Morgunblaðið - 04.04.1985, Blaðsíða 45

45
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. APRÍL 1985
IðnaAur.
öðrum iðnaði en fiskiðnaði má
skipta í ýmsa flokka. Þar er um að
ræða neysluvöruiðnað sem fram-
leiðir fyrir innlendan markað,
fjárfestingavöruiðnað sem fram-
leiðir fyrir innlendan markað svo
og Hjónustuiðnað. Þá er hér úr-
vinnsluiðnaður sem framleiðir til
útflutnings úr innlendu hráefni,
fyrst og fremst ull og skinnum.
Éinnig ber að nefna stériðju. Iðn-
aður sem framleiðir úr innfluttum
hráefnum til útflutnings er óveru-
legur, sem sést best á því, að að
slepptu sjávarfangi, afurðum ullar
og skinna, kísilvörum og áli er út-
flutningur iðnaðarvöru aðeins
1,2% af heildarútflutningi lands-
manna.
í umræðum í dag er iðnaði jafn-
an ætlað að taka við stórum hluta
þess mannfjölda sem kemur á
vinnumarkað á næstu árum. Sú
framtíðarsýn hefur hins vegar æði
oft verið byggð á veikum rökum.
Það hefur verið litið til landbún-
aðar og dregin svipuð ályktun og
hér að framan. Þar verður fækk-
un, en ekki fjölgun. Á sama hátt
hefur verið litið til fiskveiða og
fiskiðnaðar og sú ályktun dregin,
að þar sé ekki verulegrar aukning-
ar að vænta. Síðan er því bætt við,
að ekki geti allir lifað af því að
klippa hver annan. Þjónustugrein-
arnar fái ekki þrifist nema undir-
staðan sé einhvers staðar lögð og
þvi hljóti iðnaður að vera atvinnu-
vegur framtíðarinnar. Það hefur
farið minna fyrir því að dregin
væri upp mynd af því hvaða at-
vinnutækifæri muni bjóðast í iðn-
aði. Þetta endurspeglar, að hér er
engin markviss stefna um iðnað-
aruppbyggingu.
■ Það verður að setja markmið
um markaðshlutdeild einstakra
samkeppnisgreina og leitast við að
treysta samkeppnishæfni með
hagræðingu og bættu skipulagi.
■ Það verður að huga að því á
hvaða sviðum helst er von til þess
að auka megi útflutning á iðnað-
arvörum. í því sambandi beinist
athyglin e.t.v. fyrst að þjónustu og
fjárfestingariðnaði í tengslum við
sjávarútveg. Á þessu sviði búum
við að tiltölulega stórum heima-
markaði og góðri þekkingu. Það er
víst að erlendis er borin nokkur
virðing fyrir verktækni okkar.
Efling þessara greina til útflutn-
ings mundi ekki aðeins afla okkur
gjaldeyristekna, heldur einnig
tryKKÍa að íslenskur sjávarútveg-
ur verði alltaf í fremstu röð.
■ Nýta verður hagkvæma kosti á
sviði orkufreks iðnaðar. Sé hrá-
efnisöflun, framleiðslutækni og
markaðsfærsla á okkar valdi er
eðlilegt að slíkur iðnaður sé að
stórum eða mestum hluta i eigu
íslendinga. Ef erlendir aðilar hafa
þessa þætti á sinni hendi eða
rekstraráhætta er mjög mikil þarf
í hverju tilviki fyrir sig að meta
hve skynsamleg innlend eignarað-
ild er.
■ Samstarf við erlenda aðila á
sviði almenns framleiðsluiðnaðar
getur opnað markaði og aflað okk-
ur tækniþekkingar. Aðgát verður
hins vegar að hafa í þessu efni svo
erlendir aðilar verði ekki ráðandi í
efnahagslífinu.
Með öflugu uppbyggingarstarfi
á íslenskur iðnaður að geta skilað
fjölda nýrra starfa á komandi ár-
um.
AArar greinar.
Nauðsynlegt er að huga að út-
flutningsaukningu og gjaldeyris-
öflun á öllum sviðum.
■ Ferðamannaiðnaður hefur ver-
ið í töluverðum vexti og á því sviði
má án efa auka gjaldeyrisöflun á
næstu árum. Almennur ferða-
mannatimi er hins vegar mjög
stuttan hluta ársins svo erfitt get-
ur reynst að ná góðri nýtingu.
■ Gjaldeyristekjur má auka á
ýmsum sviðum þjónustu. Á ein-
stökum sviðum búum við að góðri
tækniþekkingu, m.a. varðandi nýt-
ingu jarðvarma. Þá þekkingu er
hægt að selja öðrum þjóðum í
auknum mæli.
■ Tækniþjónusta var nefnd í um-
fjöllun um sjávarútveg ásamt að-
fanga- og fjárfestingariðnaði hon-
um tengdum. íslensk fyrirtæki
eiga einnig að geta tekið að sér
söluþjónustu á sviði sjávarafurða
og aðfanga til sjávarútvegs í öðr-
um löndum. Til þess að svo geti
orðið þarf að bæta og stórauka
sölustarfsemi.
■ Bygginga- og verktakastarf-
semi á að geta haslað sér völl á
sviði útflutnings.
■ Islensk fyrirtæki ættu að geta
tekið að sér verkþætti I stórum
verkefnum í þróunarlöndum. Nú
er gert ráð fyrir auknu samstarfi
Norðurlanda á þessu sviði og ís-
lendingar verða að hafa vakandi
auga fyrir öllum möguleikum.
■ Þó ólíklegt sé að íslendingar
verði samkeppnisfærir í almennri
tölvuframleiðslu næstu árin eru
möguleikar á að með skipulegu
starfi geti hugbúnaðargerð orðið
umfangsmikil atvinnugrein á ein-
stökum sérhæfðum sviðum.
Sé vel haldið á spöðunum og
hugviti beitt má á flestum sviðum
afla gjaldeyris.
■ Verslun.
Síðari árin hefur verið nokkur
aukning mannafla í verslun. Sú
aukning kann að halda eitthvað
áfram ef umsvif aukast i efna-
hagslífinu en einmitt á sviði versl-
unar er þess að vænta að tækni-
framfarir leiði til fækkunar.
Tölvuvæðing og aukin hlutdeild
stórmarkaða í smásöluverslun
gerir að verkum að færra fólk get-
ur séð um aukin umsvif.
■ Byggingarstarfsemi.
Líklegt er að íbúðabyggingar
haldist í meginatriðum óbreyttar
næstu árin en umsvif I bygg-
ingarstarfseminni ráðast að öðru
leyti af framkvæmdum fyrirtækja
og opinberra aðila. Hlutfall af
heildarmannafla gæti haldist
óbreytt frá því sem nú er.
■ Samgöngur.
Aukin umsvif í samgöngum sfð-
ustu ár hafa ekki kallað á aukinn
mannafla og sú hagræðing sem
orðið hefur heldur enn áfram. Á
þessu sviði er ekki að vænta mik-
illar fjölgunar starfsfólks.
■ Bankar og tryggingar og þjón-
usta við atvinnulíf.
ólíklegt er að mikil þensla síð-
ari ára haldi áfram. Bankaþjón-
usta og tryggingastarfsemi mun
enn aukast en tölvutæknin dregur
úr starfsmannaþörf. Ýmiss konar
þjónusta við atvinnurekstur mun
hins vegar fara hraðvaxandi.
■ Þjónustustarfsemi.
Þjónustugreinar geta þanist
eins og almennur kaupmáttur og
skattgreiðslur geta borið. Aukning
á þeim sviðum er háð framförum í
öðrum greinum og pólitískum
ákvörðunum. Áframhaldandi
fjölgunar má vænta. í þessum
greinum ekki síður en öðrum er
brýnt að ýtrustu hagkvæmni sé
gætt, þannig að sem mest þjón-
usta fáist fyrir það fé sem til
ráðstöfunar er á hverjum tíma.
Forgangsröð þarf einnig að skoða,
t.d. hvort skynsamlegt sé í heil-
brigðiskerfinu að leggja alla
áherslu á lækningar fremur en
heilsuvernd.
III Samhengi atvinnulífsins
Ef grannt er skoðað samhengi
íslensks atvinnulífs er ljóst, að
fiksveiðar eru frumforsenda þess
efnahagslífs sem við búum að.
Ýmiss konar aðfangaiðnaður og
þjónusta vinnur fyrir fiskveiðarn-
ar og má þar nefna t.d. skipasmíð-
ar, veiðarfæraiðnað, verslun og
ýmislegt fleira. Margs konar úr-
vinnsluiðnaður og þjónusta tekur
við þeim afurðum sem fiskveið-
arnar skila. Má þar nefna fisk-
vinnslu, flutningaþjónustu, bygg-
ingarstafsemi, verslun og margt
fleira. Fiskveiðarnar og þær
greinar sem þeim þjóna, leggja
síðan forsendur að neysluvörðu-
iðnaði í landinu, margs konar
þjónustu við einstaklinga og
opinberri þjónustu.
Eins og fram kemur hér að
framan er nær óhugsandi að ná
verulegri framsókn í tekjum og at-
vinnutækifærum nema verðmæta-
aukning verði í sjávarútvegi og í
þeim greinum sem þjóna honum.
Samhliða verður hins vegar að
auka útflutning annarra greina og
ná þannig meiri breidd og auknu
jafnvægi í atvinnulífinu.
Árið 1981 var heildarfjöldi árs-
verka talinn rúm 109 þúsund.
Fram til aldamóta gæti fjölgun á
vinnumarkaði numið 35 þúsund-
um. Fjölgunin ræðst annars vegar
af breytingum á atvinnuþátttöku,
sem aftur ákvarðast af breyting-
um á skólagöngu, starfsaldri svo
og vinnu giftra kvenna utan heim-
ilis, svo helstu þættir séu nefndir.
Hins vegar er almennt atvinnu-
ástand afgerandi um hver þróunin
raunverulega verður.
IV Það vantar stefnu
Þegar leitað er svara við þvi af
hverju við höfum dregist aftur úr
öðrum þjóðum á síðustu árum er
naumast vafi á að óljós markmið í
atvinnumálum ráða miklu. Það
má raunar taka svo djúpt í árinni,
að segja að hér hafi engin stefna
verið í þeim efnum. Líklega var
síðasta stefnumarkandi ákvörðun,
sem stjórnvðld hafa tekið varð-
andi atvinnumál, ákvörðun um
uppbyKKÍngu togaraflotans og
frystihúsanna. Þessi ákvörðun var
tekin fyrir um hálfum öðrum ára-
tug.
Atvinnumál á íslandi hafa ein-
kennst af bráðabirgðaráðstöfun-
um og handahófskenndu poti,
sjaldan hefur verið um samræmda
framkvæmd að ræða. Stefnumót-
un og breyttar áherslur í atvinnu-
lifinu eru forsendur árangurs.
■ Stefnumörkun.
Stjórnvöld verða að marka
skýrar línur um stefnu komandi
ára og samstilla alla þætti til að
tryKítja þeirri stefnu framgang.
Fjárfestingalánakerfið, mennta-
kerfið og beinar stjórnvaldaað-
gerðir verða að þjóna stefnunni, í
stað þess að eitt vinni gegn öðru.
■ Áhersla á nýsköpun.
Það er ljóst að í íslensku at-
vinnulífi hefur lengi verið lögð
áhersla á að halda í það sem
hefðbundið getur talist. Minna
hefur verið hugað að nýsköpun.
Eins og nánar verður vikið að
hér á eftir kemur dýrkun þess
hefðbundna fram á ótal sviðum.
Miklu skiptir að hér verði við-
horfsbreyting og sú hugsun ráð-
andi að allir mörguleikar séu
metnir út frá hagkvæmnisjónar-
miði í víðum skilningi og áhersla
lögð á atvinnurekstur sem getur
greitt hátt kaup og er líklegur til
þess að lyfta tæknistigi þjóðfé-
lagsins.
■ Lánakerfi.
Samræmingu og skýrar viðmið-
anir vantar í lánakerfinu. Sam-
hæfa verður starf lánasjóða og
bankakerfisins að uppbyggingu
atvinnulífsins. Fjármagnið verður
að nýta til þeirra framkvæmda og
reksturs sem fjárhagslega er hag-
kvæmastur og losa um böndin við
hefðbundin verkefni svo nýsköpun
fái jafnan aðgang að fé. Nokkur
áhætta er svo réttlætanleg þegar
nýsköpun á í hlut og minna verður
á, að ekki er síður mikilvægt að
leggja fjármagn í t.d. markaðsöfl-
un en húsnæði og tæki.
Vexti verður að lækka bæði til
þess að auka svigrúm fyrir launa-
hækkanir og möguleika á eigin-
fjármyndun í fyrirtækjunum.
■ Rannsóknir.
Rannsóknir hér á landi eru
takmarkaðar. Við eyðum minni
fjárhæðum hlutfallslega til þeirra
en flestar nálægar þjóðir. Rann-
sóknarstarfsemi er ekki nægjan-
lega tengd atvinnurekstrinum og
þeirri vöru og tækniþróun sem
hann þarf á að halda.
■ Menntakerfi.
Menntun á íslandi þjónar ekki
nægilega þörfum samtiðarinnar.
Menntakerfið verður á hverjum
tíma að þróast í takt við atvinnulíf
og taka tillit til framvindu tækni
og visinda. Fólki verður að gefast
tækifæri til menntunar allt ævi-
skeiðið. Menntakerfið verður að
fullnægja þörfum atvinnulífsins
m.a. með aukinni fjölbreytni.
Hafa verður í huga, að menntunin
nýtist einstaklingnum aðeins að
takmörkuðu leyti fái þeir ekki
tækifæri til þess að spreyta sig í
starfi á þeim sviðum sem þeir
hafa lagt áherslu á í námi.
■ Söiustarfsemi.
Sölukerfi í íslenskum afurðum
erlendis er sundurgreint og í allt
of ríkum mæli aðgreint frá fram-
leiðslunni. Sérstök sölusamtök sjá
ViA verslun störfuAu um 15.000 manns árið 1981.
um sölu á frystum afurðum, önnur
um sölu á saltfiski og þau þriðju á
þurrkuðum flski. Utanríkisþjón-
ustan sinnir veisluhöldum og
formlegum samskiptum, en f litl-
um mæli sölumennsku fyrir ís-
lenskar afurðir og öflun tækni
fyrir íslenska framleiðslu.
Sölusamtökin sjá hver um sig
um að koma viðkomandi afurð á
framfæri, en sinna ekki öðrum
tegundum framleiðslu eða leita
eftir hvort þau lönd, sem þau selja
í, hafa upp á eitthvað að bjóða,
sem uppfyllt getur okkar þarfir.
Framleiðendur líta svo á, að það
séu aðrir aðilar sem eigi að sjá um
sölustarfsemina. Þeir leggja fram-
leiðsluvörurnar á borðið og sölu-
samtökin bera síðan ábyrgð á að
koma þeim í verð. Frumkvæði og
ábyrgð skortir af þessum sökum.
Þessi brotalöm í útflutningsstarf-
seminni er e.t.v. sú sem alvar-
legust er og mest er knýjandi að
bæta ef blása á til sóknar og efla
útflutningsgreinarnar.
■ Byggðastefna.
Byggðastefna á Ísiandi hefur
nánast verið rekin á ábyrgðar.
Þannig fær byggðarlag, sem hefur
frumkvæði í að draga úr útflutn-
ingsbótaþörf og sparar þar með
stórfé úr opinberum sjóðum, enga
hlutdeild í sparnaðinum. Ef íbúar
hvers landshluta fengju meiru
ráðið og bæru meiri ábyrgð á þvi
fé sem varið er til byggðaþróunar
er líklegt að forgangsröðin yrði
önnur og árangurinn fyrir heild-
ina meiri. Ákvörðun um vegafé er
tekin sérstaklega, sama gildir um
framlög til hafnarmála, skólamála
svo og hverslags önnur framlög úr
opinberum sjóðum. Slíkar ákvarð-
anir verður að samræma og auka
fjárhagslegt sjálfræði landshluta
og einstakra byggðarlaga.
V. Atvinnuuppbygging
í stað óstjórnar
Verkalýðssamtökin hafa lítið
haft sig í frammi varöandi at-
vinnumál á íslandi. Álmennar yf-
irlýsingar hafa verið látnar
nægja. Öflug atvinnuuppbygging
er í senn forsenda bættra kjara og
atvinnuöryggis og samtökin verða
því að gera sig betur gildandi á
þessu sviði. Frumkvæðis er ekki
að vænta úr öðrum áttum.
Afleiðingar stefnuleysu i at-
vinnumálum og mikillar verð-
bólgu birtast í handahófskenndum
fjárfestingum og skipulagsleysi.
Stefnumörkun og samræmingu
vantar. Verðbólgugróði hefur um
of verið markmið þeirra sem fjár-
festa og reka fyrirtæki. Við þetta
bætist, að stjórnun i íslenskum
fyrirtækjum er almennt ábóta-
vant
Síendurtekin kjaraskerðing hef-
ur verið meigineinkenni efnahags-
stjórnar á tslandi síöustu ár.
Kjaraskerðing hefur stundum ver-
ið lögboðin, enn oftar i mynd
endurtekinna gengisfellinga. Það
virðist skoðun núverandi stjórn-
valda, að skerðing kaupmáttar
leysi allan vanda. Skerðing kaup-
máttar á að draga úr viðskipta-
halla, minnka verðbólgu, treysta
atvinnu og og tryggja nýsköpun í
atvinnulífi. Þessi lausn er hins
vegar ekki iíkleg til þess að skila
tilætluðum árangri.
■ Vaxtaokur tekur nú til sin mik-
inn hluta af hagnaði fyrirtækja.
■ Hagnaði fyrirtækja er alltof oft
fremur ráðstafað til neyslu eig-
enda og launaskriðs þeirra hópa
sem þeim standa næstir, en til
uppbyggingar nýrra fyrirtækja
eða aukinnar framleiðslu.
■ ójöfnuður og slæm afkoma al-
mennings leiðir til ósættis i þjóð-
félaginu og dregur úr möguleikum
á uppbyggingu.
■ Stefnumótun kemur ekki af
sjálfu sér.
Það koma engar einfaldar
lausnir í stað samræmdrar stefnu-
mótunar og skipulegrar fram-
kvæmdar. Stjórnvöld verða að
hafa frumkvæði og leita samstöðu
um þjóðfélagsleg markmið. Það
verður að ná samstöðu um:
■ atvinnuöryggi
■ traustan kaupmátt
■ réttláta skiptingu
■ félagslegt öryggi og áhrif.
Varanlegur árangur i atvinnu-
uppbyggingu er háður því, að það