Morgunblaðið - 18.12.1977, Blaðsíða 12

12
1 tilefni 75 ára afmælis Halldórs Laxness
í apríl í fyrra kom út á þýzku Skáldatími,
en bók þessa sendi höfundur frá sér 1963.
Ber þýzka útgáfan heitiö „Zeit zu
schreiben“ og er sefin út af Nymphenbur-
gerforlaginu í Múnehen. Þýöinguna geröi
Jón Laxdal og skrifar Rolf Hádrich, sá er
kvikmyndaói Brekkukotsannál, eftirmála.
Morgunblaðinu hafa borizt nokkur ummæli gagn-
rýnenda við blöð í þýzkumælandi löndum Evrópu í
tilefni af útgáfunni og eru þau yfirleitt vinsamleg.
Fram kemur í máli flestra óánægja með tafir sem
orðið hafa á útkomu verka.Halldórs Laxness á þýzkri
tungu. Þannig segir t.d. Gustav Huonker (Tages An-
zeiger, 20. maí 1977) í grein er hann nefnir „Laxness:
stórskáld smáþjóðar": „ísland er langt í burtu eins og
marka má af því að þegar hann hlaut Nóbelsverðlaun-
in voru skáldsögur hans í besta falli þekktar af
laumulegri afspurn hérlendis. Eitt helzta verk hans,
Brekkukotsannáll, hefur þó verið kynnt almenningi
síðan í sjónvarpsgerð Holfs Hádrichs. En um fjarlægð
íslands má einnig dæma með hliðsjón af þeirri stað-
reynd að oft líður áratugur frá því að höfundurinn
sendir frá sér bók þar til þýzk þýðing hennar liggur
fyrir. Í þvi úiíeiii sé.T, ílér ræöír voru það 13
ár...“
I greininni segir höfundur ennfremur: „Nú hefur
okkur einnig hlotnast þessi nauma birgðaskrá rithöf-
undar eins og Laxness orðar það af töluvert meiri
hógværð en efni standa til. Því það sem þetta mikla
skáld smáþjóðar, þessi einförli ástríðumaður, óþreyt-
andi sagnaþulur og skarpskyggni athugandi, sem
gagnrýnir sjálfan sig jafn afdráttarlaust og aðra, legg-
ur á borð fyrir okkur í formi ævisöguuppdrátta er
eitthvert mergjaðasta, spaklegasta, áreitnasta og líf-
legasta dæmi bókmenntagreinar er hefur verið mín
uppáhaldslesning um fjörutíu ára skeið."
Huonker segir að í bók sinni fjalli Laxness m.a. um
ýmsa viðburði á miðju æviskeiði sínu. En um „ná-
kvæma tímaröðun hirðir Laxness ekkert. Hann rótar i
gömlum minnissneplum, blaðaúrklippum og reikning-
um og setur siðan af stað samtengjandi minnisstarf-
semi sem, þegar svo ber undir, sprengir af sér ramma
naumrar birgðaskrár og tekur á sig mynd biturrar
ádeilu, nokkurs konar smásagna, sönnu^tu meístara-
verka í skýrleika sínum. En til birgðaskrárinnar heyra
að sjálfsögðu einnig frásögur af vinnustað. Ekki svo að
skilja að hér sé um að ræða einhvers konar sjálfbyrg-
ingslegt rithöfundarfjas, því í þessum frásögnum
bregður einnig fyrir litríki og óheftu lífsfjöri auk
kaldhæðni í eigin garð þegar út af ber.“
Þá segir einnig að Laxness sé meistari í að bregða
upp svipmyndum úr ævi manna og kynnist lesandinn
margri frægri persónunni úr samtímanum því Lax-
ness hafi mætt ófáum þeirra á ferðum sínum. Bætir
hann við að Laxness sé ekkert feiminn við að láta
gamminn geysa og Þótt hann stundum fari út af
sporinu með hálfkæringslegum fullyrðingum eða
óskammfeilnu taumleysi sé ekki ástæða til að áfellast
hann, þar eð hann hlífi sjálfum sér ekki heldur.
Þessi endurminningabók segir gagnrýnandinn að sé
eins og fram komi í eftirmála Hádrichs „fágæt bók
fágæts manns, er komið hefur auga á fyrri mistök sín,
kannast við þau og er líka reiðubúinn að gera enn
önnur“.
HVENÆR FAÚM VIÐ
GUÐSGJAFAÞULU?
Anni Carlsson (Der Tagesspiegel, Berlín, 9.1. ’77) í
grein með nafninu „Æviskýrsla stórbrotins Islend-
ings“ segir að Kippenberg hafi 1932, fyrstur útlendra
samningsaðila, fengið réttinn að útgáfu Sölku Völku,
en hann hafi aldrei orðið að veruleika sökum valda-
töku Hitlefs. Hafi bækur Laxness verið forboðnir
ávextir í Þriðja rikinu og á svæðum undirgefnum
nasistum. Við. skiptingu Þýzkalands eftir stríð hafi
ekki verið bætt úr ástandinu fyrir Laxness og — að
því er lesendur hans telji —ómissandi bókum hans.
Njóti nú Aufbau-forlagið i A-Þýzkalandi starfskrafta
Bruno Kress og hafi þýðíngar hans einnig birzt í
V-Þýzkalandi, en allt of seint. Hvenær fáum við frá-
sögnina stórkostlegu af síldinni, Guðsgjafaþulu? spyr
greinarhöfundur. Þýzk gerð Skáidatíma eftir Jón Lax-
dal íeikara, segir hann að komi upp um útlendinginn,
þótt hún sé annars vissulega þakkarverð. Sýni þetta
vandkvæðin á því að hafa uppi á góðum þýðendum er
þýtt geti af íslenzku á þýzku.
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 1977
Halldór Laxness
MANNS"
Um bókina segir Carlsson: „Halldór Laxness, Islend-
ingur, heimsborgari, einn mikilvægasti rithöfundur
samtimans, segir hér frá þroskaárum sínum 1923 —
1938. Laxness, sonur og erfingi sæbarinna kletta-
stranda eins og margar söguhetjur hans af bændaætt-
um, hefur rúm til að stinga olnboga við tímunum og
gefur það þörfinni til að sjá sig um í heiminum
tileinkunnarkraftinn. Sem staðgengill „ultima Thule“
heimsmenningarinnar skipar skáldskapur hans sér
við hlið Islendingasagnanna."
Síðar segir Carlsson að lesning höfunda eins og
Sinclair Lewis og Upton Sinclair hafi styrkt hann i
ásetningi sínum að verða þjóðfélagslegur rithöfundur.
1932 hafi ahnn heimsótt Leningrad í von um að sækja
í sig siðferðisþrek nýs þjóðskipulags, er myndað gæti
varnargarð gegn þursadeildum Hitlers og Mussólinís.
Það sem aftur á móti hafi orðið á vegi hans hafi verið
örbirgð, er nefndi sig sósíalisma og var sú ömurlegri
en hann hafði áður getað ímyndað sér.
BYRJAR A AÐ
BREYTA SJALFUM SÉR
I ummælum Hans Bender (Kölner Stadt-Anzeiger,
22.4. ’77) segir að þegar valinn hafi verið Nóbelshafi í
bókmenntum 1955 hafi 50 nöfn legið fyrir nefndinni,
er kvað upp úrskurðinn. Hafi þar á meðal verið fræg
nöfn eins og Paul Claudel, Albert Camus, Ezra Pound,
Aldous Huxley, Giuseppe Ungaretti og Giorgos Se-
feris, en sigurvegarinn hafi verið Halldór Laxness.
Var hann valinn eins og sagði í úrskurðinum „fyrir
sína myndrænu epík, er endurnýjað hefur hina miklu
hefð íslenzkra bókmennta". Með hliðsjón af þeim
verkum. er þá höfðu gert Halldói frægan, gat enginn
vafi leikið á, segir Bender, hvar hann hafði kosið að
skipa sér í á bekk; með sósíalisma gegn kapítalisma,
með sjálfstæði heimalands sins gegn kúgurum og
setuliði, með fábrotnu lífi i skauti náttúrunnar gegn
menningunni, iðnvæðingunni, spillingunni og ístöðu-
leysi af hvaða tagi sem er. Hann bendir á að tveimur
árum áður hafi Laxness verið sæmdur æðstu viður-
kenningu Sovétríkjanna á þeim tíma, hinum alþjóð-
legu Lenin-friðarverðlaunum. „Var Laxness launað
fyrir samstöðu sina með sósíalismanum og Sovétrikj-
unum, eins og hann hafði lýst þeim í bók sinni
„Gerska ævintýrið“.“
Umsagnir Þjóóverja
um Skáldatíma
En siðan Nóbelsverðlaunaveiting þessi fór fram,
segir Bender, eru meira en tuttugu ár liðin. „Laxness
er nú orðinn rólegri og ráðsettari” eins og Bender
kemst að orði og hefur hann birt fleiri skáldsögur eftir
1955, auk frásagna, ævintýra, ljóða, ritgerða, leikrita
og skopleikja. 1 lok greinarinnar kemur fram að í
eftirmála ræði Hádrieh um Laxness sem „einfara" og
„stjórnleysingja" i þeim skilningi að i viðleitni sinni
til að breyta heiminum byrji hann á sjálfum sér.
AÐ SKRIFA EKKI
AÐEINS ORÐANNA VEGNA
„Þegar ég hafði lokið 15 síðum bókarinnar lagði ég
hana frá mér eilitið vonsvikinn“ segir Peter Blasten-
brei í Mannheimer Morgen (18.4. ’77), en til að
bregðast ekki skyldum sinum sem bókmenntagagn-
rýnandi segist hann þó hafa tekið sér bókina aftur í
hönd. „Til allrar hamingju" bætir hann við.
„Halldór Laxness, sem er eini íslenzki rithöfundur-
inn sem getið hefur sér orð i Þýzkalandi, veitir hverj-
um þeim hart viðnám, er hyggst draga hann í bók-
menntalegan eða annars konar dilk.“ Segir Blasten-
brei að þar fyrir utan hafi rithöfundurinn, er hreppti
Nóbelsverðlaunin 1955 og hafi auk þess verið sæmdur
fjölda annarra bókmenntalegra viðurkenninga, allt
sitt líf varðveitt sína ómældu heiðvirði og næmt auga
fyrir sannleikanum. „Laxness og verk hans eru á fleiri
en einn veg bundin heiðarleika og falsleysi þvi, sem
fyrir hugarsjónum okkar er ætið á einhvern hátt
manngert í bændum ættlands hans milli elds og sjáv-
ar“.
„Heilluð" segir greinarhöfundur um Skáldatíma
„verðum við vitni að þvi hvernig rithöfundur verður
til. Kemur á daginn að það er þá ekki fyrir neina
rómantíska hugljómun eða æðri innblástur heldur er
um að ræða seiga og hálfpart óviljaða framvindu".
Eftir óvænt byrjendaverk á miðjum þrítugsaldri hafi
rithöfundurinn þó getað haldið til Bandaríkjanna með
frið í sálu og látið bökmenntir vera um sinn. Fyrst og
endanlega hafi hann orðið að „skáldi" á fertugsaldri
fyrir áhrif nokkurra terðalaga til "hinna nýsíotnuöu
Sovétríkja. Hafi það verið bæði af þeim sökum og eins
vegna vinsamlegrar afstöðu sinnar til hins nýja stjórn-
kerfis að honum hafi oft verið skipað á bekk með
kommúnistum, ef ekki stalínistum, i umfjöllunum um
Nóbelsverðlaunaveitinguna 1955.
LÍTILMAGNINN
A HUG HANS OG HJARTA
Kurt Lothar Tank (Hannoverische Allgemeine Zeit-
ung, 2.—3.4. ’77) vekur athygli á þeim ummælum
Halldórs Laxness að sér hafi komið ýmislegt í heims-
bókmenntunum öðru vísi fyrir sjónir en samtíma-
mönnum hans, ekki sízt vegna þess að hann komi frá
tslandi og sé menningarlega umlukinn meiri hafvið-
áttu en flest annað fólk. Bendir Lothar Tank á að
þetta sé einmitt sérkenni bókarinnar. Hann segir:
„Hversu slitróttir og tilviljunarkenndir kaflar sjálfs-
ævisögu þessarar kunna að koma fyrir, hversu ein-
hliða og óbilgjarnir dómar Laxness kunna að vera um
stórmenni og samtíð hans, eru þeir einlægt frumlegir
og upprunalegir. Hugur hans og hjarta er með lítil-
magnanum. Það var litilmagninn sem sá til þess að
fátækur en áframgengur ungur maður, sem vildi
verða mikill skáldsagnahöfundur, megnaði að brjóta á
bak aftur þá hégilju að frá svo litilli eyju við nyrstu
nöf gæti ekkert stórt og markvert komiö."
TÓNNINN HREINI
Í grein sinni „Atvik í lífi Stalínsverðlaunahafa”
segist K.H. Kramberg sjaidan hafi hann lesið ævisögu
skálds, er gæfi jafn ljósa mynd af köllun og kvöð
rithöfundarins til að lifa sig inn í starf sitt. Til þess
verði menn að hafa asklok fyrir himni að þeim vakni
ekki þrá við lestur bókarinnar til að láta andann, sem
hér sópi um meðal samtímamanna höfundar i ævi-
sögubrotum hans, yfirstíga tímamörkin. Sá „hreini
tónn“, er heimssöngvarinn í Brekkukotsannál frá sér
numinn hafi sungið skáldi sínu sé í lífsmynd þessari
aðeins sífelldur undirtónn stórbrotnun skáldsögum, í
frásögn skáldsins Halldórs Laxness fá heyrnarlausir
greint hann einnig" segir Kraberg. Lætur hann eins
og fyrrgreindir gagnrýnendur í ljós undrun yfir að
ýmsar tízkubókmenntir eigi greiðari aðgang að mörk-
uð um Mið-Evrópu en einstök verk þessa heimsmanns
úr norðri, er setji saman mikilfenglegar bókmenntir
fyrir hóp 150.000 lesenda í heimalandi sínu.
„Abyrgðarlaus
FRAMSETNING“
Candida Kraus, er skrifar fyrir Die Presse í Vín
(12.—13. mars), er hins veg'ar ekki jafn yfirmáta
hrifin. „Ævisögn hans er kuldaleg, ópersónuleg og
stundum subbuleg skýrsla líkari lífsjátningu af því
tagi, er fólk væntir frá hendi sjötugs skálds“ segir hún
og bendir á að þá aðeins sé vakinn áhugi lesandans
þegar fjallað sé um smáatriði, erfitt sé að átta sig á
viðara samhengi i þessari lýsingu harðlínusósíalistans,
auk þess sem það reyni á þolrifin í fólki að höfundi
beri aldrei saman við sjálfan sig. Segir hún að Halldór
hafi fært sér í nyt öll kostaboð, hann hafi siðan 1929
verið þjóðskáld á ríkislaunum, nær alltaf á ferðum vitt
og breitt um heiminn og hafi hitt marga af merkustu
rithöfundum sins tíma, sem hann standi jafnfætis í
frásagnastíl sínum, frásagnastíl er sjáist síður yfir
staðreyndirnar en orsakirnar fyrir þeim. Reyni hann
Framhald á bls. 18
BÚK FÁGÆTS