir voru oftast máls-
inetandi menn úr héraðinu, svo
menn þekktu þá nokkuð af af-
spurn, og þegar það var sýslu-
maðurinn, þá kom hann alltaf í
hreppinn einu sinni á ári.
Fram yfir aldamót man ég
aðeins eftir þrem þingmönnum,
en aliir voru þeir merkismenn
og urðu landskunnir. Þeir voru:
Skúli Thoroddsen, sýslumaður
okkar, Sigurður Stefánsson, prest
ur í Vigur og síðar Hannes Haf-
stein, sem þá var orðinn sýslu-
maður hér.
Þeir Skúli og Sigurður höfðu
báðir lengi verið þingmenn kjör-
dæmisins og áttu mikið persónu-
legt fylgi, sem réði atkvæðum
margra. Skúli var lengi sýslu-
maður ísfirðinga *og náði fljótt
hylli fjöldáns. Þegar hann svo
var sviptur embætti varð það til
þess að menn fylktu sér fastar
um hann. Séra Sigurður var einn-
ig merkismaður og mikils met-
inn af almenningi, naut hann
því mikils persónulegs fylgis, auk
þess sem hann var álitinn mikill
stjórnmálamaður.
Þegar Hannes Hafstein kom til
ísafjarðar sem sýslumaður, var
hann flestum persónulega ókunn-
ur og ég heyrði hans ekki getið
í sambandi við stjórnmál fyrr en
hann bauð sig fram til þings. En
hann var þjóðkunnur sem eitt
bezta skáld þjóðarinnar og fjöid-
inn var hrifinn aí verkum hans,
ekki aðeins fyrir listiiegan ytri
búning, heldur engu síður fyrir
innri kjarna þeirra. Hann var
giæsimenpi og mönnum féll vel
framkoma hans við almenning.
Málflutning hans þekkti ég ekki,
heyrði hann. aldrei tala og las
ekkert eftir hann, nema ljóðin,
enda sá ég ekki stuðningsblöð
hans nema þá einstaka blað.
Einu blöðin sem komu á heim-
ili mitt voru Þjóðviljinn og ísa-
fold og hélzt svo fram yfir 1910.
Ekki voru þau ætíð sammála og
fóru oft hörð orð þeirra á milli.
Ég hafði takmarkaða aðstöðu
til að kynnast þessum málum,
en kunni þó nokkur deili á þeim
sem fremstir stóðu. Leit ég svo
á að flestir þeirra væru mætir
menn, sem vildu vinna af alhug
að heill þjóðarinnar. Ég heyrði
einnig nöfn nokkurra stjórnmála-
flokka, sem uppi voru um alda-
mót en þekkti ekki Ijóslega mun-
tnn á stefnuskrá þeirra. Mér
getur ekki komið til hugar að
neinn þessara manna hafi viljað
vinna að þvi sem skaðlegt var
frelsi eða efnahag þjóðarinnar,
en málflutningur þeirra var mis-
jafn og allir voru þeir þeim mann
lega veikleika háðir, að þeim gat
yfirsézt, þó þeir teldu sig fara
með rétt mál, en lítið bar á að
þeir notuðu aðstöðu sína til eig-
in hagsmuna.'
Að því er sjálfstæðismálið
snertir virtist mér þessir menn
■og flokkar keppa nálega að sama
marki, en þá greindi um leiðir
og um þær var oft barizt hat-
ramlegri baráttu. En þó markið
væri svipað mun þó hafa verið
nokkur munur á hvað menn
gerðu sér hugmynd um lokatak-
markið, hygg ég að margir hafi
ekki hugsað sér það eiris hátt og
raunin varð á. Af því sem ég
hef nú lesið tel ég mig hafa séð
að fleiri eru á þeirri skoðun.
Þá sá ég einhvern halda því fram,
að Hannes Hafstein hefði fyrst-
ur manna talað um sjálfstætt riki
á landi hér. Ekkert skal ég um
það segja, en ekki minnist ég
þess að neinn samtíðarmanna
hans hafi látið í ljósi jafn fagra
framtíðardrauma eins og hann
birti i aldamótaljóði sínu. Það
var gert í keppni um verðlaun
fyrir bezta aldamótakvæðið. Ekki
hlaut hann verðlaunin, en þjóðín
mat það meira en nokkurt ann-
að af þeim Ijóðum sem þá birt-
ust. Enn í dag kunna margir
meira eða minna úr þessu Ijóði
og enn vitna menn oft til þess
í ræðu og riti. Það reyndist spá-
dómsorð og margt sem þar er
talið er nú orðið að veruleika
og fleira mun verða það. Þetta
er hægt að viðureknna, án þess
að kasta minnsta skugga á neinn
samtíðarmanna hans. Ég tel það
hafi verið Hafsteins einlægur
vilji að vinna að því að gera
þessa drauma að veruleika, en
ekki er með því sagt að honum
gæti ekki yfirsézt eins og öðrum
mönnum.
Mér virtist það vera leið Heima
stjórnarmanna í sjálfstæðismál-
inu, að fara ekki fram á mikla
réttarbót í einu í von um að fá
hana frekar og færa sig svo áfram
smátt og smátt. Andstæðingar
þeirra munu ekki hafa allir verið
á sömu skoðun, en sumir þeirra
höfðu gagnstæða skoðun, þeir
töldu að með því að biðja um
lítið og sætta sig við það í svip,
væri lokað fyrir að meira fengist.
Man ég eftir að Þjóðviljirin sagði
einu sinni: „En slegið mun því
verða íslendingum í nasír, er
þeir biðja um meira. Þetta er
það sem þið báðuð um. Þið hafið
þegar fengið það."
Þó ég sæi ekki blöð Heima-
stjórnarmanna hallaðist ég að
þeirra skoðun, taldi ég þá að-
ferð sigurvænlegri og jafnframt
að það væri þjóðinni hollara, hún
gæti þá jafnframt þroskazt til að
geta ráðið högum sínum. Þegar
ég lít yfir farinn veg, þá sé ég
ekki betur en farið hafi verið
eftir leið Heimastjórnarmanna,
sjálfstæðið aukið í áföngum, með
misjöfnu millibili og það er trú
mín, að markinu hefði síðar ver-
ið náð, ef fast hefði verið haldið
við stefnuna: „Allt eða ekkert."
Eitt af stærstu sporunum á
sjálfstæðisbrautinni var þegar ís-
land fékk innlendan ráðherra bú-
settan í Reykjavík, 1904. Fram
til þess tíma hafði viss ráðherra
í stjóm Dana verið íslandsráð-
herra, en vitanlega voru þeir að-
eins ráðnir með tilliti til, hins
danska embættis. Það mun hafa
verið sameiginlegt með þá flesta,
að þeir höfðu lítinn áhuga á mál-
um íslands og kannski enn minni
þekkingu. Þeir höfðu lika, sökum
fjarveru sinnar, illa aðstöðu til
að fylgjast með þeim málum. Það
var því mikill munur að fá inn-
lendan ráðherra, valinn af þjóð-
inni, og þó deilt væri um ráð-
herraval, mátti nokkurn veginn
treysta því að hver og einn gerði
það er hann teldi þjóðinni fyrir
beztu. Þetta varð til að 'marka
framfaratimabil í sögu þjóðar-
innar, en ekki var það þó ein-
göngu stjórnarbreytingunni að
þakka. Þá voru menn að taka
vélaaflið í notkun og nýr banki
var stofnaður, svo hægra varð
að fá fjárlán til framkvæmda.
Þetta hvort tveggja var þýðing-
armikið fyrir efnahagslegar fram
farir. Ég heyri menn halda því
fram, að Hannes Hafstein hafi
manna mest átt þátt í að koma
þessu á, og dr. eBnjamín viður-
kennir, að Heimastjórnarflokk-
urinn, sem hann segir hafi verið
.hægfara flokkur, hafi unnið að
fullnaðarsigri þess máls. Hann
segir það þó ekki flokknum að
þakka, heldur þeim möpnum sem
lengi höfðu barizt fyrir málinu.
Það mun vera nokkuð rétt í
þessu, aðeins einn maður var
móti málinu þegar það var sam-
þykkt og er það óvenjuleg ein-
ing á þingi. Þar sem málið hafði
svona míkið fylgi er líklegt að
einhverjir þeirra sem framarlega
stóðu íyrir aldamótin haíi séð
þetta eg eitthvað barizt fyrir þvi,
þó þess væri litið getið. Minnist
ég ekki að hafa heyrt þann nefnd
an, sem fyrst nefndi þetta mál
opinberlega. En höfðu þeir lagni
til að koma því í framkvæmd?
Það er alkunnugt að einn kemst
að betri samningum en annar og
eins er með það að miðla málum
milli manna, annar getur komið
á íullum sáttum, þó hinn fái
engu áorkað, þrátt fyrir góðan
vilja. Það er staðreynd, að still-
ing, lipurð og lagni getur kom-
izt ótrúlega langt, þar sem stór-
yrðin frekar spilla fyrir. Þetta
kann vel að hafa átt sér stað í
þessu máli.
Hannes Hafstein tók við ráð-
herraembættinu í byrjun árs
1904. Hann beitti sér fyrir ýms-
um framfaramólum og stærsta
málið var að fá síma til landsins
og um byggðir þess. Þetta var
óvenjulegt stórmál og kostaði
mikið fé, á þeirra tíma I mæli-
kvarða. Það var því ekki nema
eðlilegt, að þar kæmu fram ólík-
ar skoðanir.
Yfirleitt var andstaðan all frek,
en fór þó lengst í þessu máli.
Varð það því mjög áberandi og
menn fylgdust almennt með því.
Frá andstöðunni komu fram fuíl
yrðingar, sem voru svo öfgafull-
ar fjarstæður að ósennilegt er að
nokkur hafi trúað þeim. Ekki er
þó rétt að eigna það allri and-
stöðunni, heldur einstaka mönn-
um, en fjöldinn mun þó hafa
verið allfrekur í málflutningi sín-
um. Þrátt fyrir þetta virtist fjöld-
inn sjá hve þýðingarmikið þetta
mál var, það var sem oftar bar-
átta um leiðir.
Síðari hluta árs 1904 gerðj Haf-
stein samning við Hið Stóra nor-
ræna ritsímafélag um lagningu
sæsíma til Islands og um nokk-
uð af byggðum þess, en hann
varð að samþykkjast af alþingi
til að öðlazt gildi og var ákveðið
að leggja hann fyrir þingið sum-
arið 1905. í júnímánuði það ár
setti Marconifélagið upp loft-
skeytastöð í Reykjavík og þótti
það mikil nýjung er fréttaskeyti
fóru að berast til landsins á degi
hevrjum.
Það lítur út fyrir að hinum
gætnari mönnum andstöðunnar
hafi mest ógnað kostnaðurinn við
símann, og varð því krafa þeirra
að tekið væri loftskeytasamband,
en samningum um símann hafn-
að. Töldu þeir það miklu ódýr-
ara og að minnsta kosti jafngott
Heimastjórnarmenn andmæltu
þessu með þeim rökum að sim-
inn væri þegar reyndur, en loft-
skeytin ný og lítt reynd og væri
því ekki hægt að treysta á þau.
Það var rétt að þau voru ung,
en þau gáfu þó beztu vonir ©g
því nokkur yon að menn höll-
uðust að þeim.
Það-vakti eftirtekt þetta sum-
ar ,er stór hópur bænda, nálega
300 að tölu, komu úr næstu sýsl-
um um hásláttinn til Reykjavík-
ur. Héldu þeir þar fund, þar sem
gerð var ályktun og skorað var
á ráðherra að fella símasamning-
inn, en gera samning við Mar-
connifélagið. Nefnd var kosin til
að flytja ráðherra ályktunina og
gengu svo fundarmenn með
nefndina í farabroddi á hans
fund.
Þetta ber þess vott að mönn-
um fannst miklu skipta að rétt
leið væri valin. Kunnugt er að
fyrir þessu stóðu margir sem
réttilega voru taldir með beztu
mönnum. Enginn vafi er á að þeir
fylgdu þarna sannfæringu sinni,
en þeim gat skeikað og þeir gátu
verið orðstórir í málflutningi sín-
um. Sagt var að framkoma þess-
arar hópgöngu hefði verið góO.
Ég sá að visu ekki nema frásögn
ísafoldor, en tel þó víst að hún
Framhald á bls. 14.