Morgunblaðið - 16.11.1986, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. NÓVEMBER 1986
Sérkenni Reykjavíkur
og skipulagsmál
eftír
Hjörleif Stefánsson
Þar sem borgarstjóm Reykjavík-
ur er þessar vikumar að Qalla um
skipulagningu miðbæjarins, hvem-
ig hann skuli mótast á næstu ámm,
langar mig til þess að leggja orð í
belg.
Miðbær Reykjavfkur, höfuðborg-
ar landsins, er sameign allra
landsmanna og það skiptir okkur
öll og afkomendur okkar miklu
máli hvemig til tekst. Sáralítil um-
ræða hefur átt sér stað um skipu-
lagningu miðbæjarins, miklu minni
er ætla mætti af mikilvægi hans.
Líklega er ástæðan sú, a.m.k. að
hluta til, að viðfangsefnið er mjög
flókið og ekki auðvelt um að tala.
Auðvitað er það vandasamt verk
að skipuleggja miðbæ Reykjavíkur.
Fyrsta heildarskipulag miðbæj-
arins og reyndar allrar Reykjavíkur
sá dagsins ljós um 1927 og síðan
hafa margar atrennur verið gerðar
að því að koma skikki á Kvosina.
Allar hafa atrennumar runnið út í
sandinn. Miðbær höfuðborgarinnar
er skörðóttur og ófrágenginn, okkur
öllum til skammar. Hvað í ósköpun-
um veldur þessu? Af hveiju er
miðbærinn ekki fullgerður eftir öll
þessi ár? Af hveiju hafa verið
byggðir vísar að mörgum mið-
bæjum í úthverfum borgarinnar án
þess að gengið hafl verið sómasam-
lega frá miðbæ Reykjavíkur?
Ég mun hér drepa á ýmis atriði,
sem hljóta að verða hluti af svarinu
þegar það berst.
Hafa arkitektar ekki verið vand-
anum vaxnir? Hvemig má það vera
að hægt sé að fást við skipulagn-
ingu miðbæjarins svo árum og
áratugum skiptir með jafn mögmm
árangri og raun ber vitni? Er þar
við skipuleggjendur að sakast eða
stjómmálamenn?
Sjálfsagt er skýringin margþætt,
en víst er þó að fram til þessa hafa
allar skipulagstillögumar gert ráð
fyrir því að sú byggð sem fyrir var
á hverjum tíma sé lítils virði. Skipu-
leggjendur hafa talið nauðsynlegt
og rétt að miðbærinn yrði endur-
byggður. Að gömlu húsin verði rifín
og bærinn byggist húsum, sem þeir
telja nútímaleg hverju sinni.
Reyndin er hins vegar sú að lítið
hefur orðið úr framkvæmdum. Flest
gömlu húsanna hafa staðið áfram.
Afleiðingin af samþykkt skipulags
hefur þó jafnframt orðið sú að
hætt er að halda húsunum sóma-
samlega við vegna þess að yfír þeim
hefur vofað ákvörðun um að í stað
þeirra skuli koma ný hús. Sum
húsin hafa þannig verið látin hröma
þar til ekki var talin önnur leið fær
en að rífa þau. Nokkur húsanna
hafa bmnnið.
Fáein ný hús hafa risið, hvert
með því sniði, sem þá hefur þótt
fínast. Á langflestum lóðum þar
sem hús hafa horfíð af einhveijum
ástæðum hefur ekkert verið byggt
heldur em það óásjáleg bráða-
birgðabílastæði.
Gerð skipulags hefur þannig
gjaman leitt til skipulegrar hröm-
unar gamalla húsa — samhliða og
jafnvel sem óbein afleiðing af hálfr-
ar aldar linnulitlu skipulagsstarfi
hefur miðbænum hrakað jafnt og
þétt. Ótrúlegt en satt.
Líklegt má telja, að það sem
valdið hefur skipbroti allra fyrri
skipulagstillagna að miðbænum,
hafi verið ofmat á framkvæmda-
getu hvers tíma. Skipuleggjendur
hafa trúað á framkvæmdamátt
samfélagsins og jafnframt verið svo
vissir um eigið ágæti, eða ágæti
þeirrar stefnu í byggingarlist, sem
þeir vom sjálfír ftilltrúar fyrir, að
þeir hafa ætlað íslendingum framtí-
ðarinnar að búa við miðbæ, sem
aðeins þeir sjálfír og þeirra kynslóð
ætlaði að byggja. Til allrar ham-
ingju mistókst þeim.
Hugfsið ykkur hvemig miðbærinn
liti út ef hann hafði allur verið end-
urbyggður samkvæmt skipulags-
hugmyndum árið 1950 þegar
Morgunblaðshöllin átti að vera upp-
hafíð að nýsköpun Kvosarinnar.
Hugsið ykkur miðbæinn þéttskipað-
an húsum með glerveggi eins og
Austurstræti 17 þar sem verslunin
Víðir er til húsa. Það var ætlun
manna árið 1967. Bæði em þessi
nefndu hús dæmi um ágæta bygg-
ingalist en hún er aðeins ágæt í
hófí. Ef miðbærinn væri allur gerð-
ur af þess háttar húsum væri hann
eflaust „heilsteyptari" en nú er, en
hann væri jafnframt óaðlaðandi,
fábreyttur og flatneskjulegur.
Rúmlega hálf öld er liðin síðan
fyrstu tillögur að skipulagi borgar-
innar vom gerðar. Síðan hafa
nokkrar stefnur í byggingarlist og
skipulagsmálum séð dagsins ljós og
sammerkt með þeim öllum er að
hver ný stefna telur fyrri stefnu
alranga í veigamiklum atriðum.
Samkvæmt hugmyndafræði hverr-
ar stefnu um sig hlýtur það því að
teljast lán að ekki var gert meira
í uppbyggingu miðbæjarins sam-
kvæmt áætlunum fyrri stefnu en
raun varð á.
Það er því líklega orðið tímabært
að endurskoða gang þessara mála.
Er ekki líklegt að allar þessar stefn-
ur hafí nokkuð fram að færa og
að hver um sig hafí verið „rétt“ á
sínum tíma? Er ekki líklegt að
bærinn okkar verði ríkari, fallegri,
fíölbreyttari, ef hann fær að bera
einkenni allra stefna og allra vaxta-
skeiða?
Er ekki líklega rétt að gera ráð
fyrir því að nýjar stefnur í bygging-
arlist sjái dagsins ljós. Að líklega
Hjörleifur Stefánsson
„Við endurskipulagn-
ingu ætti að gera á
hverfunum endurbætur
með tilliti til upphaf-
legrar gerðar og
einkenna hverfisins á
svipaðan hátt og svo oft
hefur verið gert við
gömul hús í eigu borg-
arinnar á undanf örnum
árum. Jafnframt þarf
ýmsu að breyta til að-
lögunar þörfum nútím-
ans.“
munu menn að skömmum tíma liðn-
um telja rétt að hús líti öðruvísi út
en við viljum nú?
Er það ekki líka löngu útrætt
mál að nauðsynlegt er að varðveita
merkileg hús frá fyrri tímum og
að bærinn beri helst svip og um-
merki frá allri sköpunarsögu hans?
Svar við þessum þrem seinustu
spumingum, sem hér hefur verið
spurt, hlýtur að vera jákvætt og
afleiðingin ætti því að vera sú, að
á þeim teikningum, sem við gerum
af útliti miðbæjarins í framtíðinni
sé reynt að tryggja tvö veigamikil
atriði.
í fyrsta lagi að stuðlað verði að
varðveislu gamalla bygginga eftir
því sem kostur er án þess þó að
þær verði endilega friðaðar. Þessi
þáttur er erfiður í framkvæmd en
ekki síður mjög mikilvægur. Nánar
verður fíallað um hann hér á eftir.
í öðru lagi að ekki verði reynt
að þröngva gerð nýrra húsa inn í
eitthvert fyrirfram ákveðið munstur
eða stefnu. Taka verður tillit til
þeirrar staðreyndar að stefna í þeim
málum mun óhjákvæmilega breyt-
ast. Breytingin er óumflýjanleg
afleiðing af stöðugri framfaraveið-
leitni mannkynsins og verður aldrei
stöðvuð. Skipulag, sem ekki tekur
tillit til þessa, er dæmt til þess að
úreldast fljótt.
Ekki er ástæða til þess að fjöl-
yrða frekar um þennan þátt skipu-
lagsins. Aðeins vil ég benda á að
afleiðing þessarar ályktunar ætti
líklega að vera sú, af ef gerð er
tilraun til þess að geta sér til um
útlit húsa við einhverja tiltekna
götu í framtíðinni, eða gera teikn-
in'gu að húsunum eins og skipulags-
höfundar gætu óskað að þau yrðu,
þá hlyti sú teikning að sýna veru-
lega fjölbreytni í húsagerð. Hún
yrði jafnframt tilgáta um nýjar
stefnur. Skipulagshöfundar ættu
því að forðast að sýna eingöngu
hús með svipmóti nýjustu tísku.
Víkjum þá aftur að fyrra atrið-
inu, sem nefnt var hér að framan,
það er varðveislu gamalla húsa.
Vissulega er það staðreynd að
hér á landi er ekki mikið af bygging-
um frá liðinni tíð, sem beinan
samjöfnuð þoli í stærð eða glæsi-
leika við byggingar suðlægari
landa.
Gildi þeirra er annars eðlis. Það
er meðal annars fólgið í sérkennum,
sem eru hluti af því sem kallast á
hátíðlegum stundum fslensk menn-
ing.
Sérkenni þessara húsa er stund-
um hægt að rekja til náttúrufars,
en hér var fátt um þau efni sem
hæf hefðu talist til húsbyggingar í
nágrannalöndunum. Stundum má
skilja þessi sérkenni gamalla
íslenskra húsa sem afleiðingar af
breytingum á verslunarsamböndum
og menningarstraumum. Þannig
eru í sumum byggingum auðsæ
áhrif frá sjálfstæðisbaráttu þjóðar-
innar og öðrum mikilvægum
umbrotatímum.
Þegar fjallað er um varðveislu-
gildi þessara húsa þá verða þau
ekki mæld á sama mælikvarða og
varðveislugildi húsa í Kaupmanna-
höfn., London eða París.
Um þau gildir mælikvarði sem
ekki er nothæfur annars staðar.
Þetta er mjög mikilvægt að hafa
í huga þegar fíalla á um íslenska
byggingarlist og meta varðveislu-
gildi gamalla húsa.
Á sama hátt er það nauðsynlegt
að ígrunda sérkenni Reykjavíkur,
reyna að átta sig á því hver þau
eru, lýsa þeim í máli og myndum.
Við skipulagningu nýrra borgar-
hverfa og við endurskipulagningu
eldri hverfa er nauðsynlegt að hafa
skýra hugmynd um þessi sérkenni.
Annars er hætta á að það máist
út með tíð og tíma.
Gamla Reykjavík, Reykjavík inn-
an Hringbrautar, byggðist að
langmestu leyti á áratugunum frá
1850 til 1930. Það dylst varla
nokkrum að sá hluti bæjarins hefur
hvað sterkust sérkenni.
Með bættum samgöngum milli
landa á seinustu áratugum hefur
erlendra áhrifa gætt í mjög auknum
mæli. Þeir sem móta borgina hafa
sótt fyrirmyndir í vaxandi mæli til
nágrannalanda okkar.
Með módernismanum varð bygg-
ingarlistin alþjóðleg. Lögð var mikil
áhersla á það að vissir þættir bygg-
ingarlistar og bæjarskipulags væru
algildir, óháðir stund og stað. Stað-
háttum og sérkennum umhverfís
var minni gaumur gefínn.
Á seinni hluta nítjándu aldar og
fyrsta áratug þeirrar tuttugustu,
þegar flest timburhúsin, sem enn
prýða borgina og elstu steinsteypu-
húsin voru byggð, mótuðu iðnaðar-
menn bæinn. Sumir þeirra sóttu
reyndar menntun sína til annarra
landa en þeir voru miklu fleiri sem
lærðu hjá eldri meisturum hér
heima. Samgöngur milli landa voru
stijálar og menn voru ekki enn
teknir að fjalla um bæjarmótun sem
alvarlegt eða „fagmannlegt við-
fangsefni".
Á þessum tíma urðu augljósustu
sérkenni borgarinnar til.
Ekki var það þó svo að nokkrum
húsasmið hafí komið það til hugar
að hann væri að gefa bænum sér-
kenni þegar hann byggði hús sín.
Sérkennin hafa aldrei orðið til fyrir
meðvitaðar aðgerðir einstaklinga til
að skapa sérkenni, heldur sem af-
leiðing af sérstökum aðstæðum.
Þegar fyrst var gert heildar-
skipulag fyrir Reykjavík á þriðja
áratugnum var stefnan í þessum
málum reyndar nokkuð önnur en
síðar varð. Þá var módemisminn
með sinni alþjóðahyggju enn ekki
kominn til sögunnar.
Ekki voru mörg ár liðin frá bæj-
arbrunanum mikla árið ' 1915,
steinsteypan hafði verið að ryðja
sér til rúms og eftir brunann má
segja að kveðinn hafí verið upp sá
dómur að timburhús væri ekki var-
anleg. Stefnt var að þvi að byggðin
yrði endumýjuð og gerð úr stein-
steypu. Þannig var gamalli bygg-
ingarhefð að nokkm kastað á glæ,
en jafnframt glímdu smiðimir við
það að móta hin nýju stemsteypu-
hús með þá reynslu að baki sem
timburhúsin höfðu aflað þeim.
Steypuhúsatímabilið frá 1915 til
1934, þegar módemisminn kemur
til sögunnar, er mjög sérkennilegt.
Þá vom byggð hér hús úr bygging-
arefni sem hvergi annars staðar var
notað á sama hátt og með lögun
sem dró dám af sérkennilegri
íslenskri timburhúsagerð.
Helstu frumkvöðlar módemism-
ans til að byija með vom Sigurður
Guðmundsson og Gunnlaugur
Halldórsson. Þeir teiknuðu hús sem