Morgunblaðið - 24.02.1965, Blaðsíða 15

Miðvikudagur 24. febrúar I9<55
MORGUN BLAÐID
15
Verða handritin að liggja
_ í Kaupmannahöfn?
IHinn 4. janúar sl. ritaffi Knut Ahnlund, dósent í bók-
menntasögu viff háskólanu í Stokkhólmi, grein um hand-
ritamáliff í Svenska Dagbladet. Var greinin eingöngu byggð
á bæklingnum Fakta om de islandske handskrifter, sem
Handritanefnd 1904 tók saman og lét dreifa sl. haust, og þá
eins og nærri má geta mjög andsnúin íslendingum. Pétur
Hallberg birtt svargrein í sama blaffi 16. janúar, og fer hún
hér á eftir í Iauslegri þýðingu.
Þess skal getið, að með málstað íslendinga hefur einnig
skrifað í Svíþjóð Nils Gunnar Nilsson í Kvállsposten í
Malmö. — E. H. F.
„VERÐUR að afsala sér íslenzku
handritunum?" Svo nefnir Knut
Ahnlund kjallaragrein, sem hann
ritar í Svenska Dagbladet 4. jan.
sl. í Ijós kemur, að ekki er ætlazt
til svars við spurningunni. Ahn-
lund tekur algera afstöðu — ekki
hina opinberu dönsku — heldur
Þá, sem Handritanefnd 1964 beit-
ir sér fyrir. Meira að segja fyrir-
sögnin er áróðurskennd. Lesand-
inn á að renna grun í hin dapur-
legu örlög, sem búin séu hand-
ritunum, ef Danir „afsali sér
þeim“ við Islendinga.
f maímánuði 1961 greiddi
danska þjóðþingið atkvæði um að
skila íslendingum íslenzku hand-
ritunum í Kaupmannahöfn. Þeg-
ar tillagan hlaut meirihluta, segir
Ahnlund, „virtist afsalshugmynd-
in ætla að sigra á því að koma
mótaðilanum í opna skjöldu".
Með slíkri staðhæfingu hefði ver-
ið rétt að nefna, hvernig atkvæði
féllu: 110 með, 39 á móti — traust
ur meirihluti, að því er virðist.
Og við hvað á Ahnlund með
„opna skjöldu?“ Veit hann ekki,
að handritamálið hefur verið á
dagskrá í samskiptum Dana og
íslendinga a.m.k. síðan ísland
varð lýðveldi 1944? Ahnlund tal-
ar um „ósérplægið starf Hand-
ritanefndar til að koma í veg fyr-
ir fljótfærnislegar niðurstöður",
til að afstýra því, að „afsalið yrði
barið í gegn“. Þó virðist hvarfla
að óvilhöllum lesanda, að 20 ár
séu nægur umhugsunartími, sé
einhver áhugi á málinu.
Eigi að síður hefur Ahnlund að
nokkru Ieyti rétt að mæla, þegar
hann talar um að koma í „opna
skjöldu". Danskur almenningur
— og til hans verður meirihluti
stúdentanna að teljast — hafði
ekki veitt þessum handritum í
Kaupmannahöfn minnstu athygli,
fyrr en hann var á síðustu stundu
ákallaður til afstöðu. Sú spurn-
ing vaknar óneitanlega, hverju
svo skyndileg og mikil hrifning
sæti hjá fólki, sem hingað til
hafði ekki svo mikið sem dottið
áslenzku handritin í hug. Skýr-
ingin er sú, að handritamálið er
sumum Dönum skjálkaskjól til
að vekja almenna gremju í Dan-
mörku í garð hins gamla sam-
bandsrikis. Þetta er sálfræðilegt
atriði, sem óraunsætt væri að
loka augunum fyrir.
„Ahnlund minnir á, að í maí
1961 mótmæltu danskir stúdent-
ar „afsali“ handritanna og báru
spjald með svohljóðandi áletrun:
„Skuldum við íslandi nokkuð?“
Slík áletrun sýnir, hvað undir
býr. Þeir hefðu varla komizt svo
að orði, ef hugurinn hefði ein-
vörðungu snúizt um íslenzku
handritin. En til eru Danir, sem
innst inni eiga örðugt með að
fyrirgefa íslendingum, að þeir
notuðu árið 1944 samningsbund-
inn rétt sinn til að ákvéða með
þjóðaratkvæðagreiðslu framtíðar
stöðu ríkisins. Sú staðreynd, að
íslendingar samþykktu einhuga
að stofna lýðveldi í stað þess að
halda áfram sambandi við Dani,
var beizkur bikar mörgum Stór-
Dana, sem sá, að hið danska veldi
I Norður-Atlantshafi var farið
lönd og leið.
Slíkar tilfinningar eru skiljan-
legar. Miður afsakanleg er sú til-
hneiging, sem stundum verður
vart frá danskri hlið, að líta á hið
einhuga val Islands, kannski ekki
sem lagabrot — svo augljóslega
hafa menn ekki þorað að hag-
ræða sannleikanum — heldur
sem óhreina ráðstöfun gagnvart
Danmörku. í raun var það svo, að
Islendingar fylgdu nákvæmlega
þeirri aðferð, sem sambandslögin
frá 1918 bentu á, en þar kom m.a.
skýrt fram, að hvor aðilinn sem
var gæti með einhliða ráðstöfun
sagt upp sambandinu. Og fslend-
ingar höfðu aldrei farið í laun-
kofa með, að þeir mundu í fyll-
ingu tímans notfæra sér þann
rétt. Sjaldan eða aldrei hefur
sjálfstæðisyfirlýsing ríkis verið í
svo skýlausu samræmi við laga-
bókstaf sem stofnun lýðveldis á
íslandi 17. júní 1944.
„Skuldum við fslandi nokk-
uð?“ Ef íslendingum skyldi detta
í hug að taka bókstaflega þessa
spurningu, gæti það orðið all-
myndarlegur reikningur, sem
danska bræðraþjóðin fengi. Ahn-
lund nefnir sjálfa dönsku einok-
unarverzlunina, sem mergsaug
ísland á 17. og 18. öld og lamaði
atvinnulíf þess. Sú saga er vissu-
lega ein af dekkri þáttum í sögu
Norðurlanda. Og það var einmitt
á þessum tímum, að gömlu hand-
ritunum var safnað á bæjunum
— af íslendingum — til flutnings
til Kaupmannahafnar, sem þá var
einnig höfuðstaður íslands og
menningarmiðstöð. Aðstæður
leyfðu ekki varðveizlu þeirra í
heimalandinu — hinni merg-
sognu nýlendu dönsku einokun-
arverzlunarinnar. En nú eru slík-
ar aðstæður fyrir hendi í hinu
nútímalega velferðarríki og lýð-
veldi, fslandL Og nú ætla ég að
vitna í hleypidómalausa danska
rödd dr. phil. Hennings Krabbe,
lektors, sem ritar í Berlingske
Tidende 9. des. sl.
„Danmörk er vel sett um sögu-
legar minjar. Auk hinna fjöl-
breyttu bókmennta, sem ná yfir
þúsund ára bil, eigum við gamlar
kirkjur, hallir, herragarða og
sögufrægar borgir með stórhýs-
um og smáhýsum frá gömlum
tímum. Spyrja mætti, hvort nokk
urt annað land í heimi eigi svo
mikið af sögulegum minnismerkj-
um, miðað við stærð. fsland á
engar gamlar borgir, hallir eða
kirkjur. Mestu menningardýr-
grfipir þjóðarinnar liggja í her-
bergi einu úti í Kaupmannahöfn.
Skyldum við ekki hafa efni á að
skila þeim?
Því verður ekki mótmælt, að
handritin eru skrifuð á máli, sem
er óskiljanlegt 99 af hverjum 100
Dönum, og áður en handritin
komu á dagskrá, vissu í rauninni
mjög fáir hið minnsta um þau.
En spyrjið alþýðumann á íslandi.
Níu íslendingar af hverjum tíu
hafa lesið sögur, sem eiga frum-
handrit sitt liggjandi í Kaup-
mannahöfn. Hið sérstæða við ís-
lenzkuna er það, að hún er eitt-
hvert hið óbreytanlegasta mál,
sem við þekkjum. Þess vegna
skilur islenzkur almenningur enn
í dag mál sagnanna, 600 ára gam-
alt, og það án vandkvæða.
En ekki aðeins skilur það.
Kunnugt er, að íslenzka þjóðin
er meðal þeirra, sem mest lesa í
heiminum. Á íslandi byggir ekki
aðeins bókmenntasagan á íslenzk-
um fornskáldskap, heldur mynd-
ar hann enn í dag grundvöllinn
undir íslenzka menningu og ís-
lenzkt uppeldi. Það sem Hómer
var Grikkjum, Holberg, Ewald,
Oehlenschláger, Grundtvig, H. C.
Andersen og Kirkegaard er okk-
ur, það eru sögurnar og fornbók-
menntirnar íslendingum. Þær eru
hinn mikli skerfur íslenzku þjóð-
arinnar til hugmyndasögu Ev-
rópu. Það virðist því sanngjarnt,
að þessi gömlu rit eigi heima á fs-
landL þar sem hinn veglegi and-
legi arfur er ennþá virkur mátt-
ur“.
Svo hljóðar hinn sanni flómur
dr. Krabbe.
Öðru hverju skýtur upp þeirri
fullyrðingu, að verði handritun-
um skilað fslendingum, þá skapi
það réttarfyrirmynd. Þar er á
Teter Hallberg.
ferðinni dæmigerð grýla send á
vettvang til að stofna til ofsa-
hræðslu meðal bókavarða og
safnmanna. Réttarfyrirmynd er
lögfræðilegt hugtak. En hér er að
! ræða um gjöf, sem ein þjóð gefur
annarri — einstæða að eðli og
með alveg sérstæða sögu að baki.
Gjöf getur aldrei orðið réttarfyr-
irmynd, hvorki gefanda, viðtak-
anda né neinum þriðja aðila —
aðeins fagurt fordæmi.
En hverfum frá sögulegum, sið-
fræðilegum, tilfinningalegum og
e.t.v. lögfræðilegum sjónarmiðum
og drepum í stað þess á, hvað
rannsóknunum er fyrir beztu,
því að það er einmitt þangað, sem
andstæðingar „afsalsins“ beina
forsendum sínum. Umönnun
Árnasafns eftir lát gefandans, ís-
lenzka safnapdans og fræði-
mannsins Árna Magnússonar, ár-
ið 1730, — er réttnefni að kalla
langvarandi vanhirðu. Dr. Krabbe
minnir á þá óþægilegu staðreynd
„að hin margræddu íslenzku
handrit lágu í háskólabókasafn-
inu við svo óhæf skilyrði, að
þeim var lýst sem fullkomnu
hneyksli“. Meiri var þá ekki um-
hirðan í menningarmiðstöðinni
um það, sem Ahnlund kallar
„dýrmætasta bókasafn Norður-
landa“.
Og hverjir eru það svo, sem
unnið hafa við þessi handrit? í
kjallaragrein í Poletiken árið
1950 birti forstöðumaður Árna-
safns, prófessor Jón Helgason,
yfirlit yfir textaútgáfur síðustu
20 ára, sem unnar voru eftir hand
ritum safnsins. „Á listanum eru
40 bækur. 35 þeirra hafa íslend-
ingar gefið út, Norðmaður og ís-
lendingur í sameiningu eina,
Norðmaður eina, Englendingar 2,
Hollendingur eina. Sé ekki litið
einungis á bókafjöldann, heldur
einnig á stærð og blaðsíðutal,
verður hinn íslenzki hlutur enn
þyngri á metum. Sem viðauka við
þetta segir Jón Helgason í blað-
inu Aktuelt 14. nóv. 1964: „Við
þetta er því að bæta, að síðan ár-
ið 1958 hafa verið gefin út við
stofnunina hér 20 textaútgáfur
og hafa séð um þær Islendingar,
Danir, Svíar og Englendingar.
Einnig hafa nokkur bindi byggð
á handritum stofnunarinnar verið
gefin út á Islandi“.
Það er augljóst, að hin danska
umhyggja um íslenzku handritin
hefur aukizt með líkunum fyrir
því, að handritunum verði skilað.
Vitaskuld er þessi skyndilegi
dugnaður gleðiefni. En hann virð
ist gefa til kynna, að vanrækslu-
syndir þjaki samvizkuna.
En hvað sem öðru líður hafa
Islendingar alltaf verið og verða
hinir leiðandi um vinnuna við
þessi handrit. Ahnlund vitnar í
ummæli Handritanefndar um hin
12000 handrit í Reykjavík. Þau
eru sögð skelfilega vanrækt og
lítt rannsökuð. En hann hefði átt
að drepa á, að þarna er um að
ræða ung pappírshandrit, meira
hlutann frá 19. öld og af allt
öðrum toga Og ekki eins mikils-
verð og handritin í Kaupmanna-
höfn. Virðist dálítið ófyrirleitið
að segja fslendingum sjálfum, að
þeir geti unnið við þessar bók-
menntir, sem margar hverjar eru
eftirrit og annars flokks, meðan
þeir hafa fullt fang af verkefn-
um í sígildum bókmenntum sín-
um. Samt sem áður skal upplýst,
að íslenzkir fræðimenn vinna að
því að gefa út mikilvægari hluta
þessa handritasafns, eftir því sem
ráð leyfa og þörf þykir. Fer því
fjarri að nokkru sinni komi til
mála að gefa það út nærri allt,
hversu miklu fé og möguleikum
sem þeir hefðu yfir að ráða.
„ísland vantar nauðsynleg tæki
til að halda áfram viðgerð hand-
ritanna“, skrifar Ahnlund eftir
sinni dönsku heimild. Við hvað á
hann? Veit hann ekkL að ísland
er tækniþróað land, þar sem t.d.
ljósmyndatæknin stendur vorri
eigin sízt að baki. Og að því er
snertir sérfræðilegri aðferðir við
varðveizlu handritanna ætti hann
ekki að reyna að teljá neinum
trú um, að þær byggist á ein-
hverjum meðfæddum gáfum eða
lagni, sem Dönum einum sé gef-
in. Hvaða handlaginn manneskja
sem er getur lært slík verk.
Meira frá Handritanefnd fyrir
munn Ahnlunds: „Háskóli ís-
lands á ekkert safn fræðibóka,
sem er ómissandi viðauki við
handritin. Án slíks safns er hæp-
ið, að um nokkurt gagnlegt starf
geti verið að ræða“. Þessu get ég
látið Jón Helgason sjálfan svara,
þar eð hann er það vitni, sem eng
inn tortryggir. Hann segir í fyrr-
nefndri kjallaragrein:
„Sú vinna, sem fram fer í hand
ritasafninu og ekki verður annars
staðar unnin, er að bera handrit-
in saman, skrifa upp mishljóðan
þeirra, ákveðna afstöðu þeirra inn
byrðis og safna í útgáfu á grund-
velli þeirra rannsókna, í svo
samanþjöppuðu formi sem unnt
er, öllu sem rannsóknin leiðir í
ljós um sögu verksins og elztu
gerð. Eftir að traust undirstaða
er lögð með slíkri útgáfu, geta
aðrir fræðimenn tekið við og
kannað hina ýmsu þætti verks-
ins, stíl, efni, bókmenntalega
stöðu o. s. frv. Sú vinna er hand-
ritasafninu óviðkomandi og getur
farið fram hvar sem er, þar sem
nauðsynlegar bækur er að fá“.
Þó að Kaupmannahöfn eigi
stærra safn vísindab'óka en
Reykjavik er engan veginn víst,
að þar sé að fá öll þau rit, sem
hugsanlegt er, að á þurfi að halda
við rannsókn verksins, t.d. að því
er snertir íslenzkar miðaldaþýð-
ingar. Þá verður að fá lánaðar
bækur úr öðrum áttum eða út-
vega myndir af því efni, sem
kanna þarf. Og slíkt er hægt að
útvega jafnt í Reykjavík sem
annars staðar.
Ekki er öðru líkara en Hand-
ritanefnd 1964 og sporgöngumað-
ur hennar, Knut Ahnlund, álíti,
að allar nútímasamgöng'ur milli
bókasafns og fræðimanns leggist
niður jafnskjótt og handritin
komi til íslands. Og hnattstöðu
meta þessir aðilar aðeins frá
skandinavísku eða mið-evrópsku
sjónarmiði. „Kaupmannahöfn ligg
ur miðsvæðis — þangað kemur
fólk vísðvegar að úr Evrópu og
getur fullnægt margs konar rann-
sóknarefnum í smu ferð“, ritar
Ahnlund.
Miðsvæðis fyrir hverja? mætti
spyrja. Að minnsta kosti ekki fyr-
ir þá mörgu íslendinga, sem
vinna við handritin, eða hina enn
þá fleiri íslendinga, sem óska að
vinna við þau. Og hvers vegna
að látast ekki sjá hina ensku og
amerísku fræðimenn, sem í æ
ríkara mæli taka þátt í starfinu?
Þeir mundu vitaskuld fremur
kjósa að kanna handritin í hinu
íslenzka umhverfL þar sem þau
hafa orðið til i daglegri návist
þess lifandi máls, sem handritin
eru skrifuð á.
Hjá oss hér er það álitið allt að
því nauðsyn, að hver sá, sem nem
ur undir æðra próf í efninu nor-
ræn fræði, fái tækifæri til nokk-
urrar dvalar á íslandi. Að sjálf-
sögðu er þetta ennþá brýnna öll-
um þeim fræðimönnum, sem gefa
sig beint að rannsóknum ís-
lenzks máls og íslenzkra bók-
mennta. Okkur verður einnig æ
ljósara, að snerting við fsland
nútímans og lifandi íslenzkt mál
er skilyrði fyrir öllum dýpri
skilningi á hinum sígildu ís-
lenzku bókmenntum og menn-
ingu. Á milli þessa eru þau tengsl,
sem hvergi verða fundin né skilin
nema á íslandL
Og það tekur okkur nú 5 tíma
að komast þangað frá Skandi-
navíu. Það er því líkast sem
Handritanefnd 1964 og Knut Anh
lund séu enn aftur í öldum
dönsku einokunarverzlunarinnar,
þegar skúta sigldi frá Drageyri
til Eyrarbakka einu sinni eða
tvisvar á árL
Um Kaupmannahöfn sem mið-
punkt fyrir rannsóknir íslenzkra
handrita segir Ahnlund á þessa
leið: „Hér er flokkur sérmennt-
aðs fólks, sem mundi tæplega
fylgja gjöfinni til fslands“. í þess-
um flokki er fslendingurinn Jón
Helgason óumdeilanlega fyrsti
maðurinn. En án þess að ég lasti
hið minnsta þennan sérmenntaða
flokk eða nokkurn fræðimann af
öðru þjóðerni en íslenzku, leyfi
ég mér samt að halda því fram,
að enginn háskóli neins staðar á
Norðurlöndum né nokkurs staðar
annars í heiminum hafi fram að
bjóða slíkt mannval á þessu sviði
sem Háskóli íslands. Hinn látni
danski rúnafræðingur, prófessor
Lis Jacobsen, sem vildi, að ís-
landi yrði skilað handritunum —
það eru sem sagt til slíkir danskir
prófessorar — ekki bara „stjórn-
málamenn og háfleygir lýðskóla-
norrænumenn (folkhögskolenord
ister), sem Ahlund vill tala niðr-
andi um, — hún skrifaði einu
sinni: „Við höfum við Hafnarhá-
skóla eina kennarastöðu í ís-
lenzku (skipaða íslendingi), og í
Árósum einn prófessor í vest-
norrænum málum. ísland hefur
þegar 1950 sjö prófessora og
dósenta í íslenzkri tungu, bók-
menntum og sögu.
Hér má bæta því við, að íslend-
ingar hafa þegar skipað prófessor
Einar Ól. Sveinsson yfirmann
handritasafsins, sem þeir vænta
frá Danmörku. Nafn hans mun í
augum allra, sem hafa þekkingu
á þessum málum, tryggja, að hin-
ir gömlu íslenzku dýrgripir hafni
í þeim beztu höndum, sem völ er
á. Engin önnur menntastofnun
hefur heldur upp á að bjóða slíkt
fræðaumhverfi, slíka uppörvun
öllu námi í íslenzkri tungu og
bókmenntum sem Háskóli fs-
lands. Það væru hreinar blekk-
ingar að halda öðru fram.
En einmitt þessar blekkingar
hefur Handritanefnd 1964 gert
sig seka um. Við nánari athugun
kemur í ljós, að þessi „sjónarmið
sérfæðinga“, — eins og Ahnlund
kaldar þau — eru hrein sýndar-
rök. Það yrði mikil norræn ó-
gæfa, ef viðbrögð Handritanefnd-
ar á elleftu stundu yrði til að
gera að engu viturlega þingsálykt
un. Það mundi skilja framtíðinni
eftir gapandi sár í samskiptum
Dana og fslendinga. Við verðum
Framh. á bls. 20.