Morgunblaðið - 28.07.1978, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 28. JULÍ 1978
Friðrik Sophusson alþingismaður:
Tækin eru í lagi — þau
þarf bara að nýta rétt
Framsöguræda á fundiHeimdallar ífyrrakvöldum Sjálfstædisflokkinn inútíð og framtíd
Eg mun hér gera tilraun til að
svara þeirri spurningu, hvers
vegna Sjálfsteðisflokkurinn
hefur verið stærsta aflið f fslenzk-
um stjðrnmálum.
Þá mun ég ræða ástæður fyrir
ósigri flokksins f sfðustu kosning-
um og rekja f þvf sambandi feril
rfkisstjórnarinnar, benda á veik-
leika f fiokksstarfi og forystu og
nefna þjóðfélagsbreytingar, sem
að mfnu mati höfðu áhrif á úrslit-
in.
Sfðan mun ég aðeins fjalla um
það, hver viðbrögð flokksins ættu
að vera f þeirri stöðu, sem komin
er upp eftir kosningar.
Minnir fremur
á bandalag
einstaklinga
en þaulskipulagð-
an flokk
Sjálfstæðisflokkurinn var
stofnaður með samruna íhalds-
flokksins og Frjálslynda flokks-
ins. Slfkur samruni er fátítt fyrir-
brigði í lýðræðisþjóðfélagi, þar
sem svigrúm er fyrir starfsemi
margra flokka. Tillitssemi ýmissa
hópa og afla f flokknum hvers til
annars er eitt af séreinkennum
flokksins, sem aldrei hefur sundr-
azt né klofnað. Flokkurinn minn-
ir um margt á bandalag einstakl-
inga mismunandi traust á ýmsum
tímum fremur en þaulskipulagð-
an flokk um þrönga stefnu. Ef-
laust á upphaf hans sinn þátt í
því. Sjálfstæðisflokkurinn, einsog
aðrir islenzkir stjórnmálaflokkar,
sem nú starfa, var stofnaður I
lokaáfanga sjálfstæðisbaráttunn-
ar og gegndi lykilhlutverki f
þeirri baráttu. Sósíalistaflokkarn-
ir lögðu áherzlu á fylgi verkalýðs-
ins f baráttu fyrir bættum launum
á sama tfma og Sjálfstæðisflokk-
urinn barðist gegn afskiptum er-
lendra aðila og fyrir athafnafrelsi
einstaklinga og sjálfstæði þjóðar-
innar. Flokkurinn lenti þvf ekki I
þeirri aðstöðu að verja konungs-
vald og aðal eins og hægri flokk-
arnir annars staðar á Norðurlönd-
um. Þvert á móti naut hann
trausts þjóðarinnar í baráttu
sinni fyrir sjálfstæði og lýðveldi.
Þá má benda á, að Jón Þorláks-
son fyrsti formaður flokksins var
vel að sér í brezkum og þýzkum
stjórnmálum og vel má vera, að
það hafi haft sfn áhrif á þá stefnu,
sem flokkurinn markaði sér f upp-
hafi.
Lengst af hefur flokkurinn átt
þvf láni að fagna að eiga mikil-
hæfa foringja, sem hver um sig
hefur sett svipmót sitt á störf og
stefnu flokksins. Völd formanna
flokksins hafa oftast verið mikil
án þess þó, að þeim hafi verið
beitt af slfkri hörku, að flokkur-
inn hafi klofnað eða sundrazt.
Þannig hafa einstakir þingmenn
og forystumenn komizt upp með
ágreining án þess að þurfa að
flýja flokkinn. Dæmi um þetta
eru t.d. ágreiningurinn um Ný-
sköpunarstjórnina annars vegar
og forsetakosningarnar 1952 og
1968 hins vegar.
Sjálfstæðisstefnan
og lundarfar
þjóðarinnar
Menn greinir á, hvort Sjálfstæð-
isflokkurinn sé hægri eða frjáls-
lyndur flokkur. Jafnvel er þvf
stundum haldið fram, að hann sé
jafnaðarmannaflokkur með
hægra fvafi, og er þá stundum
bent á stefnu fráfarandi meiri-
hluta í borgarstjórn Reykjavíkur
því til stuðnings. Slfkar vanga-
veltur skipta litlu máli f sjálfu
sér. Flestir eru á eitt sáttir um, að
hann er frjálslyndur I þeim skiln-
ingi, að innan hans er rúm fyrir
marga ólfka þjóðfélagshópa.
Ahrif Sjálfstæðisflokksins í
verkalýðshreyfingunni eru at-
hyglisverð, enda er flokkurinn
annar stærsti verkalýðsflokkur
landsmanna.
í þessum efnum skilur á milli
Sjálfstæðisflokksins og hægri
flokkanna á Norðurlöndum, og
hér er kannski að finna mikilvæg-
ustu skýringuna á vexti og við-
gangi flokksins. Aðskilnaður AI-
þýðuflokks og Alýðusambands á
fjórða áratugnum er án efa veiga-
mikil orsök fyrir áhrifum Sjálf-
stæðisflokksins meðal launþega.
Fylgi flokksins f verkalýðshreyf-
ingunni felst einkum í stuðningi
verzlunarmanna, iðjufólks og sjó-
manna, og sú staðreynd hlýtur að
vekja okkur til umhugsunar um
mikilvægi þess, að flokkurinn
ræki hlutverk sitt f verkalýðs-
hreyfingunni með tilliti til lægst
launaða fólksins f landinu.
Umburðarlynd og víðsýn stefna
Sjálfstæðisflokksins, byggð á vfð-
tækum skilningi mismunandi
stétta á gagnkvæmum þörfum og
hlutverki, er andstæða við þröng-
sýna stéttarpólitík annarra stjórn-
málaflokka. íslandssagan er full
af dæmum um einstaklings-
hyggju Islendinga, þar sem hver
og einn vill hafa sitt á hreinu
gagnvart náunganum, en er ávallt
tilbúinn til að rétta hjálparhönd.
Einstaklingshyggja og frjáls-
hyggja Sjálfstæðisstefnunnar
virðist þvf falla vel að lundarfari
og eðliseinkunn þjóðarinnar.
Sjálfstæðisflokkurinn hefur
alla tfð verið aðalandstæðingur
kommúnista á Islandi, og telja
verður, að festa hans í þeim efn-
um hafi aukið áhrif hans og við-
gang.
Benda má m.a. á tvö sérkenni
fslenzks þjóðfélags, sem fylla segl
Sjálfstæðisflokksins og gefa hon-
um byr í stjórnmálabaráttunni.
Annað er hin jafna eignaskipting
þjóðarinnar, en hér á landi verð-
ur tæpast sagt, að auðnum sé mis-
skipt á sama hátt og f ýmsum
nágrannalöndum. Sjálfstæðis-
flokkurinn er því ekki verndari
hinna ríku eins og hægri flokkar
eru gjarnan.
Hitt atriðið er hinn mikli vöxtur
f efnahags- og atvinnulffi þjóðar-
innar. A örfáum áratugum hefur
þjóðin risið úr eymd og volæði og
býr nú við ein beztu kjör, sem
þekkjast: Það strit og starf,’ sem
að baki þessu átaki býr, byggist
vafalftið á einstaklingsframtak-
inu, sem ætíð skilar beztum af-
köstum f gróandi þjóðlffi vaxtar
og viðgangs.
Almenn
útkoma
samkomulagsins
Hér hefur þess verið freistað að
skýra stærð og áhrif Sjálfstæðis-
flokksins með þvf að benda á örfá
atriði, sem geta skipt máli f þvf
sambandi. Auðvitað verður að
taka slfkum ábendingum með var-
úð, enda verða aldrei gefnar al-
gildar skýringar f þessum efnum.
Sem betur fer býður lýðræðið upp
á sfna duttlunga, sem erfitt er að
skýra. Þannig má t.d. benda á, að
annars staðar á Norðurlöndum er
talið að jafnaðarmannaflokkarn-
ir, sem gegna svipuðu stöðug-
leikahlutverki þar og Sjálfstæðis-
flokkurinn gerir hér á landi, afli
margra atkvæða út á það eitt að
vera stærsti flokkurinn. A þann
hátt kjósa ýmsir öryggi og festu
frekar en tfðar breytingar.
Talið var til skamms tíma, að f
þessum fhaldssama kjósendahópi
væru t.d. heimavinnandi húsmæð-
ur og er það athyglisvert I Ijósi
þess, að Lúðvík Jósefsson hélt því
fram nýlega, að Alþýðubandalag-
ið hefði aukið fylgi sitt mest í
röðum útivinnandi kvenna, —
hvort sem það er rétt eða röng
tilgáta.
Það er staðreynd, að Sjálfstæð-
isflokkurinn er stærsti stjórn-
málaflokkur þjóðarinnar. — En
er hann þá að sama skapi sterkur
og áhrifamikill.?
An þess að svara þessari spurn-
ingu beint, vil ég benda á, að
flokkur, sem ekki er kredduflokk-
ur, heldur byggir á fjöldafylgi úr
öllum stéttum, verður að leita vfð-
tæks samkomulags um stefnuna
innan flokksins. Hún verður þvf
almennari en ella, ónákvæm og
stundum laus f reipum, þegar
grundvallarhugsjónunum sleppir.
Við þetta bætist, að þingmenn
flokksins lfta frekar á sig sem
málsvara einstakra kjördæma
heldur en flokksheildarinnar, en
þingflokkurinn hefur f hendi sér
framkvæmd stefnunnar í raun.
Þegar flokkurinn á sfðan aðild
að rfkisstjórnum er enn slegið af,
og sumum virðist sem ekki sé
ætfð litið til fylgishlutfalls sam-
starfsflokka, þegar samsteypu-
stjórnir birta og framkvæma
áform sín.
Að loknum þessum vangavelt-
um um stærð og styrk flokksins,
sem ég tel nauðsynlega forsendu
umræðna um stöðu flokksins í
dag, held ég að rétt sé að koma á
framfæri því atriði, sem ég tel að
standi upp úr í þessu sambandi,
en það er mikilvægi sterkrar for-
ystu, hvort sem hún birtist í ein-
um ótvíræðum foringja eða sam-
virkri stjórn tveggja eða fleiri
manna. Astæðan er hin almenna
og stundum óglögga stefna, sem
skilur eftir mikið svigrúm fyrir
vfðsýna en markvissa forystu.
XXX
Næst mun ég snúa mér að nú-
tfðinni og gera tilraun til að
greina orsakirnar fyrir stöðu
flokksins f dag að loknum mestu
kosningaósigrum flokksins. Hvers
vegna tapaði flokkurinn? Hvers
vegna kusu 14.000 kjósendur, sem
kusu okkur 1974, ekki aftur 1978?
Er skýringanna að leita í stjórnar-
samvinnunni, f stefnu slokksins
og störfum eða f breyttu þjóðfé-
lagi?
Um þessi mál hefur ftarlega
verið fjallað í fjölmiðlum, í stjórn-
um flokkssamtaka og á fundum
Sjálfstæðismanna, sem hafa hitzt
að undanförnu með formlegum og
óformlegum hætti.
Vettlingatök
og fall á
táknrænu prófi
Stjórnarmyndunin 1974 átti Iít-
ið skylt við hrein stjórnarskipti
eins og t.d. urðu 1971, þegar
vinstri stjórnin tók við. Miklu
fremur var um að ræða eins kon-
ar bræðing stærri stjórnarand-
stöðuflokksins og stærsta stjórn-
arflokks fráfarandi stjórnar. A
þetta bendi <*g hér, þvf að ég tel,
að f þessu upphafi megi finna
skýringar á getuleysi stjórnarinn-
ar til að gera nægilega róttækar
ráðstafanir strax og komast þann-
Friðrik Sophusson alþingismaður flytur framsöguræðu
sína á fundi Heimdallar f fyrrakvöld. Ljðsm. Mbl.:
Kristinn.
ig fyrir rætur efnahagsvandans
fyrr en ella. Það er einu sinni eðli
stjórnmálanna að sigurvegarar f
kosningum geta á grundvelli sig-
ursins gert meiriháttar ráðstafan-
ir í kjölfar hans. Sé slfkt ekki gert
strax, þverr skilningur almenn-
ings, sem er fljótur að gleyma.
Róttækar ráðstafanir í upphafi
stjórnartfmabils fela f sér gagn-
rýni á stjórnarhætti fyrri stjórn-
ar, og þegar annar stjórnarflokk-
urinn hefur áhuga á að varðveita
góða trú á íyrri stjórn, minnkar
svigrúmið til slfkra aðgerða. Ég
tel sem sagt, að vettlingatök
stjórnarinnar f upphafi tímabils-
ins, þar á meðal of lítil gengisfell-
ing haustið 1974 og of útgjaldahá
fjárlög fyrir árið 1975, hafi tafið
verulega fyrir því, að stjórnin
náði nægilega fljótt stjórn á efna-
hagsmálunum, með alkunnum af-
leiðingum.
Rósin í hnappagati ríkisstjórn-
arinnar var auðvitað farsæl lausn
landhelgisdeilunnar. Varnarmál-
in lentu í biðstöðu, sem ætlar að
verða varanlegri vegna afstöðu
Alþýðuflokksins nú.
Haldið hefur verið uppi fullri
atvinnu, en sá árangur hefur að
verulegu leyti verið keyptur með
lántökum erlendis og auknum rík-
isumsvifum t.d. í orkumálum, sem
notið hafa forgangs, en skilað mis-
góðum árangri eins og menn vita.
Verulegum fjárhæðum hefur
verið varið til byggðamála án þess
að um markvissa byggðastefnu
hafi verið að ræða og endurskoð-
unin á lögum Framkvæmdastofn-
unar ríkisins lfktist fremur katt-
arþvotti en hreingerningum.
Framkvæmdarstofnunarmálið er
kannske ekki stórmál f sjálfu sér,
en það var táknrænn prófsteinn á
það, hvort flokkurinn hefði vilja
og kjark til að standa við eitt mest
áberandi kosningamál sitt. Nú
eru þeir menn, sem halda fram
stefnu flokksins í þessu máli kall-
aðir sperrileggir af þeim, sem not-
ið haf a eldsins viðð kjötkatlana.
Ef hægt er að tala um einhvern
ákveðinn tfmapunkt, þegar halla
tók undan fæti hjá núverandi
rfkisstjórn, tel ég að hann sé að
finna í sólstöðusamningunum
1977 um vorið. A þeim tfma urðu
umræður um það, hvort stjórnin
ætti að segja af sér og ég leyfi mér
að vitna til greinar f Stefni sem ég
skrifaði, þegar þeir samningar-
stóðu yfir. Þar stendur orðrétt í
niðurlagi:
„Ríkisstjórnin stendur nú á
tfmamótum á starfsferli sfnum,
vegna þess svigrúms, sem mynd-
ast hefur með batnandi efnahags-
stöðu. Það hlýtur að vera hlut-
verk stjórnarinnar f uppsveifl-
unni að notfæra sér svigrúmið til
að draga enn frekar úr verðbólg-
unni, ná fullkomnu viðskiptajafn-
vægi og greiða niður skuldir er-
lendis auk þess að efna þau lof-
orð, sem gefin voru í málefna-
samningnum.
Ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og
Framsóknarflokks er stundum
kölluð helmingaskiptastjórn, sem
óhæf sé til að taka afgerandi
ákvarðanir. Hagsmunirnir, sem
stjórnarflokkarnir þurfa að verja,
séu svo margvíslegir og dreifðir,
að markvfs stefnumörkun sé nán-
ast útilokuð. Stjórnarliðið sé að
vísu stórt, en ekki að sama skapi
sterkt.
Þegar þetta er ritað standa yfir
kjarasamningar, sem vonandi
leiða til skynsamlegrar niður-
stöðu f formi vaxandi ráðstöfun-