Morgunblaðið - 10.09.1969, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIK UDAGUR 10. SEPT. 1069
11
Af mælisbar nið og líkið
— sem jarðaði grafara sína
Dæmisogo frú Ólnfsvíh nm shipulngðo fjárfestingu
Skrásett af Ásgeiri Jakobssyni
eftir Einari Bergmann
FYRRI HLUTI
Á HORNI Balcfursgðtu og
Þórsgötu er Tnatvöruverziun,
sem heitir eftir þjóðarréttuiiiuim:
Kjöt og físfcur —
Þessi verzlun er í leið minni
daglega, og ertt sirm var það,
þegar ég korrt á homið, að þar
stóð Sverrir Þórðarson á tali
við þreklegan meðalmann á
vöxt, kvtkan í hreyfiragum og
hresan í tali. Þegar mig bar
að mönrmnum, segir Sverrir að
bragði:
— Hér er maður, Áageir, sem
þú þarft að kynmast. Hann heit-
ir Einiar Bergmann og vert alt
uitn fisk, fiskverkun og útgerð
og hefur alltaf eittlhvað nýtt á
prjóniumuim —
Síðan þetta var hef ég varla
gemgfð .svo framlhjé horninu, að
ekki sé katað út til mín nýrri
hugmynd eða sögu frá fyrri
tíma, þegar kaupmaðurinn var
í fiislkirDum.
Það er jafnan vandséð, hver
á fýrs&ur bugmyndin/a að þesor
eða himu, reynislan hefur kennt
mér að fullyrða sem mirmst í
þvi efni — oft ear ný hugmynd
að þvælast fyrir mörguim í senn
af þvi að tíminn fcaBar á hana
af eimhverjum orsökuim.
Einar Bengmann fékk eitt sinn
hugmynd að stórfeBdri breyt-
ingu í límuútgerð — það eru
ein tuttugu og fimm ár síðan
— sú hugmynd lemti í opin-
berri skúffu — Hann vann fyr
ir áratug að ranrasókn á m«n-
inium á köscmðuim og ókössuðium
fiski um borð í fislkibátum og
sú rannsóikn hafnaði eirtnig í
skúffunni. Einar lét fyrir mörg
um árum leita að síld á sinrt
kostnað lanigt vesfcur af landirau
— og fauua þar síld. t þesu
amban.di er rétt að vekja at-
hygli á umim'æium Sveins
Benedikitesonia'r fyrir niokkim
uim nauiðsyniinia á síldarieit í
Grænilanidshafi og spyrja: aif
hvearjoi er ekki leitað siidar
vestuir af laimdinu?
Einar tók saiman ásiamt Elíasi
Ingimarssyni heiljarmikið
ma nýtízfou löndunarkerfi
í Reykjavík ásaimt marfoaðs-
pláissi og heildaflrgeymisl'u fyrir
landaðan fisk og er það plan
efofoi ósvipað því, sem er á döf-
inni tojá verkfræðinigum bæjar-
ins. Þessii ráðagerð lenti og svo
í skúffu. Til þess niú að móðga
ekki ýmsa ágæba menn, sm
ráða fyrir skúffum, er rétt að
taka það fram — að það reyn-
ist oft fleiri ljón á veginum
en huigmyndasnniðurinn aetlar,
það skortir fé, akortur er á
fólki, framkvæmdin ekki tbna-
bær og flehra er það seim rétt-
laetir skúffukerfið. Sá grunur
býr þó með alþýðu manna ,að
margir okfoar góðu stjóra séiu
helzti sfoúffuglaðir. Það er svo
som mannlegt, og eins og hver
sjái jálfan sig í því efni —
að draga heídur út nýja skúffu
fyrir annarra manna hugmynd-
ir, sem hrúgast upp, heldur en
streða við að vinna úr þeirrí
gömlu, þegar launin eru hin
sömu fyrir hvorttveggja.
Einar er ólsari og eitt sinn
sagði hann mér frá sérkermileg
um veizluhöldum í fæðingar-
þorpi sánu. Honum hafði verið
teoðið í reisigilli en þegar til
kom reyndist það irrmur erfis-
drykkja og var hann sjálfur
líkið. Reisigillið var haldið I til
efni af stofnun hraðfrystihúss
Kaupfélagsins Dagsbrúnar í ól
afsvík, en það frystihús hlaut
síðar nafnið Khrkjusandur hd.
en erfið, sem drukkið var um
leið, var eftir Hraðfrystihús Ó1
afsvíkur, se mEinar Bergmann
stjómaði. Hver skál, sem drukk
in var í veizlunni, var hvort-
tveggja í senn heillaósk og út-
fararminni og varð hið síðara
því meir ríkjandi, sem lengra
leið á veizluna.
Það kom á daginn siðar, að
sigurfullið var drukkið of
snemma — erfisdrykkjan ekki
tímabær — og nú hefur það
skeð, sem heldur er fáítt að
líkið virðist ætla að jarða graf-
arana, eða að minnsta kosti er
það enn á bakkanum og lif-
andi en þeir ofan í gröfinni
og segjast vera dauðir og hafa
auglýst jarðarför sína. Kirkju
sandi h.f. hefur verið lokað en
Hraðfrystihús Ólafsvíkur er op
ið.
SKIPULAGNINGIN
Fá orð eru jafnhrollvekjandi
og orðið — skipulagning —T.ík
ast til er orðið og það hugtak
sem í því felst, uppfinningAnd
skotans. Það segja, að minnsta
kosti fróðir menn, að hvergi sé
meiri regla á hlutunum en í Hel
víti, þar sem hver púki og hvert
pmiimgairtækj er á símu*n stað og
höfðinginn aðeins einn og vald
hams óskorað. Hins vegar, kvað
vera öllu meiri losarabragur á
stjórninni í efri byggðinni,
enda telja flestir hana skárri,
framkvæmdavald g dómsvald
er þar í höndum hinnar heíl-
ögu þrenningar og reyndar
fleiri aðila, svo sem Péturs við
hliðið. þegnarnir á skipulags-
lausu kvennafari útum alla móa
og étandi epli af trjánum eft-
ir því sam þeir nenna að bera
sig eftir þeim.
Hvað, sem rétt er nú um
stjórnskipan þessara staða, bá
er hitt víst, að þar sem full-
komið skipulag ríkir, þar er Hel
víti.
í landi hreppapólitíkur og
margra stjórnmálaflokka, sem
komast til valda á vixl, hlýtur
það að vera varhugavert að fela
ríkinu, og þá þeim flokki, sem
með völd fer hverju sinní, allt
vald til fjárfestingar í atvinnu
vegunum.
Hin stutt astjómmálasaga okk
ar, sannar þetta ljóslega. Marg
ir þeir draugar, sem við erum
nú að glíma við, eru gamlir upp
vakningar stjómmálamanna
sem hafa haft vald á fjárfes-
ingarfé þjóðarinnar og notað
það til að kaupa sér atkvæði
með framkvæmdum, sem engan
rétt áttu sér, og uRu því skaða,
þegar frammí sótti ,þó að fólk-
ið fagnaði framnkvæmdmni í
fyrstu.
Þótt saga Einars Bergmanns
sé fyrst og fremst sögð cil
skemmtunar og upprifjunar á
baráttuaðferðum og orðfæri
manna á liðnum tíma, þá er
hún jafnframt gott dæmi um bað
hvernig skipuleg fjárfesting rík
isvaldsins og pólitískra nefnda
þess getur reynzt í framkvæmd
Annað fyriirtæki, sem við sög-
una kemur, fékkst ekki stofn-
að í fjögur ár, þó að full þörf
væri á því, en hitt fyrirtækið
var stofnað í skyndi með nægu
fjármagni — án þess að nokk-
ur þörf væri á því —
Þegar Kirkjusandur h.f. aug
lýsti lokun sína í rikisútvarp-
inu — væntanlega til þess að
sýna, að nú væri vond ríkis-
stjórn við völd, sem ekki skyldi
rvægjanlega nauðsyn pólitiskra
frystihúsa, heldur vildi semmest
Iáta það ráðast af rekstrinum,
hvaða frystihús héldust opin og
hver iokuð — kom mér í hug
saga Einars Bergmanns af erf-
isdrykkjufagnaðinum forðum og
mér fannst — og það finnst
vafalaus fleirum — að heldur
betur hafi skipt sköpum nieð
líki og gröfuruim í Ólafsvík
vestra.
Ég gekk við hjá Einari einn
daginn og spurði, hvort hann
ætlaði ekki að halda við sið-
venjum úr heimaþorpi sínu, að
skála við líkið fyrir dauða þess
Einar sagði:
„Nei, svo illt vil ég ekki
neinum Ég er búinn að reyna
það, að vera lík, í fagnaðar-
erfi eftir sjáifan mig, og ég kýs
engum það hlutskipti Það fell
ur lika mikhi betur að eðli
vinstri manna að gleðjast yfir
óförum annarra en okkar
hinna, sem teljumst il hægri.
Mér er það fremur harmsefni
en gleði, hvemig komið er fyrir
Kirkjusandi vegna ýmissa vina
minna, sem þar eiga nú hlut
að máli. Hins vegar vill iíú
svo til, að einmitt um þessar
mundir, get ég fagnað afmæli
Hraðfrystihúss Ólafsvíkur, því
að það er þrjátíu ára þessa dag
ana. Þann 29. ágúst 1939, var
fyrsti fiskurinn veginn inn í
húsið. Það má þvi segja, að þú
komir eins og kallaður, og er
nú bezt að ég rifji upp fyrir
þér, söguna af stofnun Hrað-
frystihúss Ólafsvíkur og þá
veizlunni miklu og stofnun
Kirkjusarnds um leið. Við slá-
um þá tvær flugumar í einu
högginu, svo sem hæfilegt er á
tímum hagræðingarinnar — og
stokkum saman í eitt afmælis-
og minningargrein."
PÓLITÍSK FJÁRFáSTING
Við settumst á sinn eplakass
ann hvor niðri í kjallara und-
ir búðinni og hefst nú saga Ein-
ars:
„Eymdin og atvinnuleysið á
kreppuárunum er flestu full-
orðnu fólki enn í fersku minni,
en hifct hafa færri gert sér Ijóst,
að pólitísk haftastefna og póli
tísk nýskipan í atvinnumálum
var ein helzta orsök þess,
hversu lengi við bjuggum við
kreppuna Ný fyrirtæki voru
stofnuð með nýjum herrum —
öll fjárfesting ríkisisn var póli
tísk fjárfesting — fjárfesting í
atkvæðum hér og þar um lands
byggðina.
í Ólafsvík var ömurlegt
ástand eins og víðast annars-
staðar í sjávarþorpunum þessi
löngu sjö ár frá 1932—39
Syðra í höfu ðborgin ni sat ruefnd
— Fiskimálanefnd — sem
stjómaði að vilja ríkisstjórnar-
innar öllum framkvæmdum við
sjávarsíðuna. Þetta var póli-
tisk nefnd, fyrst og fremst, og
þó að margir nefndarmannanna
væri hinir ágætustu menn, þá
mótuðubt ákvarðanir nefndar
innar að mínum dómi ekki af
því, hvað væri hagkvæmast —
rekstrarlega í hverju tilviki, né
heldur af því, hvar nauðsynin
væri brýnust á nýju atvinnu-
fyrirtæki, heldur af pólitík og
þeir staðir urðu útundan, þar
sem svo hagaði til að þar sátu
andstæðingar i rúmi fyrir já-
mönnum rikisstjómairinnar.
Kolamið eru auðug á Breiða-
firði og einkum á Ólafsvík-
urmiðum og uppúr fjórða ára-
tugnum fóru Faxaflóabátar og
fleiri aðkomubátar að sækja
þessi mið Ólafsvíkingum þótti
að vonium sárt að sjá mikinn
afla veiddan á miðum þeirra og
síðan fluttan til annarra staða,
þar sem hann veitti mönnum
nokkr atvinnu, en sjálfir sátu
heimamenn eftir atvinnulausir.
Þetta ástand þrýsti skiljanlega
á stofnun hraðfrystihúss í þorp
inu. Hér verður það ekki rak-
ið ,því að það er lanigt mál og
viðkvæmt, hverjir helzt höfðu
forgöngu um stofnun frystihúss
ins. Þar koma margir sómamenn
við sögu, en það ríkti mikill
einhugur með þorpsbúum um
stofnunina. Þorpsbúar byrjuðu
að grafa fyrir grunninum áð-
ur en Ieyfi var fengið til þess
að reisa húsið — þeim kom ekki
til hugar að þeim yrði enda-
laust neitað að hefjast handa
svo míkil nauðsyn og öllum Ijós
sem var á þessu fyrirtæki.
Verkamenn og sjóraemn sem
ekki höfðu af miklu að geia og
áttu ekki fé til framlags. gáfu
það eina, sem þeir áttu, vinnu
sina — sumir vikuverk, aðrir
hálfsmánaðar og margir lögðu
hönd á þennan plóg án þess að
reifcna timana. Unglingamir í
þorpinu fundu ekki síður en
fullorðna fólkið fyrir þörfinni
til að efla atvinnulifið í pláss-
inu og margir jafnaldra minna
unnu þarna í sj álfboðavinnu
við grunnirm að Hraðfrystihúsi
Ólafsvíkur. Það þarf því eng-
an að undra; þó að mig og þessa
jafnialdra míraa tæki sárt til
þessa íyrirtækis og eigi bágt
með að fyrirgefa hvemig stofn
un þess var tafin fyrst, og síð
an stefnt að því að jafna það
við jörðu vegna sjónarmiða, sem
andstæð voru heill og velferð
þorpsbúa, og aðeins leikur í
pólitísku tfli
SYNJUN Á SYNJUN OFAN
Meðan verkamenn og sjó-
menn, ungir og atdnir, bogruðu
við að moka uppúr grunninum
kauplaust var hert á hréfa-
skriftum suður, en það var
eins og að klappa steininn.
Fiskímáíanefnid neitaði alger
lega að veita leyfi til bygging-
ar hraðfrystihúss í Ólafsvík.
Rök nefndarinnar fyrir synjun
inni voru þau, að svo lita
reynsla væri fenginn á frysti-
húsarekstri, að ekki væri rétt
að reisa fleirí í bili í landinu.
Ólafsvíkingar ssettiu sig við
þetta svar, hættu að grafa og
biðu átéka eitt ár, en þá var
skrifað suður á ný.
Nefndin neitaðí seim fyrr og nú
á þeim forsendmn að með stofn
un frystihúss í Ólafsvík mynd-
aðist óeðlileg samkeppni viáð
frystihúsin við Faxaflóa. Þetta
þótti okkur ólsurum varla við-
unandi svar, þar sem við bjugg
um við kolamiðin, og töldum
okkur eiga rétt á að nýta þau
ekki síður en aðrir og atvirmu-
ástandið var sérlega slæmt í
þorpinu. Það þótti okkur pó
hálfu undarlegra, að um sama
leyti og okkur barst neitunar-
bréfið með ofannefndum rök-
semdum um óeðlilega samkeppni
fékk kaupfélagið í Sykkis-
hólmi leyfí til kaupa og upp-
setningar í kjötfrystihúsi sínu
á frystivélum til fiskfrysting-
ar og Iá þó Stykfoióhólimur vita
skuld verr við fiskimiðunum en
ólafsvík. ólafsvíkingar voru
skiljanlega argir útí þessa mis-
munun, en hún átti eftir að
bitna betur á þeim, því að næst
þegar skrifað var suður synj-
aði nefndin á þeim forsendum,
að bygging hraðfrystihúss í Ó1
fasvík myndi veit frystihúsinu
í Stykkishólmi óeðlilega sam-
keppni. Þarna var fenigin hrinig
rás í röksemdafærslunni fyrir
synjuninnL Vandinn var ekki
annar en sá, að byggja hrað-
frystihús á næstu grösum við
ÓlafsvJk á vegum kaupfélaigia,
þó að þau væru upp itl sveita,
og beita síðan röksemdinni um
óeðlilega samfoeppni.
Ólafsvikingar hefðu nú átt
að vera farnir að skilja, hvar
FramhaW á Ms. 1«