Morgunblaðið - 06.10.1985, Blaðsíða 42

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. OKTÓBER1985
42
Njósnaárið mikla gæti árið
sem er að líða sem best kallast
í sögu Evrópu. Ágætt blað orðaði
það eitthvað á þá leið að Helmut
Kohl kanslari Vestur-Þýska-
lands hefði fengið yfir sig nú-
tímaútgáfu af engisprettu-, lúsa-
eða skordýraplágum Forn-
Egypta. Nútímaplágan þá „mold-
vörpurnar" sem hvarvetna búa
um sig í holum í ríkiskerfum
Vesturlanda. Ekki aðeins að
stjórnkerfi Vestur-Þýskalands
hafi reynst allt útbíað í sovét-
njósnurum, allt upp í yfirmann
öryggisþjónustunnar og ritara
hjá kanslara sjálfum, heldur
hefur breska ljónið líka verið að
reyna að hrista af sér þessa
óværu, Frakkar sendu heilan hóp
til síns heima í fyrra og tvöfaldi
njósnarinn Gordievsky upplýsir
nýflúinn vestur yfir að Danmörk
sé smituð, að ógleymdum Noregi
þar sem hann mun fyrstu hafa
skotið til stjórnvalda upplýsing-
um um KGB-þjónkun Árna hins
norska. Líklega huggun harmi
gegn að Gordievsky karlinn hinn
sovéski ku hafa upplýst að hon-
um sé ókunnugt um slíka
holubúa á íslandi.
Vekur spurningar? Er ísland
hér í miðjum herskipastraumi
Atlantshafsins þá svona lítið
áhugavert? Eða liggja bara allar
upplýsingar sem austanmenn
ágirnast svo á lausu að ekki þarf
einu sinni að hafa kléka mold-
vörpu til að grafa þær upp?
Sennilega mundi okkur íslend-
ingum ekki einu sinni detta neitt
Ijótt í hug þótt við sæjum svona
moldvörpu að krafsa einhvers
staðar. Þessa moldvörputegund
þekkjum við aðeins úr njósnasög-
um og sjónvarpsþáttum um hann
Smyley, sem eru víst býsna sann-
ferðugir, enda var höfundurinn
John Le Carre 5 ár í réttri deild
bresku utanríkisþjónustunnar.
Til er íslensk njósnasaga „Með
kveðju frá Dublin", þar sem
Björn Hermannsson söguhetja
Árna Bergmanns er raunar gott
dæmi um bláeygan sakleysingja
er þvælist inn í erlenda hryðju-
verkastarfsemi af góðum huga,
án þess að hafa hugmynd um
hvað málið snýst. Hann hefði
sem best getað tekið sér í munn
orð íslensku kerlingarinnar í
stríðinu, sem varð að orði: „Það
endar með því að þeir drepa
einhvern."
Upp í hugann koma ummæli
þýsks vinar og skjalaþýðanda um
aðra þjóð, sem honum fannst
álíka miklir asnar í þessum mál-
um upp úr síðasta stríði og ver-
aldarvönum nútímanjósnurum
finnst eflaust við íslendingar enn
vera. Þá var þessi Þjóðverji
ungur maður og hrakinn í lífsins
ólgusjó, enda aðeins fimm ár frá
stríðslokum. Hann hafði verið
tekinn í drengjabúðir eins og
strákarnir í sjónvarpsþáttunum
um Hitlersæskuna í sjónvarpinu
nýlega. Þar komu fram miklir
tungumálaerfiðleikar og hann
var settur í sérskóla og 17 ára
gamall gerður túlkur með herj-
um Hitlers þegar stríðið braust
út. í stríðslok lenti hann í fanga-
búðum Sovétmanna í austur-
hluta Þýskalands. Þar kom upp
að hann var jafnvígur á rúss-
nesku og þýsku og var látinn
túlka fyrir sovéska herinn. Einn
góðan veðurdag fengu hann og
ungur vinur hans aðvörun um
að nú ætti að fara að flytja þá
með öðrum föngum til Rúss-
lands. Þeir flúðu i snarheitum
og komust vestur yfir. Ekki
reyndist auðvelt fyrir mann með
þessa fortíð að fá vinnu. Hafði
verið túlkur með her Hitlers og
sovéska hernum. Áður en hann
varð á vegi mínum hafði hann
þó fengið vinnu hjá trúflokknum
Moral Rearmament i Sviss og
þótti hræsnin þar ekki minni en
á öðrum stöðum sem örlögin báru
hann. Þar var fyrir fjölþjóðlegt
lið og ýmis tungumál í gangi.
Heill flugvélafarmur íslendinga
fór þangað sællar minningar til
að siðvæðast, segir ekki af
árangri.
Sumarið 1950 hafði Walter
þessi skroppið til ftalíu til að
um þeirra. Miklir fagnaðarfundir
og mikið rauðvín drukkið út á
það og sungnir i gondólum róm-
antískir Feneyjasöngvarar. En
þetta var lykkja á leið.
Næst gerðist það að Walter
komst í vinnu hjá einum hernum
enn, í þetta sinn Bandaríkja-
mönnum í Þýskalandi. Hans
hlutverk að yfirheyra flóttafólk
að austan og komast að því hvort
um væri að ræða ósvikna flótta-
menn eða útsendara til að koma
sér fyrir til njósna fyrir vestan.
Þeir voru vitanlega á ferðinni
þá strax. Kemur þá Gáruhöfund-
ur loks að því sem hann ætlaði
leita fyrir sér um viðtökur í
Feneyjum, þar sem hann hafði
verið að túlka með þýska hern-
um. Raunar var býsna gaman að
sjá þær viðtökur. Vitanlega
höfðu Þjóðverjarnir verið á bestu
hótelunum og við fylgdumst með
honum út á Lido. Þar var honum
fagnað sem glataða syninum af
skósmiðnum hans, skreðaranum,
vínkaupmanninum og fjölskyld-
að segja hér langt fyrir ofan í
þessum pistli. Walter ætlaði ekki
af sinni víðtæku reynslu að
komast yfir það hvílíkir asnar
þessir Ameríkumenn væru, sem
komu beint úr skólum heima hjá
sér til að verða yfirmenn njósna-
starfseminnar og þá um leið að
stjórna Þjóðverjunum sem tóku
skýrslurnar og reyndu að sann-
reyna það sem sagt var. Þeir
trúðu bókstaflega öllu og öllum,
sagði hann. Voru plataðir upp úr
skónum og tóku engum viðvörun-
um. Þessu 30 ára gamla þusi
skaut fram úr hugarfylgsnum
einnar af þeirri þjóð, sem áreið-
anlega er jafn bláeyg á alla
njósnastarfsemi sem ungu
Bandaríkjamennirnir voru á
þessum tíma í Þýskalandi.
Nú þegar maður les í heims-
pressunni lýsingu þeirra tveggja
háttsettu Sovétnjósnara, sem
komnir eru vestur yfir, af hve
mikilli forsjálni þeir skipuleggja
tangarhald á hverri sálu sem
réttir litla putta og sleppa ei
síðan — þykir sjálfsagt að nýta
alla sína starfskrafta til mold-
vörpustarfsemi og ekkert múður
— þá fyrirgefst kannski þótt
maður verði svo andstyggilega
þenkjandi að kunna ekki alls
kostar við sig í hreyfingu ljúfra
friðardúfa á íslandi þegar þar
er innsti koppur í búri og áhrifa-
valdur launaður starfskraftur
hjá Sovétmönnum til útbreiðslu-
starfsemi, ritstjóri Sovétfrétta.
Svona getur einn íslenskur óviti
um njósnamál orðið barnalega
tortrygginn við válegar upplýs-
ingar. Og enn herti þýski rit-
höfundurinn og sósíalistinn
Helga Novak á þeim lesti í við-
tali í sjónvarpinu í fyrri viku, er
hún lýsti því hvernig henni var
í Austur-Berlín vísað ásamt 400
öðrum stúdentum úr skólanum
af því hún vildi ekki mæla innrás
Sovéthersins I Ungverjaland bót
1956 og varð fyrir áframhaldandi
óbilgjörnum kröfum af því tagi
þar til henni var vísað úr landi
sínu. Helga barst á sínum tíma
til íslands með íslenskum há-
skólapiltum og skólabræðrum í
Austur-Þýskalandi og bjó hér í
mörg ár.
„Maðurinn er óendanlega
heimskur," lætur Árni Berg-
mann söguhetju sína Björn Her-
mannsson segja undir lok ofan-
nefndrar bókar.
Kvikmynda-
safn íslands
á krossgötum
lögum samkvæmt á að fara fram
nú í vetur. í hinum nýju kvik-
myndalögum segir að eitt af verk-
efnum Kvikmyndasjóðs sé aðgerð-
„ ir til þess að efla kvikmynda-
menningu á íslandi. Ég leyfi mér
að vona að þetta ákvæði laganna
geti réttlætt ákvörðun í stjórn
Kvikmyndasjóðs og -safns um að
fundnar verði leiðir til þess að
festa kaup á Hafnarfjarðarbíó
undir starfsemi þessara stofnana,
jafnvel þó að Kvikmyndasjóður
með stuðningi þeirra samtaka,
sem eiga fuiltrúa í sjóðsstjórninni,
yrði að stíga fyrsta skrefið og
reiða af hendi það fé, sem þarf til
útborgunarinnar. í þessu máli er
ekki mikill tími fyrir athuganir
heldur er aðgerða þörf nú þegar.
Nú spyrja menn sig vafalaust
þeirrar spurningar, hvort Hafnar-
fjarðarbíó staðsett suður í Hafn-
arfirði sé þessa virði?
Hús kvikmyndarinnar
á Islandi
Hafnarfjarðarbíó, sem ég
mundi vilja kalla Hús kvikmynd-
arinnar á íslandi, ef Kvikmynda-
safn og Kvikmyndasjóður bæru
gæfu til þess að eignast það, býður
upp á stórkostlega möguleika. I
bíósalnum, sem tekur um 315
manns í sæti, myndi Kvikmynda-
safnið geta gengist fyrir reglu-
bundnum kvikmyndasýningum og
fyllt upp í það tómarúm, sem hef-
ur myndast eftir að Fjalaköttur-
inn, kvikmyndaklúbbur fram-
haldsskólanna, hætti starfsemi
sinni. Ætli ýmsir sakni ekki
mánudagssýninganna, sem Há-
skólabíó gekkst fyrir hér á árum
áður, Litla Bíós Þorgeirs Þor-
geirssonar, eða Filmíu. Sú var
meira að segja tíðin að Hafnar-
fjarðarbíó hélt merki kvikmynda-
listarinnar svo hátt á lofti, að
Reykvíkingar vöndust við það að
fara til Hafnarfjarðar að sjá
kvikmyndir Ingmars Bergman eða
frönsku nýbylgjuhöfundanna eða
myndir eftir Wajda, Forman,
Menzel, Sjöman, svo einhver nöfn
séu nefnd. Auk hinna reglubundnu
kvikmyndasýninga yrði hægt að
skipuleggja sérstakar skólasýn-
ingar og skoðunarferðir í Kvik-
myndasafnið á morgnana og fram
eftir degi, þar sem leitast yrði við
að kynna nemendum undirstöðu í
innlendri og erlendri kvikmynda-
sögu og fagurfræði kvikmynda-
listarinnar. Slíkar dagskrár þyrfti
að vera hægt að fara með út á
land. Þar með væri kannski hægt
að stíga fyrsta skrefið til andófs
gegn þeirri þróun, sem virðist
miða að því á mörgum stöðum að
ganga af kvikmyndasýningum á
kvikmyndatjaldi dauðum. Hér er
ekki eingöngu um menningarlega
hagsmuni að ræða heldur bein-
harða hagsmuni íslenskrar kvik-
myndagerðar, sem má ekki við því
að kvikmyndasýningar í kvik-
myndahúsum leggist niður úti á
landi. Þau kvikmyndauppeldislegu
áhrif, sem breiðst geta út um land
allt frá Húsi kvikmyndarinnar í
Hafnarfirði eru því ekki lítils virði
fyrir íslenska kvikmyndagerðar-
menn. Þá opnast möguleikar fyrir
kvikmyndaframleiðendur að sýna
kvikmyndir sínar í þessu bíói. Það
gæti ýmsum þótt mikils virði. í
húsi kvikmyndarinnar væri hægt
að efna til námskeiðahalds í ýms-
um greinum kvikmyndagerðar,
þar sem fengnir yrðu fyrirlesarar
erlendis frá.
Nýir möguleikar opnast fyrir
Kvikmyndasafnið að kynna al-
menningi árangur af varðveislu-
starfi safnsins. Þá yrði hægt að
skipuleggja áhugaverðar sýningar
fyrir aldraða, sem gætu orðið mik-
ilvægur þáttur í starfsemi safns'-
ins. Það hefur færst í vöxt á und-
anförnum árum að þeir, sem vinna
við leiksýningar og kvikmyndir og
sjónvarpsmyndir frá fyrri skeið-
um aldarinnar, hagnýti sér heim-
ildakvikmyndir frá viðkomandi
tímum. Nú gæfist tækifæri til
þess að efla þessa þjónustu.
Kvikmyndasafnsgeymslunni yrði
væntanlega hægt að koma fyrir
undir bíósalnum, en þar er mikið
geymslupláss með sérinngangi. í
íbúðinni á efstu hæð yrðu skrif-
stofur Kvikmyndasafns og Kvik-
myndasjóðs, bóka- og tímarita-
safn með útlánaþjónustu, lesstofa,
heimilda- og skjalasafn, klippi-
herbergi, tækniminjageymsla,
aðstaða fyrir skrásetningarvinnu
o.s.frv. Þessu er öllu hægt að koma
fyrir án þess að gera þurfi breyt-
ingar á núverandi herbergisskip-
an.
Staðsetningin
Kvikmyndasafnið og Kvik-
myndasjóður yrðu ekki fyrstu rík-
isstofnanirnar, sem hösluðu sér
völl í Hafnarfirði. Þar er nú Sjó-
minjasafn íslands til húsa. Sam-
kvæmt miðbæjarskipulagi Hafn-
arfjarðar, sem samþykkt var 1982
er gert ráð fyrir að stofnanir og
ýmsar aðrar þjónustumiðstöðvar
höfuðborgarsvæðis og ríkisins
verði í auknum mæli staðsettar í
Hafnarfirði. Þessar hugmyndir
hafa verið kynntar bæjarráði
Hafnarfjarðar, sem fjallaði um
þær á fundi sínum í sl. viku. í
svarbréfi bæjarráðs til Kvik-
myndasafnsins lýsir bæjarráð yfir
áhuga sínum á framgangi málsins.
Óhætt er að fullyrða að staðsetn-
ing Kvikmyndasafns og Kvik-
myndasjóðs í Hafnarfirði yrði
mikil lyftistöng fyrir menningar-
lífið í bænum. Það er ekki ónýtt
fyrir þetta bæjarfélag að hafa
staðsett nánast hlið við hlið í
hjarta bæjarins Kvikmyndasafn
{slands og Lista- og menningar-
miðstöð bæjarins. Sk. nýju mið-
bæjarskipulagi yrði Kvikmynda-
safnið jafnframt staðsett við nýtt
miðbæjartorg og göngugötukerfi,
þar sem ætlunin er að mannlífið
blómstri. í viðræðum við stofn-
anda menningarmiðstöðvarinnar,
Sverri Magnússon, lyfsala, hefur
komið fram að mikill ávinningur
yrði af sambýlinu við Kvikmynda-
safnið í Hafnarfjarðarbíói. Lista-
og menningarmiðstöð Hafnar-
fjarðar er nú orðinn fulltrúi ís-
lands í Nordisk Kunstcentrum, og
er nú af þeim sökum verið að inn-
rétta þar íbúð og starfsaðstöðu
fyrir listamenn. Margvíslegir
samstarfsmöguleikar eru fyrir
hendi á milli Menningarmiðstöðv-
arinnar og Kvikmyndasafnsins,
sem báðir aðilar gætu notið góðs
af. Ég veit ekki hvort Hafnfirð-
ingar hafa hugleitt það, að þegar
Níels Árnason, bíóstjóri Hafnar-
fjarðarbíós, leggur niður kvik-
myndahússrekstur sinn eftir hálf-
rar aldar dygga þjónustu við bæj-
arbúa, verður bærinn bíólaus. Það
er því til nokkurs að vinna fyrir
Hafnfirðinga að kvikmyndahúss-
rekstur haldi áfram í bænum og
því væri ekki óeðlilegt, að bæjar-
yfirvöld í Hafnarfirði veltu því
fyrir sér með hvaða hætti bærinn
gæti stuðlað enn frekar að fram-
gangi málsins. Hér er kannski rétt
að nefna valkost, sem hægt er að
þróa, og fælist í því að stofnað
yrði hlutafélag um rekstur bíós-
ins. Hluthafar yrðu ríkið, þ.e.
Kvikmyndasafn og Kvikmynda-
sjóður, Hafnarfjarðarbær (Lista-
og menningarmiðstöðin), kvik-
myndaframleiðendur, kvikmynda-
húsaeigendur (möguleikar á
endursýningum Reykjavíkurbíó-
anna), félag kvikmyndaunnenda,
sem stofnað yrði til stuðnings
starfseminni.
Lítum nú frá Hafnarfirði til
höfuðborgarsvæðisins í heild með
möguleika rekstursins í huga. 1
næsta nágrenni Hafnarfjarðar
eru stórir byggðarkjarnar, Garða-
bær og Kópavogur. Fyrir íbúa
þessara bæjarfélaga er í flestum
tilvikum styttra að fara til Hafn-
arfjarðar en til miðbæjar Reykja-
víkur. Þetta mun einnig eiga við
um nýju íbúðahverfin í Reykjavík,
eftir að nýi vegurinn milli Breið-
holts og Hafnarfjarðar kemst í
gagnið, en áætlað er að það verði
eigi síðar en árið 1987. Þá verður
vegalengdin, skv. upplýsingum
Vegagerðarinnar, frá Mjóddinni,
þar sem Bíóhöllin er staðsett, til
miðbæjar Hafnarfjarðar, um 7
km, sem er sama vegalengd og frá
sama stað niður á Lækjartorg. Þá
mun verða mun styttra fyrir íbú-
ana við Grafarvog og Rauðavatn
og Árbæ að aka eftir nýja Arnar-
nesveginum til Hafnarfjarðar en
til miðbæjar Reykjavíkur og
reyndar verður umferðinni frá
Breiðholti II og III beint niður á
þann veg. Miðbær Hafnarfjarðar
mun þar af leiðandi liggja nær
þessum byggðarkjörnum en mið-
bær Reykjavíkur. Af þessum sök-
um mætti alveg eins segja að það
væri fremur kostur en galli að
staðsetja Kvikmyndasafnið í
Hafnarfirði. Þá má ekki gleyma
því að í nýja miðbænum í Hafnar-
firði verða næg bílastæði.
Kjarni málsins er eftir sem áður
sá, að Kvikmyndasafni og Kvik-
myndasjóði stendur Hafnarfjarð-
arbíó til boða. Ekkert annað er í
boði og mun ekki verða það sem
eftir er aldarinnar að minnsta
kosti. Óhætt er að fullyrða að á
sama tímabili verður heldur ekki
lagt í að byggja yfir þessa starf-
semi. Sá möguleiki sem við stönd-
um frammi fyrir nú er því ein-
stakur. Það er því annaðhvort að
grípa tækifærið núna, eða missa
það, því það eru að sjálfsögðu
fleiri aðilar að velta því fyrir sér
að kaupa bíóið.
Ég leyfi mér að beina lokaorð-
um mínum I þessu máli til kvik-
myndagerðarmanna, stjórnar
Kvikmyndasafns og Kvikmynda-
sjóðs og þeirra, sem bera eiga
ábyrgð á því að Kvikmyndasjóður
fái þær fjárveitingar, sem honum
ber samkvæmt hinum nýju kvik-
myndalögum: Við höfum séð hvað
Gamla Bíó hefur gert fyrir fs-
lensku óperuna, við vitum, hvað
Borgarleikhús á eftir að gera fyrir
Leikfélag Reykjavíkur og Hús
tónlistarinnar fyrir tónlistarlíf á
íslandi. Skipum okkur í þennan
flokk og eignumst Hús kvikmynd-
arinnar á íslandi. Með því eflist
íslensk kvikmyndagerð og þar með
sjálfsvitund okkar íslendinga og
menningarlegt sjálfstæði. Við höf-
um engu að tapa en allt að vinna.
Höíundur er íorstöóumadur
Kvikmrndasafns fslands.