Morgunblaðið - 07.03.1984, Blaðsíða 8

48
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. MARS 1984
Hvernig rannsóknir
er skynsamlegt að
stunda á íslandi?
— eftir Þórð Jónsson
Þessi grein er að stofni til erindi
sem flutt var á ráðstefnu Bandaiags
háskólamanna í nóvember sl.
I þessum pistli ætla ég að velta
fyrir mér, hvernig rannsóknir er
skynsamlegt að stunda á íslandi
og hvernig verði bezt að þeim
staðið. Áður en við víkjum að sér-
íslenzkum aðstæðum skulum við
spjalla stuttlega um vísindi og
rannsóknir almennt og hvaða til-
gangi þau þjóna.
í víðasta skilningi eru rann-
sóknir af einhverju tagi fylgi-
fiskur mannkyns allt frá því er
ritöld hófst og menn tóku að skrá
upplýsingar og hugsanir og draga
af þeim ályktanir. Rannsóknir eru
því önnur höfuðstoð menningar-
innar á móti nýsköpun í listum og
eru mörkin þar á milli þó ekki
ætíð glögg.
Það eru og hafa verið í aldanna
rás ýmsar ástæður fyrir því, hvers
vegna menn eyða tíma og fé til
rannsókna. Fyrst má nefna for-
vitni, þá eðlislægu hvöt mannsins
að leita skilnings á sjálfum sér og
umheiminum. Þessi hvöt er mjög
misrík í mönnum og nær yfirleitt
ekki fullum tökum á öðrum en
þeim, er ekki þurfa að hafa
áhyggjur af öflun lífsviðurværis.
Ef við lítum yfir söguna sjáum við
líka, að mestur hluti forvitni-
rannsókna, ef nota má það orð,
hefur verið gerður af sérvitrum
aðalsmönnum, klerkum og munk-
um. Önnur ástæða fyrir rannsókn-
um er baráttan við náttúruöflin og
augljóst er samband vísinda,
valdastreitu og hernaðar.
Á undanförnum tveimur öldum
hefur orðið meginbreyting á hlut-
verki og stöðu vísinda í samfélagi
Vesturlanda. Menn hafa gert sér
ljóst, að rannsóknir geta haft
meiri arðsemi en nokkur önnur at-
höfn eða fjárfesting; en rannsókn-
irnar eru oft þess eðlis, að ókleift
er að vita með öryggi fyrirfram,
hvað muni uppgötvast eða hvaöa
áhrif og notagildi það hafi. Full-
ljóst hefur orðið, að það er ábata-
samt fyrir þjóðfélagið, að hluti
þegnanna hafi rannsóknir að aðal-
starfi. Hins vegar er ekki jafn-
ljóst, hvernig rannsóknunum skal
stýra, hver á að bera kostnaðinn
af þeim og hvert á að vera vægi
einstakra fræðigreina. Það hlýtur
að mótast af aðstæðum á hverjum
stað.
Grunnrannsóknir
og nytjarannsóknir
Rannsóknastarf greinist I
tvennt: Nytjarannsóknir eða hag-
nýtar rannsóknir og grunnrann-
sóknir. Að vísu má leiða rök að
því, að allar rannsóknir séu gagn-
legar, en með nytjarannsóknum á
ég hér við þær, sem gefa augljósan
efnalegan ábata. Slíkar rannsókn-
ir eru yfirleitt fjármagnaðar af
þeim, sem verður ábatans aðnjót-
andi. Það eru einkum rannsóknir í
ýmsum tæknigreinum og raunvís-
indum, sem eru hagnýtar sam-
kvæmt þessari skilgreiningu.
*Grunnrannsóknir eru þá í máln-
otkun þessa pistils allar aðrar
rannsóknir þ.á m. mestur hluti
hugvísinda og inannlegra fræða.
Af hverju stunda menn þá
grunnrannsóknir? Við erum sem
betur fer, held ég, flest þannig
gerð, að við höfum áhuga á fjöl-
mörgu, sem ekkert gefur í aðra
hönd. Þar er margt, sem hvetur til
rannsókna, m.a. fróðleiksþorsti,
sannleiksást, söfnunarsýki, sem
getur snúizt y rannsóknir, og sú
þörf manna að reisa sér pýramída.
Pýramídasmíðin getur oft birzt í
formi merkilegra rannsókna.
Margt fleira mætti tína til, en síð-
ast en ekjci sízt eru grunnrann-
sóknir gefðar af því að þær eru
undiratáða allra hagnýtra rann-
sókn^í. Við grunnrannsóknir verð-
ur til sá þekkingarsjóður, sem
nytjarannsakendur sækja í, þar
verða tH aðferðir, sem nýtast við
lausn hagnýtra verkefna, þar fæð-
ast flestar þær hugmyndir, sem
sköpum skipta fyrir framþróun
mannkyns og þar er vaxtarbrodd-
ur vísindanna.
í framhaldi af þessu ætti að
vera augljóst mikilvægi þess að
finna rétt jafnvægi milli hagnýtra
rannsókna og grunnrannsókna.
Við höfum ekki ráð á að stunda
grunnrannsóknir að neinu marki
nema í tæknivæddum þjóðfélög-
um, sem byggjast á afrakstri hag-
nýtra rannsókna, en tæknivæðing-
in er möguleg einungis vegna
grunnrannsókna fortíðarinnar og
samtímans.
Ég hef greint hvasst á milli
nytjarannsókna og grunnrann-
sókna til að geta dregið fram and-
stæður. í raun er ókleift að draga
þar skýr mörk á milli I öllum til-
vikum, en ég hygg, að það sé auka-
atriði.
íslenzkar aðstæöur
Ég tel sýnt, að hér á landi gildi i
grundvallaratriðum sömu lögmál
um rannsóknir og í öðrum löndum,
t.a.m. að það sé skynsamlegt að
stunda þær. Á hinn bóginn hljóta
ýmis ytri skilyrði að móta rann-
sóknastarf hérlendis. Flest þess-
ara skilyrða eru heldur ill, t.d.
fámenni, einangrun og einhæft at-
vinnulíf.
Fámennið veldur því, að flestir
íslenzkir rannsóknahópar hljóta
ætíð að vera örsmáir á alþjóðlegan
mælikvarða. Vegna fæðar okkar
eru íslenzkir menntamenn tíðum
mestu sérfræðingar þjóðarinnar,
hver í sinni grein. Þá skortir því
stallbræður til að ræða við og
verða ekki aðnjótandi þeirrar örv-
unar og aðhalds, sem vísinda-
mönnum á flestum sviðum er
nauðsynlegt. Raunveruleg rann-
sóknasamfélög verða því tæpast
til hérlendis nema hugsanlega i
mannfrekum nytjavísindum. ís-
lenzkir rannsóknamenn verða því
helzt að breiða úr sér yfir víðara
svið en erlendir starfsbræður
þeirra, ef þeir eiga ekki að verða
einangrun að bráð. Þetta er alla
jafna til baga, þvf að oft ná menn
ekki fyrsta flokks árangri í rann-
sóknum nema með langtíma ein-
beitingu á þröngu sérsviði. Um
leið gefur þetta okkar rannsókna-
heimi skemmtilegan blæ, þvi að
hér verða menn kannski ekki jafn-
miklir fagidjótar og getur gerzt
erlendis og síður háðir tízkufyr-
irbærum og dægurflugum í rann-
sóknum.
Auðvitað má vinna gegn illum
áhrifum fámennis og einangrunar
með miklum samskiptum við út-
lönd. En þar gerir mikill ferða-
kostnaður okkur óhægt um vik.
Hér á landi eru heldur ekki til
nothæf bókasöfn nema á fáum
sérsviðum og er þvi oft miklum
erfiðleikum bundið að fylgjast
með örum framförum á alþjóða-
vettvangi. Slíkar aðstæður geta
auðveldlega orðið gróðrarstía
fyrir sveitamennsku og kukl í
rannsóknum.
Það er mestur ljóður á ráði ís-
lenzkra rannsókna, að þær eru að
miklu leyti fjármagnaðar beint úr
ríkissjóði. Þetta er afleiðing þess,
Þórður Jónsson
„Það er mestur Ijóður á
ráði íslenzkra rann-
sókna, að þær eru að
miklu leyti fjármagnað-
ar beint úr ríkissjóði.
Þetta er afleiðing þess,
hvernig atvinnulíf og
rannsóknir hafa þróazt
hérlendis, en ekki
óhjákvæmilegur fylgi-
fiskur fámennisins.
Æskilegt er, að rann-
sóknir, og þá einkum
nytjarannsóknir, færist í
auknum mæli út í at-
vinnulífið.“
hvernig atvinnulíf og rannsóknir
hafa þróazt hérlendis, en ekki
óhjákvæmilegur fylgifiskur fá-
mennisins. Æskilegt er, að rann-
sóknir, og þá einkum nytjarann-
sóknir, færist í auknum mæli út í
atvinnulífið og vík ég að því síðar,
hvernig má stuðla að slíkri þróun.
Hvernig rannsóknir?
Hvernig rannsóknir eigum við
að stunda? Þetta er spurning, sem
hver rannsóknamaður hlýtur að
velta fyrir sér stöku sinnum auk
þeirra, sem hafa með höndum
stjórn rannsókna og úthlutun fjár
til þeirra. Við hljótum að stunda
rannsóknir í a.m.k. fjórum flokk-
um: 1) Nytjarannsóknir til efl-
ingar hefðbundnum atvinnuveg-
um. 2) Nytjarannsóknir til stuðn-
ings nýjum atvinnugreinum.
3) Rannsóknir á séríslenzkum
fyrirbærum. 4) Aðrar rannsóknir,
sem við höfum áhuga á. Grunn-
rannsóknir eiga heima í tveimur
siðast nefndu flokkunum og Ijóst
er, að þeir skarast verulega. Ég
tel, að um verkefnaval innan þess-
ara flokka ætti að gilda eftirfar-
andi höfuðregla: Við eigum að
stunda þær rannsóknir, sem lík-
legt er, að við náum beztum
árangri í.
En hvað er að ná árangri? Mæli-
kvarðinn á það er fyrst og fremst
alþjóðlegur, þótt augljósar undan-
tekningar séu frá þeirri reglu. Af
hverju eigum við að miða okkur
við útlendinga? Eru þeir eitthvað
betri en við? — kann einhver að
spyrja. Svarið er: Auðvitað ekki,
— en sú staðreynd, að íslendingar
eru minna en einn tiuþúsundasti
hluti mannkyns hefur þá afleið-
ingu, að hið bezta, sem fyrirfinnst
í rannsóknum í útlöndum, er oft
miklu betra en við getum látið
okkur dreyma um að koma á legg.
Gæðastaðall verður sjálfkrafa til
innan hvers rannsóknasamfélags
og flest eru nær alerlend. Sum
rannsóknasamfélög geta að vfsu
verið að miklum hluta innlend, t.d.
rannsóknir á íslenzku máli eða
Heklugosum, en þó hljóta rann-
sakendur islenzkrar tungu og
Heklu að taka mið af rannsóknum
á erlendum tungumálum og eld-
fjöllum.
Á nytjarannsóknirnar má í
flestum tilvikum líka leggja ein-
faldan markaðslegan mælikvarða.
Setjum svo, að við framleiðum
einhverja afurð eftir uppskrift,
sem fengin er með rannsóknum og
afurðin selst vel á háu verði. I því
tilviki er rannsóknin árangursrík.
Ef hins vegar afurðin er óseljan-
leg eða selst ekki á nægilega háu
verði til að greiða fyrir kostnað,
vil ég kalla rannsóknina mis-
heppnaða.
Nú er eðlilegt, að spurt sé,
hvaða rök hnigi að höfuðreglunni.
Víkjum fyrst að nytjarannsókn-
um. Mér virðist út í hött að smíða
tæki og tól hérlendis og stunda
nauðsynlegar rannsóknir sam-
hliða því, þegar þessa sömu hluti
má kaupa ódýrari og jafnvel betri
í útlöndum. Slíku rannsóknastarfi
verður heldur ekki haldið uppi til
lengdar nema í skjóli tollmúra eða
með beinum og óbeinum niður-
greiðslum.
Ég geri mér ljóst, að ekki eru
allir sammála þessari skoðun. Hér
ræðst viðhorf manna nokkuð af
því, hvernig þjóðfélagi þeir vilja
búa í. Sumir gera sig ánægða með
að sitja hér í skauti fjallkonunnar
og una sælir við sitt, aðrir hugsa
fyrst og fremst um efnalega vel-
megun og flytja úr landi ef því er
að skipta. Þriðji hópurinn — og ég
hygg að hann sé stærstur — sæk-
ist eftir hvoru tveggia, búsæld og
búsetu á íslandi. Það er frá sjón-
arhóli síðast nefnda hópsins, sem
mín viðhorf eru sett fram.
í framhaldi af þessu vil ég
nefna, að auðvitað þurfum við á að
halda í landinu sérþekkingu á
flestum sviðum nytjavísinda, þótt
ekki væri til annars en geta gert
upplýst kaup á erlendri tækni-
þekkingu, þegar það er hagkvæm-
ast. Höfuðregluna um nytjarann-
sóknir má þá orða á þann veg, að
við eigum að stunda þær hagnýtu
rannsóknir, sem borga sig.
Víkjum þá að grunnrannsókn-
um. Af hverju þurfa þær að stand-
ast hæstu gæðakröfur? Ég hygg,
að svarið sé einfalt. Að öðrum
kosti gegna þær ekki þvf hlut-
verki, sem þeim er ætlað. Eitt hið
mikilvægasta, sem rannsakendur
þurfa að kunna, er að velja sér
verkefni við hæfi. Rannsakandi,
sem stendur sig illa í starfi, veit
oftast, held ég, af því og getur því
naumast haft mikla ánægju af
starfinu. Rannsóknin þjónar þvf
engum tilgangi, hvorki fyrir þjóð-
félagið né starfsbræðurna og
kannski sízt fyrir rannsakandann
sjálfan. Honum er bezt að snúa
sér að öðrum viðfangsefnum. Ann-
ars flokks rannsóknir draga lfka
fé, starfsorku og aðstöðu óhjá-
kvæmilega frá öðrum rannsókna-
sviðum þar sem betri árangur
kynni að nást. Góður árangur eflir
rannsakendur f starfi sínu, erlend-
ir starfsbræður leita eftir tengsl-
um við þá og það styrkir fslenzkar
rannsóknir í fræðigreininni.
Margar fleiri röksemdir mætti
nefna, en ég kýs heldur að snúa
mér næst að öðru og kannski
áhugaverðara viðfangsefni: Hvaða
ályktanir varðandi stjórnun, fjár-
mögnun og verkefnaval getum við
dregið af höfuðreglunni, sem
minnzt var á að framan?
Stjórnun
Ég ætla ekki að eyða mörgum
orðum að stjórnun og skipulagi. í
því efni er mikilvægast, hér sem
annars staðar, að rannsakendur
stjórni sér sem mest sjálfir. Oft
hafa þeir lítinn áhuga á stjórnun
og til þeirra starfa veljast skrif-
finnar með takmarkaðan skilning
á rannsóknum. Slfkt ber að varast,
en það getur verið erfitt hér í
fámenninu. Ekki er æskilegt, að
stjórnvöld geti haft afgerandi
áhrif á stefnu rannsókna. Rfkis-
valdið hefur haft of mikil áhrif á
íslenzkar rannsóknir og stafar það
auðvitað af því, að ríkið stendur
undir meginhluta rannsókna hér-
lendis. Það er óhjákvæmilega
samband milli þess, hver borgar
og hver ræður.
Eitt atriði skiptir kannski
mestu við stjórn rannsókna. Það
er gæðamat á rannsóknum, sem
þegar hafa verið gerðar, og hinum,
sem lagt er til, að ráðizt verði í.
Hér gerir fámennið okkur erfitt
um vik. Oft er fslenzkur rann-
sóknamaður sá eini á landinu, sem
vit hefur á sínu verkefni. Það er
ógeðfellt að meta starf kollega,
sem um leið eru góðkunningjar, en
margar íslenzkar rannsóknagrein-
ar eru svo litlar, að þeir, sem þeim
sinna, eru allir nákunnugir. Mat á
íslenzkum rannsóknum hlýtur því
oft að vera í hinu mesta skötulíki:
Innlendir matsmenn hafa ann-
aðhvort ekki vit á því, sem þeir
eru að gera, eða þeir eru vilhallir.
Til að tryggja gæði rannsókna á
íslandi ber þvf brýna nauðsyn til
að leita til faglegra matsmanna
utan landsteinanna. Slíkt myndi
stuðla að sanngirni og hlutleysi og
er um leið vörn gegn sveita-
mennsku og kukli.
Fjármögnun
Að framan var minnzt á, að
nytjarannsóknir væru alla jafna
fjármagnaðar af þeim, sem hagn-
ast á þeim. En ekki er svo á ís-
landi. Verulegur hluti rannsókna í
þágu atvinnuveganna er unninn á
ríkisstofnunum án endurgjalds
eða gegn lágri þóknun. Þótt ég ef-
ist ekki um, að þar sé vel unnið, þá
væri æskilegra, að atvinnufyrir-
tæki landsmanna hefðu meiri
áhrif á, hvað er rannsakað, bæru
fulla ábyrgð á þeim rannsóknum
og greiddu fyrir þær. Þrándur f
götu slíks skipulags er smæð og
lítið eiginfjármagn fslenzkra
fyrirtækja. Úr því má greiða með
ýmsu móti. Ég nefni skattfríðindi
til handa fyrirtækjum, sem fjár-
festa f rannsóknum, og stofnun
sérstaks sjóðs, tæknisjóðs, sem
rætt hefur verið um. Úr þeim sjóði
ættu fyrirtæki, stofnanir og ein-
staklingar að geta fengið lán eða
styrki til hagnýtra rannsókna.
Tæpast er þess að vænta, að
grunnrannsóknir verði að neinu
verulegu marki studdar af öðrum
en rfkisvaldinu hér á landi f ná-
inni framtíð. Sá ávinningur, sem
verður af grunnrannsóknum, kem-
ur oft ekki til góða þeim stofnun-
um þar sem rannsóknirnar eru
stundaðar. Ef hins vegar nytja-
rannsóknum verður í auknum
mæli beint út í atvinnulifið, ætti
að geta myndazt aukið svigrúm á
rannsóknastofnunum ríkisins til
grunnrannsókna. Ef til vill er efl-
ing nytjarannsókna f atvinnulíf-
inu bezti stuðningur, sem við get-
um veitt grunnrannsóknum.
Að sjálfsögðu get ég sagt eins og
flestir háskólamenn, sem fjalla
um rannsóknir, að efla verði Vís-
indasjóð — og það er hárrétt. Ég
efast hins vegar um, að það verði
gert að marki nema nýjar tekju-
öflunarleiðir finnist utan fjárlaga.
Enda er óæskilegt, að rannsóknir
séu fjármagnaðar beint úr rfkis-
sjóði. Til þess eru sveiflur f ís-
lenzkum þjóðarbúskap of miklar.
Nokkur stöðugleiki verður að vera
í fjárstreymi til rannsókna, eink-
um langtímaverkefna f grunn-
rannsóknum. Ég tel því mjög
skynsamlega þá hugmynd, sem
skotið hefur upp, að skattleggja
beri orkusölu til stóriðju og verja
fénu til eflingar rannsóknum.
Ætla má, að örfá prómill ofan á
orkureikninginn skipti stóriðju
litlu, en þau gætu valdið straum-
hvörfum f fslenzkum rannsóknum.
Þó ber að varast að hrópa ein-
ungis á meira fé. Þeir sem vinna
að rannsóknum verða að tryggja,
að rannsóknirnar séu einhvers
virði fyrir þjóðfélagið eða vísind-
in. Árangur og afrakstur af rann-
sóknum stendur yfirleitt ekki f
beinu hlutfalli við fjölda rann-