Morgunblaðið - 10.11.1985, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR10. NÓVEMBER1985
B 21
1918 var honum erfiður. Hann var
alltaf mjög háður veðrinu, barði
oft á barometrið og fór út fyrir
hús til að gá á mælinn.
Þegar hann missti dætur sínar
tvær úr spönsku veikinni með viku
millibili, þær Herdísi og Elínu, þá
gekk hann eirðrlaus um með ullar-
teppi á herðunum í eldhúsinu, en
amma sat inni í stofu, prjónaði án
afláts á prjónavélina og tárin
hrundu sem högl á hönd hennar.
Síðasta árið sem afi lifði var
hann mikið við rúmið en hafði þó
alltaf einhveja fótaferð og settist
þá við púltið. Hann var farinn að
gleyma algengum orðum og heit-
um á hversdagslegum hlutum, en
var samt að yrkja og ætlaði að
setja kvæðið í íslending, sem var
vikublað í bænum. Ömmu leist
ekkert á það, hún hélt að þetta
yrði eitthvert rugl hjá honum, en
afi sat við sinn keip. Eitthvert
hrafl var komið á blað, því bæði
var gamla skáldið orðið hálfsjón-
laust og auk þess skjálfhent. Hann
lét senda eftir skrifara sínum, sem
var kona í bænum. Hann las henni
kvæðið. Allir voru undrandi.
Kvæðið var að allra dómi dásam-
legt. Hann nefndi það „Gleym-
mér-ei.“
11. nóvember árið 1920 var séra
Matthías 85 ára. Snemma um
morguninn hrindi síminn. Afi var
kominn á fætur, furðu hress. Hann
tók símtólið. Var þetta símtal frá
Reykjavík, þar sem honum var
tilkynnt að hann væri útnefndur
heiðursdoktor við guðfræðideild
Háskóla íslands. Hann gladdist
eins og barn.
Það komu margir gestir að Sig-
urhæðum þennan dag. Ræður voru
fluttar, og skáldið lék á alls oddi.
Nemendur menntaskólans komu í
blysför að hylla þjóðskáld. Blóm
og skeyti í bundnu og óbundnu
máli bárust. Svo sannarlega sýndi
þjóðin skáldi sínu ást og virðingu
þennan dag. Davíð Stefánsson
skáld frá Fagraskógi sendi svo-
hljóðandi símskeyti frá Kaup-
mannahöfn: „Góðar stundir Guðs-
maður."
Viku síðar lést séra Matthías.
Hann fékk hægt andlát, sofnaði
útaf eins og barn. — Hann hafði
alltaf haft Passíusálmana á nátt-
borðinu sínu, til séra Hallgríms
hafði hann alltaf sótt styrk í sálar-
stríði. Passíusálmarnir voru látnir
á brjóst hans í kistuna.
Húskveðja var haldin úti á stétt-
inni við húsið. Það var fagur,
mildur vetrardagur. Ég hef aldrei
séð annan eins mannfjölda saman
kominn við jarðarför. Séra Jakob
Kristinsson var staddur í bænum
og talaði við húskveðjuna, sem var
úti á stéttinni við húsið. öll Brekk-
an og gatan, svo langt sem augað
eygði var þakin fólki. Flestir ef
ekki allir prestar úr sýslunni og
víðar af Norðurlandi voru mættir
hempuklæddir og gengu næst að-
standendum á eftir kistunni.
Séra Geir Sæmundsson jarð-
söng. Séra Ásmundur Gíslason á
Hálsi talaði nokkur orð við gröf-
ina. — Ég minnist blómsveiganna
sem bárust. Þar á meðal var lárvið-
arkrans frá stúdentafélaginu. En
hrifnust var ég af hörpu, stórri
hörpu, sem hnýtt var úr eilífðar-
blómum.
Síðasta kvæði Matth. Joch.:
Gleym-mér-ei
Blessaða sjón. Því úr blágresi
brosir mér enn bani dauðans.
Og Gleym mér ei, guðs eilífa
ást og speki, huggar mitt hjarta
meðhimneskrisýn.
Allt hið helgasta, allt hið sannasta
birtist oss börnum á blómsturmáli.
Það las Jesús á Jórdansbökkum
og guðsvitringur við Gangesfljót.
Drottins dýrð er ei dulspeki,
ekki mannvit, ekki vísindi.
Hún er Gleym mér ei þeirra guðsbarna
er bana dauðans blindandi sjá.
Áhrær mín augu eilífa ljós,
svo sjáandi sjái blindur.
Hvernig Guðs augu geta stafað
yfir allt myrkur, eilífri dýrð.
M.Joch.
Þegar séra Matthíasar Jochums-
sonar er minnst í tilefni af 150 ára
afmælisdegi hans, hrannast sam-
an í huga mínum myndir og minn-
ingar af þjóðskáldinu. Þar sem ég
þjónaði sama prestakalli og hann
í áratugi var oft minnst á nafn
hans, enda minningin lifandi í
verkum hans ekki síður þar en
annars staðar. Þjóðin hefur mikið
dálæti á sálmum séra Matthíasar.
Hún syngur þá jafnt á stundum
sorgar og gleði og sameinast öll á
hátíðlegustu augnablikum í lof-
söng hans.
Hús séra Matthíasar, Sigur-
hæðir, þar sem hann bjó hátt á
annan áratug, er nú varðveitt sem
minjasafn um skáldið. Árið 1958
var stofnað Matthíasarfélag til
þess m.a. að hrinda því máli í
framkvæmd. Mér verður jafnan
minnisstæður stofnfundurinn.
Hann var haldinn í kapellu Akur-
eyrarkirkju. Þar voru saman
komnir allmargir unnendur og
aðdáendur séra Matthíasar. Meðal
þeirra var skáldbróðir hans, Davíð
Stefánsson frá Fagraskógi. Þeir
voru miklir vinir.
Á fundinum voru lesin upp drög
að lögum fyrir félagið. Ein laga-
greinin hljóðaði í þá átt, að félagið
væri stofnað til þess að halda uppi
minningu séra Matthíasar. Þegar
að því kom að fjalla um þá laga-
grein man ég, að Davíð frá Fagra-
skógi bað um orðið. Hann sagðist
ekki kunna við orðalag greinarinn-
ar, að félagið ætti að „halda uppi“
minningu séra Matthíasar, því að
það gerði hann best sjálfur með
verkum sínum. Greininni var síðan
breytt í samræmi við ábendingu
Davíðs.
Það er hrífandi svipmynd, sem
Gunnar sonur séra Matthíasar
bregður upp í blaðagrein af fjöl-
skyldulífi á heimili foreldra sinna.
Sú mynd gefur okkur innsýn í
hugarheim-og vinnubrögð skálds-
ins. Grein Gunnars birtist í
Kirkjublaðinu 1947 og þar segir
hann:
„Ég minnist skammdegiskvölds,
þegar ég var unglingur á heimili
foreldra minna. Þá var aftaka
bylur úti. Við krakkarnir og
mamma sátum döpur, en pabbi
inni á kontórnum, og ekki gat
okkur grunað að hann væri í glöðu
skapi. Þegar nokkuð var liðið á
kvöldið opnast dyrnar og hann
kemur inn, uppljómaður og bros-
andi með blað í hendi og biður sér
hljóðs og byrjar á kvæðinu, sem
hann var að yrkja: Skín við sólu
Skagafjörður. Áframhaldið kunnið
þið. Það er á við margan sólskins-
dag, að við eigum á tungu okkar
ljóðin, sem fylla hugann fögnuði
yfir að eiga þetta land, sem oft
bíður kaldan vangann."
Séra Matthías orti okkur inn í
sólskinsstundir og unaðsheim ís-
lenskrar náttúru til þess að hjálpa
okkur að sjá fegurð landsins og
stórfengleik. Þó var hann fyrst og
fremst trúarskáldið, sem opnaði
okkur veröld andans og kærleik-
ans, Guðs fögru veröld og almætti.
Þar erum við öll í mikilli þakkar-
skuld við séra Matthías. Stefán
frá Hvítadal sagði um ljóð hans:
„Ljóð yðar.. grípa mig á sama
hátt og hljómar kirkjuklukkunnar
gripu mig í æsku, þegar ég heyrði
hringt til tíða. Þar er sunnudagur
— hámessa, og Guð alls staðar
nálægur." (Mbl. 15/61969.)
Andagift séra Matthíasar og
trúartraust kom ekki átakalaust
frekar en hjá siðbótarmanninum
Marteini Lúter. Séra Matthías
gekk í gegnum mikla reynslu á
æviferli sínum og átti í hugarstríði
við efasemdir. En út úr þeirri
baráttu kom hann mikil trúar-
Pétur Sigurgeirsson,
biskup íslands.
hetja. Þessi sálarbarátta kemur
einkum fram í bænarákalli hans:
Guð, minn guð, ég hrópa
gegnum myrkrið svarta,-
líkt sem út úr ofni
æpi stiknað hjarta..
Síðan rekur séra Matthías hug-
arstríð sitt milli vonar og ótta og
gerir það á sinn skáldlega og ein-
læga hátt: Nei! þú lifir, lifir, lög-
mál þitt er vilji, sérleik hefir sér-
hver sál, þó enginn skilji. — Um
það er kvæðinu líkur lýsir séra
Matthías bænheyrslunni. Því
leyna ekki lokaorðin. Þá er auð-
fundið, að það er komið logn þess
óveðurs, sem geisaði í hugarheimi
skáldsins. Það gerði blíðalogn eins
og forðum úti á Galileuvatni:
Dæm svo mildan dauða
Drottinn, þínu barni
eins og léttu laufi
iyfti blær frá hjarni,
eins og lítill lækur
ljúki sínu hjali
þar sem lygn í leyni
liggur marinn svali.
Trúarsigurinn í sálmum séra
Matthíasar er auðsær og alger. Það
er e.t.v. sá sigur sem ræður mestu
um vinsældir verka hans, þegar
þar við bætist hið skáldlega hugar-
flug og hvernig trúaróðurinn
kemur frá hjartanu, sem nær þá
líka til hjartans. Það er litrík lýs-
ing á séra Matthíasi, sem Guð-
mundur Friðjónsson frá Sandi
gefur, er hann hvetur fólk til þess
að fara gagngert til þess að sjá
skáldið á Sigurhæðum: „Þú, sem
kemur til Akureyrar, og ert maður
með mönnum, gríptu tækifærið og
sjáðu Matthías, meðan þessi sól-
skinsblettur er enn þá í heiði. Þú
munt geyma minninguna um
þennan fágæta reynivið í brekk-
unni, þennan stofngilda, bolmikla,
limríka hlyn andans — þú munt
geyma minninguna til æviloka og
segja við sjálfan þig, þegar Matt-
hías er fallinn „að vallarsýn":
Eyrin átti gott að hafa þessa
andlegu bæjarprýði í vitum sínum
í 40 ár — þennan víðsýna mennta-
mann, þetta fjölhæfa, háfleyga
skáld, þennan íslenska alheims-
borgara." (Ritsafn Guðm. Friðj.
VII hefti)
Organisti hjá séra Matthíasi í
Lögmannshlíðarkirkju, sem var
önnur kirkjan í prestakallinu er
séra Matthías þjónaði, sagði mér
frá því, þegar sálmurinn: Ó, þá náð
að eiga Jesúm, var fyrst sunginn
í þeirri kirkju. Af öllum sálmum
séra Matthíasar mun hann vera
mest sunginn. Ég minnist þess frá
skólaárum, hvað Sigurður Guð-
mundsson skólameistari hafði
mikið dálæti á þeim sálmi. Man
ég, þegar um sálminn var rætt, —
hve skólameistari lagði mikla
áherslu á ljóðlínuna: Hjartans vin,
sem hjartað þekkir, — sem hann
taldi bera af í þýðingu skáldsins.
— Annars er erfitt að gera upp á
milli sálma séra Matthíasar, þar
sem hann nær lengst í sálmakveð-
skap sínum. Hvað boðar nýárs
blessuð sól? — er einn þeirra,
annar er ættjarðarsöngurinn, lof-
gerðin um fyrsta sumardag: kom
heitur til míns hjarta blærinn
blíði. Og það mætti lengi áfram
telja sálmana, sem kirkjan syngur
án afláts, virðir og elskar.
Kirkjubóndinn í Lögmannshlíð
tjáði mér, að séra Matthías hefði
komið því til leiðar meðan hann
predikaði í kirkjunni nýreistri, að
settur var gluggi á þakið yfir stóln-
um. Séra Matthíasi fannst of
dimmt i predikunarstólnum, en
með glugganum féll birta inn á
blöðin, þegar hann var að predika.
Þetta finnst mér vera táknrænt
fyrir séra Matthías, að hann vildi
láta ljósið af hæðum lýsa í verkum
sínum: „í sannleik hvar sem sólin
skín er sjálfur Guð að leita þín.“
Að endingu langar mig til að
rifja upp atvik úr lífi séra Matt-
híasar, sem lýsir hjartalagi hans
betur en mörg orð. Hann segir frá
því sjálfur í bók sinni: Sögukaflar
af sjálfum mér. Þegar það skeri
var Matthías fylgdarmaður og
túlkur hins ágæta kvekara Isaks
Sharpés og Norðmannsins A.
Kloster, er þeir voru á ferð um
landið. Séra Matthías segir þannig
frá: „Á leiðinni komum við að koti
einu (Hólmur) og gengum inn. Þar
var kona ein heima og lá veik.
Kloster áminnti hana (á norsku)
að gera iðrun og yfirbót. Konan
barmaði sér sárt, en skildi ekki
orð, en hýrnaði þó, þegar eg laum-
aði nokkrum dölum í lófa hennar,
svo að hinir sáu ekki. Það skildi
hún, þótt talað hefði verið um leið
á hebresku."
Séra Matthías var auðmjúkur í
anda og lítillátur. Það kom oft í
ljós. Til dæmis lýsir hann sjálfum
sér á einum stað í söguköflunum
og segir: „Eg er kirkju vorrar
minnsti heimalningur! I hátíðar-
útgáfu vikublaðsins íslendings er
sagt frá því hvernig hann ávarpaði
afmælisgestina á áttræðisafmæli
sínu: „Eg kveð ykkur svo með
hjartans samúðarkveðju, kveð lífið
þegar þar að kemur — með gleði
og þó með tárum, því að það er sárt
að skilja samvistir við vini, þótt
ekki sé nema í næsta hús að venda.
En þótt eg sé úr sögunni, hefir það
minnsta þýðingu, því:
Þótt bili hendur
er bættur galli,
ef merkið stendur
þótt maðurinn falli.“
í Matthíasarsafninu á Akureyri
er m.a. silfurbikar sem Einar
Benediktsson gaf skáldinu 1916,
og var þá í heimsókn hjá Einari í
Héðinshöfða í Reykjavík. Þar er
letruð þessi bikarvísa:
Eins og gulli gegnum sáld
gneistum slær þinn andi.
Höfðingja og helgiskáld,
hátt þín minning standi.
Við minnumst séra Matthíasar
Jochumssonar með virðingu og
þökk sem eins af mætustu sonum
íslensku þjóðarinnar. Ýmislegt
verður gert til þess að heiðra
minningu hans á hálfrar annarrar
aldar afmælinu líkt og þegar öld
var liðin frá fæðingu hans. En það
á eins við nú eins og áður, sem
Davíð frá Fagraskógi sagði á
stofnfundi Matthíasarfélagsins:
Sjálfur heldur séra Matthías best
uppi minningu sinni með verkum
sínum.
Pétur Sigurgeirsson, biskup íslands:
Hátt þín minning standi!