Morgunblaðið - 24.01.1965, Blaðsíða 25

Sunnudagur 24. Jan. 1965
MORGUNBLAÐIÐ
25
— Krabbamein
Fratrthald af bls. 8.
ast, ef æxlin eru tokin nóífu
snemma með skurðaðgerð eða
þeir fá geislameðferð.
Verst viðureignar eru svonefnd
sortuæxli (melanom), en þau
eru sem betur fer sjaldgæf. Svo
sem nafnið bendir til,' þá er ura
að ræða svarta hnúta, sem
stækka hratt og myndast fljótt
í þeim sár, sem auðveldlega
blæðir úr.“
• Víðtækar legkrabba-
, rannsóknir.
' — Nú hefur verið hafin kerfis
bundin leit að legkrabba hér
á landi, er ekki svo?
) — Jú, þriðja og fjórða að
tíðni hjá konum er legháls-
krabbi og krabbamein í eggja-
stokkum. Lengi vel geta þessi
æxli verið einkennalítil eða ein
kennalaus, og er því erfitt að
finna þau á byrjunarstigi. Kann
sóknir síðustu áratuga sýna, að
leghálskrabbi vex mjög hægt,
og jafnframt hefur komið í Ijós,
að ef hann er uppgötvaður
snemma og sjúklingar fá við-
eigandi meðferð, er unnt að
lækna þá næstum alla. Með ein
faldri rannsókn er tekið sýni
frá leghálsi og með sérstakri
litun má finna, hvort um byrj
andi krabbamein er að ræða,
löngu áður en einkenni koma
' fram, en þetta verður ekki gert
nema með hóprannsóknum. Á
síðastliðnu ári var hafin hér á
. landi kerfisbundin leit að leg-
krabba með stofnun sérstakrar
ar leitarstöðvar. f>etta virðist
ætla að gefa góða raun. Konur
hafa sýnt skilning og samstarfs-
vilja og verið fúsar að koma,
þegar þær hafa verið kvaddar
til rannsóknar. Raunar finnst
mér að annað eigi vart að geta
komið til greina þegar verið er
að hefja þess háttar rannsókn-
ir í þágu fjöldans, en sums stað
ar er þó því miður reyndin sú
að sjúklingar koma dræmt til
fjöldarannsókna. Ætlunin er að
rannsaka allar konur á landinu
á aldrinum 25—60 ára, eða sam
tals um 40 þúsund konur. —
Krabbameinsfélögin hafa sýnt
stórhug og dugnað að hrinda
þessu í framkvæmd, en rann-
sóknin er ákaflega umfangs-
mikil og kostnaðarsöm fyrir fé
iögin, en hún er konum að
kostnaðarlausu. Mér finnst raun
ar ástæðulaust að rannsóknin
sé án gjalds. Ef hún væri látin
í té gegn vægu gjaldi, myndi
það auðvelda krabbameinsfé-
iögunum að færa út kvíarnar
og verkefnin bíða á næsta leiti.
Ef kleift reynist að halda þessu
um rannsóknum áfram, á að
vera unnt að koma í veg fyrir
eða lækna legkrabba að mestu
eða öllu leyti. Hér á landi hef-
ir raunar verið starfandi önn-
ur leitarstöð um árabil, en ekki
hafa farið þar fram neinar
skipulagðar fjöldarannsóknir. 1
sambandi við krabbameinsleitar
stöðvar er vissulega fólgin sú
hætta, að þeir sem sleppa í
gegnum þann hreinsunareld, án
þess að nokkur grunur finnist
um æxli, telji sig hóipna næstu
érin eða í óákveðinn tíma og
sinni iþví ekki einkennum, sem
þeir kynnu að fá t.d. nokkrum
mánuðum eftir rannsóknina. Ef
slíkt hendir, verða þeir auðvit-
»ð að fara tafarlaust aftur í
rannsókn, og æskilegast er, og
raunar nauðsynlegt, að allar
hóprannsóknir séu endurteknar
á fárra ára festi eða með eins
stuttu millibili og þurfa þykir?
0 I.ungiwkrabbi í örum vextk'
— Er ekki rétt að lungla-
krabbi sé í örum vexti hér á
landi? —.
i — A áðurnefndu árabili er
lungnakrabbi fjórða algengasta
' krabbamein meðal karla, en töl-
ur síðustu ára leiða í Ijós áfram
haldandi aukningu. Kæmi mér
ekki á óvart, að lungnakrabbi
yrði fljótt í öðru eða þriðja
»æti og sjúklingar verði orðnir
um 100 á ári eftir 4—5 ár, ef svo
heldur áfram sem horfir. Nú
þegar er svo komið í sumum
Jöndum, svo sem Bretlandi og
Bandarikjunum, að Umgna-
krabbi er orðinn algengasta
krabbameinið, sem hrjáir mann
kindina, og er 25—30 hundraðs-
hlutar allra illkynjaðra æxla,
en um síðustu aldamót var
hann hvergi algengari en 2—4
hundraðshlutar þeirra. Ég hefi
áður gert þessum sjúkdómi
nokkur skil á opinberum vett-
vangi, og meðal annars lagt á
það áherzlu, að allt bendi til,
að þessi mikla aukning sjúk-
dómsins stafi af vindlingareyk-
ingum. Við Islenlingar vorum
seinni til með reykingar en
ýmsar aðrar þjóðir, en á tíma-
bilinu 1910 — 1949 rúmlega
hundraðfaldaðist vindlinga-
neyzla hér á landi, og síðan
hefur hún aukizt jafnt og þétt.
Ýmislegt fleira kemur þó til
greina sem orsök sjúkdómsins,
og raddir hafa heyrzt um það,
að mengað andrúmsloft stór-
borga mundi fremur valda þess
ari aukningu sjúklómsins en
vindlingareykingar, en stað-
reynd er, að lungnakrabbi er
miklu algengari í borgum en
sveitum. Vafalaust er eitthvað
rétt í þessu, en skýrslur sýna
Iþó, að í borgunum er sjúkdóm
urinn sex sinnum algengari
meðal reykingamanna en meðal
þeirra, sem ekki reykja. Og þeg
ar tekinn er mismunur lungna-
krabbameinstilfella meðal reyk
ingamanna og hinna, sem ekki
reykja, í borg og sveit, þá er
munurinn sáralítill. Bendir
þetta eindregið til þess, að
mengun andrúmsloftsins valdi
litlu, miðað við reykingarnar.
I
• Dró úr tóbaksneyzlu -’jt
í fyrstu, en . . .
— Hefir skýrsla banda-
rísku læknanna ekki haft ein-
hver áhrif?
„Mikið hefir verið vitnað í
skýrslu bandarísku vísinda-
mannanna, er var birt á síðast-
liðnu ári, en í henni er sýnt
fram á skaðsemi reykinga, svo
að ekki verður um villzt. Þar
kemur fram, að ákveðnar teg-
undir lungnakrabba eru a.m.k.
margfalt algengari meðal
þeirra, sem hafa reykt mikið
og lengi en hinna, sem lítið
reykja eða ekki. Um svipað
leyti og þessi skýrsla birtist
var hafinn hér á landi áróður
í útvarpi og blöðum gegn reyk-
ingum, og einkum lögð áherzla
á skaðsemi þeirra fyrir ungl-
inga. Árangur var fyrst í stað
furðu góður, sala vindlinga stór
minnkaði og margir hættu
reykingum með öllu eða drógu
stórlega úr þeim, Því miður
stóð þetta ekki lengi. Eftir
nokkra mánuði tók salan að
glæðast á ný. Árið 1964 var
þó heildarsalan um 18% lægri
en hún var 1963, en í des. 1964
hins vegar aðeins 1% lægri
en í des. 1963. Á þessum síð-
ustu mánuðum hefir þó verið
dyggilega bent á enn aðra
skaðsemi reykinga, og á ég þar
við sjúkdóma í hjarta og æða-
kerfi, sem eru mun algengari
meðal þeirra sem reykja mikið
en þessir sjúkdómar eru nú
ein algengasta dánarorsök hér
á landi. Við hljótum að undr-
ast þessi viðbrögð — eða rétt-
ara sagt viðbragðsleysi — gagn
vart þessari hættu. Ef reyndin
er sú, að mönnum sé ógerlegt
að láta af þessum óvana, eða
segja skilið við þessa nautn,
þrátt fyrir þá alvarlegu sjúk-
dóma sem þeir eiga á hættu,
verður auðvitað að beina áróðr-
inum í þá átt að reyna að koma
í veg fyrir að ungir menn og
konur hefji reykingar. Ástand-
ið í þessum efnum er víst ekki
verra hér en annars staðar, en
það réttlætir ekki, að við leggj-
um árar i bát. Með skurðað-
gerðum höfum við náð alveg
sambærilegum árangri við það
sem gerist erlendis, en hins
vegar er það staðreynd, að
margir þessara sjúklinga kom-
ast allt of seint í hendur skurð
lækna. Stafar það annað
tveggja af því, að sjúkdómur-
inn getur stundum komizt á
hátt stig án teljandi einkenna,
en hitt mun þó algengara, að
sjúklingar hafi haft einkenni
mánuðum eða jafnvel árum
saman, án þess að leita læknis,
eða þá að þeir hafi ekki fengið
fullnægjandi rannsókn.“
• Margir sjúklinganna
fá fullan bata
— Krabbamein er þá ekki
ólæknandi sjúkdómur?
„Nei, alls ekki, en svo
sem fram hefir komið, er
skurðaðgerð oftast hið eina,
sem veitt getur fullan bata
við krabbameini í irmri líf-
færum, og því aðeins, að
meinsemdin sé ekki vaxin
neitt verulega ú,t fyrir hlutað-
eigandi líffæri eða farin að
dreifa sér út um líkamann með
meinvörpum eða útsæði í önn-
ur og stundum fjarlæg líffæri.
Síðasta áratug hefir tækni við
skurðaðgerðir tekið undraverð-
um framförum, svo miklum, að
ég tel ekki að við getum vænzt
miklu meiri framfara á því
sviði. Er þess vegna augljóst,
að til þess að ná bættum ár-
angri í baráttunni við krabba-
meinið, verðum við að leggja
á það megin áherzlu að finna
sjúklingana miklu fyrr, tryggja
þeim tafarlausa sjúkrahúsvist
og viðeigandi meðferð. Enn þá
höfum við ekki aðstæður til
meiri háttar fjöldarannsókna
í leit að krabbameini á byrjun-
arstigi, t. d. í meltingarvegum
eða lungum, en með sameigin-
legum átökum yrði unnt að
hrinda þeim í framkvæmd, ef
vænta mætti af þeim góðs ár-
angurs. Reyndin er hins vegar
sú, að við leit að krabbameini
í þessum líffærum eru enn ekki
fyrir hendi eins nákvæmar og
öruggar aðferðir, sem geri
kleift að finna sjúkdóminn á
byrjunarstigi, eins og minnzt
var á áður í sambandi við leg-
krabba. Þrátt fyrir fjöldarann-
sóknir yrði því ekki eins góðs
árangurs að vænta, en óefað
myndu þó margir sjúklingar
finnast miklu fyrr en ella. Þar
til hafizt verður handa um þess
háttar rannsóknir, eða nýjar
og fullkomnari rannsóknaðað-
ferðir bætast við, verður aldrei
nógsamlega brýnt fyrir sjúkl-
ingum að draga ekki úr hömlu
að leita læknis, ef þeir verða
varir einkenna, sem gætu bent
til þessa sjúkdóms. Allt of
margir álíta enn í dag, að ekki
sé unnt að lækna krabbamein
og því tilgangslaus að leita
læknis. Þetta er alls ekki rétt.
Sem betur fer fá margir
krabbameinssjúklingar fullan
bata, og því fyrr sem sjúkdóm-
urinn er greindur og sjúkling-
arnir teknir til meðferðar, þeim
mun meiri líkur eru til þess,
að þeir læknist. Það er allt of
algengt, að sjúklingar hafi haft
einkenni í marga mánuði eða
jafnvel ár, áður en þeir kom-
ast í hendur skurðlækna. Ef
unnt er að stytta eða losna með
öllu við þennan biðtíma, getur
það riðið baggamuninn hverju
sinni. Ýmsar meiri háttar rann-
sóknir í sambandi við leitina
að krabbameina, t. d. í lungum,
verða vart framkvæmdar nema
sjúklingar séu vistaðir í sjúkra
húsum, og er því nauðsynleg
fjölgun sjúkrarúma til að auð-
velda það.“
• Eflum og styrkjum
starfsemi Krabba-
meinsfélaganna.
— Hvað vilduð þér svo
segja að lokum
„Ég hefi áður látið í Ijós það
áiit mitt, að menning og þroski
hverrar þjóðar lýsi sér ekki
hvað sízt í því, hvernig búið
er að sjúkum í þjóðfélaginu og
hversu mikið er lagt af mörk-
um til að reyna að koma í veg
fyrir sjúkdóma eða lækna þá.
Það væri vissulega illa farið,
ef við fslendingar yrðum eftir-
bátar annarra á þessu sviði. Ef
við nú á nýbyrjuðu ári hug-
leiðum, hvað er helzt til úr-
bóta í þessum efnum, vildi ég
segja þetta: Við getum eflt og
styrkt starfsemi krabbameins-
félaganna enn meir. Þau hafa
ekki aðeins sannað tilverurétt
sinn, heldur nú þegar skilað
miklu og merku starfi, sem á
þó áreiðanlega eftir að verða
ennþá fjölþættara og giftu-
drýgra. Við skulum fræða al-
menning sem mest um sjúkdóm
inn og brýna fyrir sjúklingum
að leita læknis, strax og ein-
kenni gefa tilefni til. Athug-
aðir verði möguleikar á frekari
fjöldarannsóknum og síðast en
ekki sízt verður að tryggja það,
að sjúklingar með krabbamein
eða grun um þann sjúkdóm,
— Skólakerfi
Framh. af bls. 21.
nægilega margir sérmenntað
ir kennarar, sem geta sinnt
sínu starfi óskipbu. Því mið-
ur er þessu ekki til að
dreifa hérlendis. Það munu
að vísu margir kennara-
menntaðir menn til að fylla
allar kennarastöður skyldu-
námsstigsins, en laun þeirra
og aðstaða er þannig, að
margir kjósa he'd ur önnur
störf sem gefa meira í aðra
hönd. Þetta er þó sennilega
að breytast og verður að
breytast. Það þarf að búa
kennurum það góð kjör, að
starfið verði eftirsóknarvert.
Húsnæðismál skólanna
hafa og verið í mesta ólestri
og það er ekki fyrr en nú
á alsíðustu árum sem ís-
lenzk stjórnarvöld virðast
h afa áttað sig á því að
hverju stefndi og að þessi
mál kalla á skjóta úrlausn.
Nú eru risin af grunni ný
barnaskólahús, nýjar viðbóta
byggingar við M.R. og V.Í.,
svo og nýtt Kennaraskóla-
hús. Þessi hús eru að vísu
enigin fullnaðarlausn, en þau
fuilvissa okkur um að vilji
er fyrir hendi til að gera
það sem hægt er til að kippa
þessum málum í lag. Mitt á-
lit er það, að sum þessara
nýju húsa séu óþarflega í-
burðamikil og glæsileg. Það
er auðvitað æskilegt að svo
sé, en við verðum jafnframt
að gera okkur grein fyrir
því, að al'lt er bezt í hófi og
einföld og óclýr bygging get-
ur komið að sömu notum og
sú dýra og glæsilega. Ég á-
lít einnig, að nauðsynilegt sé
að nýta betur skólahúsin en
gert er. Þau standa, mörg
hver, auð hluta af árinu
Mætti ekki kanna þann
mögudeika, að veita þeim
börnum og unglingum sem
ekki eru svo heppin að fá
sumardvöl í sveit, aðstöðu tii
tómstuindaiðkana í þeim?
Nú er mikið rætt um að
stofna menntaskóla á vestur
og austurlandi. Tel ég þetta
hið mesta nauðsynjamál og
kemur þar margt til, til
dæmis hversu miklu kostn-
aðarsamara er fyrir mann
frá landsbyggðinni að stunda
nám í höfuðborginni, heldur
en fyrir þá sem innfæddir
eru, ag leiðir þetta til þess
að aðstaða utanbæjarmanns-
ins verður verri. Þá má og
nefna að slíkir skólar hafa
ailltaf mikil félagsileg og
menningarleg áhrif þar sem
þeir eru staðsettir, og æski-
legt er að þau dreifist sem
mest. Gæti þetta' gert sitt til
að stuðla að hin.u margrædda
jafnvægi í byggð landsins. Á
skylduskólastiginu búa börn
úti á landi við mun lakari að-
stöðu en kaupstaðabörnin.
Þau njóta minni og lakari
kennslu. Hér stefnir þó í rétta
átt hröðum skrefum, því hvert
byggðarlagið af öðru er að
koma sér upp heimavistar-
skólum.
Um sjálfa kennsluna og
fyrirkomulag hennar er enda-
laust hægt að deila, enda sumt
þar að lútndi sem verður a.llt
af matsatriði. Þeirri stefnu er
nú fylgt að lengja barnaskóla-
námið og var stigið stórt
skref í þá átt s.l. haust. Barna-
skólanámið er líka að lengja
með hinni svbnefndu stunda
kennslu. Börn sækja þessa
kervnsilu þegar þau eru sex
ára. Það þykir hinsvegar
sannað, að skólaþroski byrji
ekki fyrr en um 7 ára ald-
ur, og hlýtur því sú spurn-
ing að vakna til hvers er bar
ist með stundakennslunni.
Svarið twl ég augljóst. Allir
komist án tafar inn í sjúkra-
hús. Sjúkrarými verður því að
vera nægilegt og allur aðbún-
aður sjúkrahúsa eftir ströng-
ustu kröfum tímans. Því aðeins
fáum við vel menntaða og hæfa
lækna til að vinna að þessum
málum.“
foreldrar vilja að börnum shx
um gangi vel í skóla og þeig-
ar Jón setur sín böm í
stundakennslu, með þeim af-
Xeiðingum að þau þekkja staf
ina þegar þau hefja skóla-
nám, má það ekki bendia,
að böm Guðmundar komi
verr á vegi stödd inn í sköl-
ann, svo hann sendir þau
einnig í stundakennslu. Tet
ég að foreldrar mundu gera
meira fyrir börn sín, ef þau
yrðu þeim til hvatningar og
hjálpar, þegar raunverulegt
skólanám er hafið.
Landspróf miðskóla er
mjög umdeilit. Talað er um
vetrarlangan páfagankalær-
dóm, er feykist burt með
fyrstu golunni að prófi
loknu. Ég er hlynntur lands-
prófi í núverandi mynd. Það
er það þungt, að ekki er
hægt að ieyfa sér að slá
slöku við námið, og með því
fæst 'þolanlegt mat á hvort
einstaklingurinn hefur þann
þroska og námsgetu sem
æðri skólar krefjast.
Um námstilhögun í æðri
skólum væri margt hægt að
segja. Svo margt, að á þess-
um vettvangi er ekki rúm
fyrir það, enda er ég heldur
ekki fær um að benda á
lausnir til úrbóta á þeim atr-
iðum sem ég er hvað óánægð
astur með. Vil ég þó nefrva
hér þrjú þeirra, sem ég teil
að þurfi athuguinar og þv(í
fyrr því betur.
Sú námsgrein sem ég tel
að alltof iítil rækt sé lögð
við í skólum, er bókmenntir.
Sannleikurinn er sá, að þeg-
ar menn eru að ljúika sínuim
lokaprófum í æðri sköluim,
eru fáeinir sundurlausir kafl-
ar það eina sem þeir hafa
lesið eftir þekktustu og við-
urkenndustu höfunda lands-
ins, að ekki sé minnst á er-
lenda höfunda. Þetta er eðli-
legit, þar sem tómstundir frá
skólanáminu eru fáar og
sumrin ekki tími bókailest-
urs. Það barf að flétta lesit-
ur góðra bókmennta inn í
skólanámið og stefna mark-
visst að því að vekja áhuiga
nemenda á þeim, en ekki
drepa hann niður með stagii
um hvað þetta og hitt orð
textans þýðir. Bókin er bezta
tækið til að kynnast huigs-
unum merkustu manna í for-
tíð og nútíð. Og er ekki ver-
ið að kvarta um að bók-
mennitasmekk þjóðarinnar
fari hraikandi?
Félagsstörfum I skóluim
hefur verið sýnt allt of mik-
ið tómlæti. Að vísu eru aiilit-
af einstaklingar í hverjuim
skóla, er gera það sem þeir
geta í þessum máium, vit-
andi vits um það, að eina
umbunin, sem þeir fá fyrir
eru vanþakklæti og lægri
prófeinkunnir, því að störf
að félagsmálum eru tíma-
frek og koma óhjákvæmilega
niður á náminu. Þetta þarf
nauðsynlega að breyta.st,
Taka verður upp skipulagða
kennslu í félagsfræðum og
taka tillit til starfa að félags-
málum við einkunnagjöí.
Mættu íslendingar gjarnan
taka Bandaríkjamenn sér til
fyrirmyndar á þessu sviði,
en þeir hafa Iagt þjóða mest
áherzlu á félagsmál í skól-
um og skilið bezt gildLi
þeirra.
— Að lokum mætti setja
fram eina spurningu. Hvers
virði er menntunin? Hún
verður alltaf sá auður sera
af engum verður tekin, jat'n-
vel þótt frá fjárhagslegu sjön
armiði borgi hún sig ekki.
Menntun er undirstaða menn
ingar. Án menningar er ekk-
ert til sem heitir siðmenntað
þjóðfélag'.