Morgunblaðið - 28.04.1985, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLADIÐ, SUNNUDAGUR 28. APRÍL 1985
Dauói og sóttarfar i fornsötfum I
— eftir prófessor
Sigurð Samúelsson
Aaðsætt er að mest ber á dauða
eða mannslátum í fornsögum
okkar í vopnaviðskiptum eða
oardaga. Ég hefi þó raunar af til-
viljun einni kynnt mér mannslát i
íslendingasogunum og þá með sér-
stöku tilliti til, hvort hægt væri að
gera sér nánari læknisfræðilega
grein fyrir hver dauðaorsök væri.
Það er skiljanlegt, að hér er ekki
um auðugan garð að gresja. Vil ég
tilnefna nokkur dæmi, en hefi þá í
nuga dauða af völdum ýmissa
sjúkdoma, sem venjulega ber
skyndilega að.
Ég byrja þá á andláti Þormóðar
Kolbránarskálds1* að ioknum
öardaganum á Stiklastöðum í
Noregi ári 1030 og sem er af völd-
um órvarskots undir vinstri hol-
hendi og blæðinga frá því. Lítill
vafi ieikur á, að hann muni hafa
verið mjög iangt leiddur, því að
sagan segir að hann hafi mætt
konu og segir hún „dauða menn
ganga“. Flekkr einn var kominn á
nef honum.2) Kvað hann þá vísu og
er seinni hluti hennar svohljóð-
andi:
Mik fló malmr en dökkvi
magni keyrðr í gögnum.
Hvasst beit hjarta et næsta
Hættligt járn, es ek vættik.
Sem sé: hinn dökki málmur
flaug í gegn um mig keyrður afli.
Hættulegt járn beit hvasst næst
hjarta mínu, um það get ég vottað.
Telur sagan að örin hafi staðið i
hjartastað og kippti Þormóður
henni sjálfur úr sárinu og andað-
ist síðan. Bendir frásögnin til, að
Þormóður muni hafa verið all lit-
verpur og fölur yfirlitum, þar sem
konan hélt sig sjá dauðan mann
koma gangandi, og vafalaust hef-
ur nef Þormóðs verið áberandi
J5
En um morgumnn, er
lýsti ok menn klæddust, þá
sat Skalla-Grímr fram á
stokk ok var þá andaðr ok
svá stirðr, at menn fengu
hvergi rétt hann né hafið, ok
var alls við leitat.
stórbrotni og skapstirði höfðingi
hafi tekið sig til og brennt upp
hofið, nafi honum mislíkað vé-
fréttirnar Að minnsta kosti er
honum stórt í huga og hann verð-
ur bráðkvaddur. Líklegasta skýr-
ing dauðaorsakar er því sjúkdóm-
ur eða bilun ■ æðakerfi hjarta eða
heila.
f Finnbogasögu ramma er þessi
frásögr^jam andlát Finnboga stýri-
manns: „Riðu þeir út frá Felli ok
er þeir hafa skammt riðit mælti
Finnbogi: „Næsta gerir mér kyn-
ligt.“ Urðarköttr sá til hans ok
mælti: „Stígum af baki því at ek sé
at þú ert fölr mjök, ok má vera þá,
at af þér hefi.“ Þeir gerðu svá, létu
hestana taka niðr, ok er stund leið,
bað Finnbogi þá ríða ok kvað af
sér hefja, riða þeir út á fellit ok
koma undir einn stein mikinn. Þá
mælti Finnbogi: „Hér munum vér
við nema, ok má vera, að hér ger-
ist nökkut til tiðenda í várri ferð,
stiga af baki og skjóta tjaldi af
steininum fram. Sezt Urðarköttr
undir höfuð honum. Eigi sat hann
lengi undir honum, áðr en hann
dó.“
í helstriði sinu undir steini
þessum, sem ennþá heitir Finn-
bogasteinn, gaf Finnbogi stýri-
maður Urðarketti nafn sitt, sem
svo síðar fékk viðurnefnið Finn-
bogi rammi eða sterki.
Eftir því sem séð verður ber
andlát þetta brátt að. Ætla má
Finnboga vera á miðjum aldri.
LEST ÞORÐUR KAKALIAF
HEILABLÓÐFALU?
fyrst það er sérstaklega nefnt til
sögunnar.
Þótt ég hafi byrjað frásögn
mina á þessum dauðdaga, sem
ekki er af völdum neins hjarta-
sjúkdóms í venjulegum skilningi,
er orsökin ekki sízt hin fagra visa,
og svo hitt að forfeður okkar hafa
oft á skarplegan hátt lýst ein-
kennum við breytingar og truflan-
ir á blóðrá manna.
Sný ég mér þá að þeim frásögn-
um, sem ég hefi rekist á og lýsa
dauða manna, sem ber að á snögg-
legan hátt og eftir mikla og
skvndilega áreynslu.
I Egils sögu Skallagrímssonar3)
segir svo frá andláti Kveldúlfs:
„Svá er sagt, at þeim mönnum
væri farit, er hamrammir eru, eða
þeim, er berserksgangr er á, at
meðan þat var framit, þá váru
þeir svá sterkir at ekki helzt við
þeim, en fyrst, er af var gengit, þá
váru þeir ómáttkari en at vanda.
Kveld-Úlfr var ok svá, at þá er af
honum gekk hamremmin, þá
kenndi hann mæði af sókn þeirri,
er hann hafði veitt, ok var hann þá
af öllum saman ómáttugr, svá at
hann lagðist í rekkju. En er sóttist
hafit, bá elnaði sótt á hendr
Kveld-Ulfi... litlu síðar andaðist
hann.“
Fyrr í Egils sögu er sagt:
„Kveld-Úlfr var þá mjök á efra
aldri, en synir hans váru rösknir.
„Kveldúlfur er orðinn gamall er
hann hefnir Þórólfs sonar síns, og
gengur þá hart fram, enda virðist
hann leggjast rúmfastur að bar-
daganum loknum. Dauða hans ber
þó ekki brátt að höndum, því að
hann deyr ekki fyrr en þeir eru
komnir undir íslands strendur. Án
þess að vita um nánari tildrög eða
sjúkdómslýsingu, þætti mér lík-
legast, meðal annars af tíma-
lengdinni frá því hann tók sjúk-
dóm sinn þar til hann dó, að
orsökin sé hjartabilun.
Um andlát Skallgríms segir Eg-
ils saga,4) að sundurþykkja var
milli feðganna Egils og Skalla-
gríms, þar eð Egill hafði ekki skil-
að silfri þvi, er Aðalsteinn kon-
ungur hafði sent Skallagrími, og
hafði hann þó leitað eftir því. Af
þeirri ástæðu hafði Skallagrímur
riðið að heiman með kistu mikla
og eirketil hvorutveggja fulla af
fé, og talinn hafa fólgið i jörðu.
Sagan segir síðan: „Skalla-Grimr
kom heim um miðnættisskeið ok
gekk þá til rúms sins og lagðist
niðr i klæðum sinum. En um
morguninn, er lýsti ok menn
klæddust, þá sat Skalla-Grímr
fram á stokk ok var þá andaðr ok
svá stirðr, at menn fengu hvergi
rétt hann né hafit, ok var alls við
leitat."
Vart gerast stórbrotnari menn í
lund í fornsögum okkar en þeir
Borgar-feðgar, Skallagrimur og
Egill. Sennilegt er því, að slík
stórátök andlegs eðlis og raunar
likamlegs einnig við að koma fjár-
mununum fyrir í jörðu, eigi sinn
mikla þátt i skjótum dauðdaga
Skallagríms og þá af völdum bil-
unar á blóðrásarfærum hjarta eða
heila.
í Laxdælu segir svo um tildrög
að andláti Unnar djúpúðgu, er
skeði í brúðkaupi Ólafs feilan:5)
„Elli sótti þá fast at Unni, svá at
hon reis ekki upp fyrir miðjan
dag, en hon lagðist snemma niðr.
Engum manni leyfði hon sat
sækja ráð at sér þess á milli hon
fór at sofa á kveldin og hins, er
hon var klædd. Reiðilega svarar
hon, ef nokkur spurði af mætti
hennar." Eftir að Unnur hafði selt
bústað sinn í hendur Ólafi feilan,
segir sagan: „Eftir þat stóð Unnr
upp og kveðst ganga mundu til
skemmu þeirrar, sem hon var vön
at sofa í. Svá segja menn, at Unnr
hafi verit bæði há og þreklig. Hon
gekk hart út eftir skálanum.
Fundust mönnum orð um, at kon-
an var enn virðulig... En um dag-
inn eftir gekk ölafr feilan til
svefnstofu Unnar frændkonu
sinnar, ok er hann kom í stofuna
sat Unnr við hægindin. Hon var
þá önduð."
Unnur djúpúðga er háöldruð, er
hún deyr, og hefir hun auðsjáan-
lega borið reisn sína til dauða^
dags. Dánarorsök má því ætla að
hafi verið sú sem venjulegust er
meðal aldraðs fólks, eða bilun á
æðakerfi í hjarta eða heila.
Tildrög að dauða Þórólfs bægi-
fótar segir Eyrbyggja6) hafa verið,
að Þórólfur biður Arnkel goða son
sinn hjálpar að ná aftur Kráku-
ness skógi af Snorra goða, en Arn-
kell verður ekki við bóninni. Sagan
segir orðrétt „Við þetta skildu
þeir feðgar. Fór Þórólfur heim og
unir stórilla sínum hlut, ok þykist
nú eigi sinni ár fyrir borð koma.
Þórólfr bægifótr kom heim um
kveldit ok mælti við engan mann.
Hann settist niðr í öndvegi sitt ok
mataðist eigi um kveldit. Sat hann
þar eftir, er menn fóru at sofa. En
um morguninn, er menn stóðu
upp, sat Þórólfr þar enn ok var
dauðr.“
Þórólfur var maður kominn á
efri ár er hann andast. Hann var
skapmaður mikill, eins og greini-
lega kemur fram í sögunni. Hann
á í útistöðum við tvo mestu
héraðshöfðingjana, Snorra goða
og Arnkel goða, son sinn, sem ekki
vill sættast við hann, þegar hann
leitar til hans og biður hann lið-
sinnis. Því er eðlilegt, að Þórólfur
hafi verið f miklum skapofsa og
hugarstríði, sem að líkindum hafa
valdið dauða hans, og þá borið að
vegna hækkaðs blóðþrýstings og
bilunar á æðakerfi í hjarta eða
heila.
í Harðar sögu ok Hólmverja
segir svo frá andláti Grímskels
goða:7) „Gekk hann þá í burt ok
var reiðr mjök goðunum. Hann fór
heim eftir eldi ok brenndi upp hof-
it ok öll goðin ok kvað þau eigi
skyldu oftar segja sér harmsögu.
Ok um kveldit, er menn sátu undir
borðum, varð Grímkell goði bráð-
dauðr.“
Grímkell goði er kominn á efri
ár, er hann deyr. Sumir atburðir
hér að lútandi eru af skáldlegum
uppspuna, svo sem þegar Grímkell
kemur í hofið og segir sagan: „Þá
váru goðin f busli miklu ok burt-
búningi af stöllunum." Hvað sem
þvf lfður, er ekki óliklegt, að þessi
þótt ekki sé vitað um það með
vissu. Frásögnin bendir til að
Finnboga hafi grunað að hverju
dró með sjúkdóm sinn, þótt lýs-
ingu vanti á einkennum frá líffær-
um svo sem verkjum, en bráður
dauðdagi eins og hér er lýst, virð-
ist helzt benda til sjúkdóms i
hjarta frekar en heila. Atburður
þessi mun hafa skeð á seinni hluta
10. aldar.
{ Bandamannasögu9* er frásögn,
sem fer hér á eftir:
„Líðr af vetrinn ok er vára tekr,
ferr Hermundur til Hvammsleið-
ar, ok er hann ætlaði utan, þá seg-
ir hann, at þeir munu snúa ofan til
Borgar ok brenna Egil inni. Ok er
þeir koma utan f Valafell, þykir
þeim sem strengr gjalli upp í
skörðin, ok því næst kennir Her-
mundr, at stingi kemr undir hönd-
ina ok æðiverkr, verður nú heim at
snúa, ok ferr frá honum liðit. Ferr
verkrinn um sfðuna, ok því meir er
um sóttina sem meir líðr upp í
héraðit ferðinni, ok er þeir koma á
Höggvandastaði, ok var þar allt
þakit af hröfnum. Ok er hann
kemr heim, var hann hafðr í
rekkju, ok var farit eftir Þórði
presti Sölvasyni í Reykjaholti, ok
er hann kom at honum mátti hann
ekki mæla. Ok er hann kom til
hests síns, prestrinn, var sent eftir
honum, ok kom hann öðru sinni,
ok mátti ekki mæla við hann. Þá
fór prestrinn ofan til gils, ok var
þá hleypt eftir honum it þriðja
sinn, ok lýtr hann at honum
Hermundi, ok heyrir hann, at
hann léti í vörunum: „Fimm í gili,