Morgunblaðið - 24.06.1965, Page 15

Fimmtudagur 24. júní 1965
MORCUNBLAÐID
15
Eiga þeir að berjast einir?
í MORGUNBLAÐINU föstudag-
inn 21. maí eru hermd ummæli
kennslumálaráðherrans danska,
K. B. Andersen, á þessa leið:
„Ég þarf ekki að taka það
fram, að komi til þjóðaratkvaeða-
greiðslu þrátt fyrir ljósa af-
greiðslu þingsins á handritamál-
inu, munu hinir mörgu vinir ís-
lands í Danmörku berjast ákaft
íyrir staðfestingu laganna“.
Hið fyrsta sem mér datt í hug
er ég las þessi ágætu orð var
þetta: Eiga þeir að berjast einir?
Eigum við íslendingar ekkert að
leggja af mörkum í þeirri bar-
áttu?
Nú er þessari hættu vikið frá,
það kemur ekki til þjóðarat-
kvæðagreiðslu, sem sennilega
hefði orðið bitur, og sennilega
hefði leitt til ósigurs fyrir mál-
stað okkar og hinna mörgu, á-
gætu manna, sem stóðu að sam-
þykkt laganna. í>á ályktun dreg
ég af því viðhorfi, hversu auð-
velt hefði verið fyrir óhlutvanda
andstæðinga málsins að vekja
andúð gegn okkur íslendingum
og afhendingu handritanna sem
gjafar til íslands. En nóg um það.
Fyrri grein
Samt er önnur barátta eftir:
lögsókn hinna áköfustu andstæð-
inga laganna um handritagjöfina.
Sennilega hugsa margir sem svo,
að þar sé ekki og geti ekki verið
um neina „baráttu“ að ræða. Nú
sé ekkert annað að gera en að
bíða dómsúrslitanna, hver sem
þau verða. Ég er ekki á sama
máli um það. Enn munu vinir ís-
lands í Danmörku „berjast ákaft
fyrir staðfestingu laganna", með
áróðri og upplýsingum. Að sönnu
er ekki hægt að gera ráð fyrir
því, enda ósæmilegt, að áróður
geti haft áhrif á niðurstöður hins
væntanlega dóms, um lögmæti
laganna og gerða þingsins í þessu
máli, en vandaðar og traustar
upplýsingar um margar hliðar
handritamálsins aettu að geta
haft áhrif á niðurstöður dómsins.
Slí':t er eðlilegt og réttmætt.
En er ekki allt upplýst um
þetta mál? Og mun ekki dóm-
endum þeim sem hlut eiga að
máli vera allt vel kunnugt um
það? Svo og þeim sem verða
verjendur laganna og gjörða
þingsins fyrir dómstólunum.
Við skulum líta aftur í tímann
um fjögur ár.
Þegar 60-menningarrnir fengu
árið 1961 frestað staðfestingu lag-
anna um afhendingu handritanna
voru það okkur mikil vonbrigði,
þarf ekki á það að minna. Þó
mælti Ólafur Thors forsætisráð-
herra hin frægu orð: „Við getum
beðið, við íslendingar erum van-
ir að biða“, um leið og hann þakk
•ði dönsku þjóðinni, þingi og
stjórn fyrir lagasetninguna og
þann skilning á málstað okkar,
»em hún lýsti svo fagurlega. Orð
Ólafs voru einnig í samræmi við
þann skilning sem þá virtist vera
ráðandi hér á landi, að hér væri
•ðeins um 3—4 ára bið að ræða
tem engu breytti, niðurstaðan að
þeim tíma liðnum væri örugg, og
engu að kvíða. Ég var víst einn
•f. þeim fáu sem litu allt öðru
vísi á málið. í mínurn augum var
biðin stórhættuleg. Ég reiknaði
með að andstæðingar okkar í
málinu myndu nota þessi ár ó-
spart og öttullega til þess að
vinna á móti málstað okkar og
til niðurrifs á gjörðum hinna
mörgu vina fslands I Danmörku.
I>vi miður reyndist ótti minn
ekki ástæðulaus, nú er það kom-
ið á daginn. Hér skall hurð nærri
hælum, og enn er ekki bitið úr
nátinni, þótt sv® gæfulega og
drengilega hafi ráðizt að mikill
meirihluti danskra þingmanna
standa enn með íslenzkum mál-
stað.
Þann 16. júní 1961 hripaði ég
eftirfarandi vísur á blað:
Sextíu Danir settu nöfn sín á
blað
að sýna íslenzkum mönnum og
konum það:
að enn er í borginni stóru suður
við Sundið
sannleik og réttlæti stundum úr
götu hrundið.
Vonirnar brugðust, en mest er að
minnast þess
og mun í hug vorum skipa hinn
æðri sess,
að til eru þeir sem fylgja oss fast
að málum
þótt framkvæmd sé tafin af
minni og naumari sálum.
Oft höfum vér beðið, og beðið
getum vér enn,
en brýn er vor skylda að minnast
þess allir í senn:
að það er ei nóg að standa bljúgir
og bíða,
nú bíður vor allra að vinna, trúa
og stríða.
Ég hugsaði einfaldlega sem svo,
að nú yrðum við íslendingar að
nota biðárin ötullega til þess að
létta vinum fslands í Danmörku
róðurinn, láta þá ekki berjast
eina. Við ættum að skipuleggja
og halda uppi vönduðum áróðri
og upplýsingastarfsemi í Dan-
mörku (og einnig víðar um Norð-
urlönd) um handritamálið, mál-
stað okkar, og um leið málstað
vina vorra í Danmörku, utan
þings og innan, til styrktar.
Ég sýndi vini mínum, sem ég
tel mér miklu fremri um þekk-
ingu og réttsýni vísur þessar.
Hann réði mér frá að láta þær
sjást, því að nú væri kurteisi vor
að bíða rólegir og hafast ekki að,
lofa Dönum að útkljá þetta mál
sín á milli, þar mættum við jafn-
vel ekki nærri koma. Þetta var
vist í fullu samræmi við álit og
stefnu íslenzkra ráðamanna, sú
varð raunin.
Biðárin fjögur höfum við fs-
lendingar lítið og ekki aðhafzt í
handritamálinu. Við höfum jafn-
vel horft aðgerðarlausir á að
andstæðingar okkar danskir hafa
gengið að því með oddi og egg,
og ekki alltaf með hreinum vopn-
um, að rífa niður það sem búið
var að byggja upp okkur til hags
í handritamálinú, afflytja mál-
stað okkar meðal danskra kjós-
enda og danskrar æsku. Nægir
í því sambandi að minna á það
hvernig menri hafa verið sendir
á vit dönsku lýðháskólanna til
þess að freista að rífa niður það
sem Bjarni M. Gíslason var bú-
inn að byggja þar upp og treysta
íslenzkum málstað til framdrátt-
ar. Verk hans á því sviði verða
seint fullmetin, og þó skilst mér
að oft hafi Bjarni staðið að þessu
verki lítt studdur héðan að heim-
an, jafnvel ekki ailsendis laust
við að menn hafi látið sér fátt
um finnast verk hans og upplýs-
ingastarfsemi margvíslega. —
Sjá menn ekki nú að aðgerðaieysi
okkar á umliðnum fjórum árum
hefir verið misráðið, hörmuleg
mistök og sinnuleysi en engin
kurteisi, jafnvel fremur ókurteisi
gagnvart vinum íslands í Dan-
mdrku, fyrst og fremst lýðhá-
skólamönnunum mörgu og
traustur.
Ég sagði að árin fjögur hefðum
við lítið og ekki aðhafst. Nú
munu menn ef til vill segja að
ekki sé það rétt með öllu, við
höfum sett lög um Handrita-
stöfnun háskólarts. Vel er það, en
breytir þó ekki svo ýkja miklu,
sömu fræðimenn voru áður að
starfi og norrænu deild HáSkól-
ans. Eigi að síður ér Handrita-
stofnunin góður undirbúningur
að heimkomu handritanna sam-
fara byggingu fyrir þá stofnun,
þótt byggingin sé vitanlega fyrst
og fremst gerð sökum þarfa Há-
skólans margvíslegra. Hitt er
blekking að stórbyggingu þurfi
vegna handritanna er þau heimt-
ast, þau þurfa ekki mikils — en
góðs — við um húsnæði, það vita
allir sem heimsótt hafa Árna-
safn, bæði meðan það bjó við
óhæfilega léleg húsakynni og síð-
ar er það komst á viðunandi góð-
an og öruggan stað.
En það hefir skeð annað sem i
mínum augum er eigi minna
virði heldur en fyrirkomulags-
atriðin við stofnun Handrita-
stofnunarinnar: Það er lagfæring
lóðar og húsahlaðs Landsbóka-
safnsins. Um árabil átti ég dag-
lega leið þar fram hjá. Ósjaldan
vakti vanhirða lóðarinnar og
vesaldómur sá er hún lýsti þá
hugsun hjá mér að þar væru
hættuleg rök gegn því að menn-
ingarþjóð eins og Danir afhentu
okkur handritin til eignar og
varðveizlu, vitandi um og horf-
andi á ræfilsháttinn, hvernig
væri útgangurinn á lóðinni um-
hverfis aðalmenntabúr okkar,
Landsbókasafnið og þjóðskjala-
safnið. Slíkur vottur vanmenn-
ingar er nefnilega ekkert hé-
gómaatriði, síður en svo. Nú er
úr þessu bætt, loksins, hefði mátt
fyrr vera. Ég tel lagfæring lóðar-
innar og góða umgengni á henni
nú vera stærsta sporið, sem við
höfum stigið sjálfir í handrita-
málinu síðustu árin, spor í áttina
til þess að gera okkur þess verð-
uga að taka á móti handritunum.
Hættu þjóðaratkvæðagreiðsl-
unnar er bægt frá, en málaferlin
sem andstæðingar okkar efna til
sem síðasta örþrifaráðs er fyrir
dyrum. Málstaður okkar og vina
íslands í Danmörku er því engan
veginn úr allri hættu. Málaferlin
verða hörð, það megum við vita,
og málalokin eru engan veginn
fyrirsjáanleg örugg okkur í vil.
Getum við nokkuð lagt af
mörkum, lagt til málanna er
styrki málstað dönsku stjórnar-
innar sem hins saksótta aðila og
um leið málstað vina íslands í
Danmörku? Ég hygg að þessu
megi svara játandi.
Einri er sá meginþáttur hand-
ritamálsins sem hefir verið lát-
inn liggja vandlega í þagnar-
gildi á undanförnum árum. Það
hefir þótt kurteisi. Þessi þáttur
eru hin sögulegu sannindi um
erfðaskrá Árna Magnússonar,
hvernig hún var gerð og við
hverjar kringumstæður, hversu
gruggugt margt var sannanlega
við þær gerðir, og þó enrt grugg-
ugra ef getið er í eyðurnar, svo
sem eðlilegt er að gera, þegar
þess er gætt að erfðaskráin i sínu
upphaflega formi fyrirfinnst
ekki.. Hið sama gildir um skipu-
lagsskrá sem ekki yar.gerð fyrr
én áratugum eftir dauða Árna
Magnússonar, þar sem svo er að
orði komizt, og talið vera í anda
Árna Magnússonar, að af eignum
hans sé stofnað „Legat til de
Danske og Norske Histories Op-
lysning og Forbedring“ — ísland,
ættarland gefandans ékki nefnt á
nafn.
f þessu sambandi er þess að
minnast að eitt af því sem Christ-
rup lögmaður leggur áherzlu á i
stefnu sinni vegna málsóknar-
innar, er einmitt að löggjafar-
valdið, þ.e. Þjóðþing Dana, hafi
ekki vald til að breyta erfðaskrá
Árna Magnússonar. Dálítið bros-
leg fullyrðing þegar þess er gætt
að í erfðaskránni — afriti því
sem til er — eins og þeir eru tald
ir hafa gengið frá henni herrarn-
ir Bartolin og Gram. ér eihmitt
ákvæði um að þeim sé heimilt að
breyta erfðaskránni síðar ef þeim
þóknist þáð. Mætti þá ekki ætla
að Þjóðþingið hefði leyfi til að
breyta erfðaskránni þegar gjör-
breyttar þjóðfélagsaðstæður
(sjálfstæði fslands — Háskóli ís-
lands) gera slíka breytingu æski-
lega og sanngjarna.
Án þess að vantreysta þeim
ágætu ’ lögfræðingum sem við
málaferlin munu verja gerðir
þings og stjórnar í handritamál-
inu, er líklegt að fróðustu menn
íslenzkir geti dregið fram í dags-
ljósið allmargt er styðji þá skoð-
un, að jafnvel hinn lagalegi „rétt-
ur“ Kaupmannahafnarháskóla til
eigna Árna Magnússonar, hand-
rita og annarra eigna, sé ekki
eins „hreinn" og óvefengjanlegur
eins og af hefir verið látið, hafi
frá upphafi ekki verið það. Þurfi
sá „eignarréttur" því eigi að gera
gerðir Þjóðþingsins danska og
ríkisstjórnar að lögleysu. Er ekki
rétt að allt sem upp er hægt að
grafa um þetta erfðaskrármál
komi nú fram, og er ekki rétt að
íslenzkir fræðimenn vinni þar
fljótt og vel að, ef verða mætti til
varnar í málaferlunum um hand-
ritamálið, löggjöfina um afhend-
ingu handritanna.
Mér vitanlega hefir lítið verið
um þessa hlið handritamálsins rit
að, unz Sigurður Ólason lögmað-
ur og stjórnarráðsfulltrúi, rauf
þögnina í bók sinni Yfir alda haf,
sem kom út um áramótin síð-
ustu, þar sem hann ritar um
erfðaskrá Árna Magnússonar og
þann erfðaskrárgerning allan.
Væri ekki full ástæða til þess að
ritgerð Sigurðar kæmi fyrir augu
almennings í Danmörku, þýdd,
og ef til vill eitthvað umrituð?
Eða að minnsta kosti fyrir augu
þeirra aðila sem á næstu vikum
og mánuðum eiga að verja mál-
stað dönsku stjórnarinnar varð-
andi löggjöfina um afhendingu
handritanna, svo og fyrir augu
þeirra sem um það mál eiga að
dæma. Andstæðingar handrita-
löggjafarinnar hafa verið ósparir
á að semja flugrit um málið og
dreifa þeim um allar jarðir í
Danmörku og raunar víðar. Við
íslendingar, sem málið skiptir
mestu, höfum mér vitanlega ekki
gert neitt hliðstætt — ekki hreyft
litla fingur í þá átt, þegar frá eru
skildar bækur Bjarna Gíslason-
ar um handritin, en sem kunnugt
er komu þær út áður en fór að
harðna deilan um handritin hin
síðustu ár. Bækur Bjarna erú
einnig annars háttar heldur en
upplýsingaflugrit, sem bezt hent-
ar að dreifa út í miklum mæli
meðal manna. Nei, við höfum
haldið okkur á línunni að láta.
vini íslands í Danmörku berjast
eina — fyrir málstað okkar.
í janúar i vetur sem leið ritaði
ég á norsku greinarflokk um
handritamálið (þrjár greinar).
Þær birtust í norska dagblaðinu
Nationen, allar sem kjallara-
greinar (kronik) á ritstjórnar-
síðu blaðsins. Heildartitill grein-
anna er: Hándskriftsaken. Árni
Magnússon og hans testamenti.
Ég skal ekki rekja efni grein-
anna, enda yrði þáð of langt mál,
aðeins geta þess að i einni grein-
inni rek ég það sem norrænu
maðurinn mikli, Guðmundur heit
inn Þorláksson magister og styrk
þegi við Árnasafn um tvo tugi
ára, 1877—1896, sagði mér ung-
um, sem kennari minn um Árna-
safn, en þó aðallega' erfðaskrá
Árna Magnússonar og hvernig
hún var til komin — á meir en
vafasaman hátt. Ég drap einriig
í greinum mínum á ritgerð Sig-
urðar Ólasonar og hvernig hún
hefði rifjað upp hin gömlU kynni
mín af máli þessu. Sagði sem er,
að nær ekkert í ritgerð Sigurðar
hefði verið mér nýtt, svo gjörla
hafði Guðmundur Þorláksson
sagt mér þetta allt og meira til
fyrir 56 árum og svo ljóslifandi
er frásögn hans enn í huga mín-
um.
Árni G. Eylands.
Greinarnar i Nationen sendi ég
dönskum rithöfundi, sem mér er
aðeins kunnur af afspurn og því
sem hann hefir ritað, meðal ann-
ars um handritamálið. Hefi aldrei
hitt manninn til þess að heilsa
honum, séð hann einu sinni, og
mér vitanlega vissi hann alls ekki
um tilveru mína, sem ekki er
von. Maður þessi skrifar mér nú
og þakkar með sterkum orðum
fyrir greinarnar, sem hártn seg-
ist hafa sent „til den danske
advokat i saken“, að loknum
lestri.
Þótt ég geri ráð fyrir að hinn
danski rithöfundur ofmeti grein-
ar mínar hinar norsku um hand-
ritamálið, er hann afhendir þær
hæstaréttarlögmanninum, verj-
anda handritamálsins í réttarhöld
unum, og telur þær eiga erindi
til hans, þá segi ég frá þessu sök-
um þess að það sannar ljóslega að
vinir okkar sem berjast einir fyr-
ir okkur í handritamálinu taka
fegins hendi allt héðan að heim-
an sem þeir telja jákvætt í mál-
inu. Að þeir hafa barizt einir og
berjast enn kemur engan veginn
til af því að þeir vilji verá einir
um hituna, alls ekki. Þeir hafa
alls ekki kosið sér neina mónó-
pólaðstöðu í handritamálinu. Er
þeir hafa barizt einir stafar það
af sinnuleysi okkar íslendinga og
misskilnings kurteisis-látalátum,
— sem nú er komið meira en nóg
af, og eru okkur til lítils sóma.
Barátta hinna dönsku viná fs-
lands hefir verið hörð, og leikur-
inn verið háður við erfiðar að-
stæður, verið ójafn leikur. Ann-
ars vegar — íslands megin —
ósköp venjulegir menn og konur,
hins vegar eins konár akademísk
vísindaklíka, sem hefir litið á sig
sem hina einu og sönnu þjóðhetj-
ur og forsvarsmenn danskrar
Kaupmannahafnarmenningar og
verðmæta. Er íslandsvinimir
hafa borið sigur af hólmi í danska
Þjóðþinginu tvívegis má það und
ur heita. Nánar um það undur í
annarri grein.
Reykjavík, 19. júní 1965
Árni G. Eylands.
Þiivja bilveítan
ó Keflavíkur-
vegi ó viku
Aðfaranótt s.l. sunnUdags .valt
fólksbifreið á Keflavíkurvegin-
um rétt við Krýsuvikurveginn
og stórskemmdist hún. Tveir
ungir piltar voru í bifreiðinni
og sakaði hvorugan þeirra. Þettá
er í þriðja sinn á aðeins einni
viku, sem bifreið veltur á Kefla-
víkurveginum.
Aðfaranótt óku tveir piltar úr
Keykjavík amerískri fólksibif-
reið suður Keflavíkurveg. Sneru
þeir við á móts við Kúagerði
og voru á leið til Reykjavíkur,
er óhappið varð. Ekki er vitað
með hvaða hætti það varð, en
bifreiðin stakkst fram fyrir sig
og lenti á toppnum á hæigri
■ vegarhelmingi. Piltarnir sluppu
án meiðsla en bifreiðin stór-
skemmdist.