Morgunblaðið - 05.09.1987, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. SEPTEMBER 1987

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi innanlands. (lausasölu 55 kr. eintakiö.
Ofurveldi SÍS
að hefur stundum verið
talað um Samband
íslenzkra samvinnufélaga
(SÍS) sem ríki í ríkinu vegna
stærðar þess, viðskiptaum-
fangs, valda og áhrifa, sem
teygja arma sína um dijúgan
hluta þjóðarbúskaparins og
land allt. í vissum skilningi
hefur Sambandið hinsvegar
vaxið íslenzku samfélagi yfír
höfuð. Á síðasta ári vóru tekj-
ur samvinnuhreyfíngarinnar
43.400 milljónir króna eða
dijúgum meiri en tekjur ríkis-
sjóðs á sama tíma, sem
reyndust 38.200 milljónir. Það
er því spuming hvort samlík-
ingin ríki í ríkinu eigi ekki í
raun við íslenzka ríkið á starfs-
vettvangi SÍS.
Þegar Kaupfélag Þingey-
inga var stofnað fyrir eitt
hundrað og fímm árum, var
tilgangurinn tvenns konar. í
fyrsta lagi að ná sem hagstæð-
ustum kaupum á innfluttum
vamingi fyrir bændur. í annan
stað að stuðla að vandaðri
búvömframleiðslu og fá fyrir
hana sem hæst verð.
Það er enginn vafí á því að
sá tilgangur, sem vakti fyrir
frumheijum samvinnuhreyf-
ingarinnar, svaraði til þarfa,
sem fyrir vóm í íslenzku sam-
félagi á síðari hluta genginnar
aldar. Það er heldur enginn
vafi á því að kaupfélög gegndu
víða í stijálbýli þörfu hlut-
verki; fylltu ákveðið tómarúm,
sem ella hefði verið fyrir hendi.
Samvinnuhreyfíngin er
hinsvegar ekki hafín yfír gagn-
rýni fremur en önnur mann-
anna verk. Hún hefur í tímans
rás þróazt til fleiri átta en
fmmkvöðlar hennar sáu fyrir.
Umsvif hennar, völd og áhrif
em meiri orðin í þjóðarbú-
skapnum en hollt þykir að
safnist saman á hendi einnar
og sömu fyrirtækjasamsteyp-
unnar. Það er ekki að ástæðu-
lausu að umræðan um
sérstaka löggjöf um auðhríngi
hér á landi fer vaxandi. Fjöl-
mörg ríki hafa lög af þessu
tagi til að fyrirbyggja einokun
og stuðla að dreifíngu valdsins.
íslenzkt samfélag er allt
annað í dag en það var fyrir
rúmum hundrað ámm þegar
þingeyskir bændur stofnuðu
til samvinnuhreyfíngar.
Lífskjör þjóðarinnar, hvers
konar, em allt önnur og dijúg-
um betri, fyrst og fremst
vegna góðrar almennrar
menntunar og þekkingar — og
tæknivæddra atvinnuvega,
sem hafa margfaldað þjóðar-
tekjumar. Verzlunarsam-
keppni, sem er tímanna tákn,
hefur tryggt þjóðinni fjölþætt
vömúrval og oftar en ekki
hagstætt vömverð, ef litið er
framhjá tollum, vömgjaldi og
söluskatti til ríkisins, en
eyðsluskattar em á góðri leið
með að leysa tekjuskatta af
hólmi hér á landi.
Samanburður á vömverði í
einkaverzlunum, t.d. stór-
mörkuðum, og kaupfélögum
er samvinnuhreyfíngunni ekki
í vii. Kaupgildi krónu og launa
er meira þar sem verzlunar-
samkeppni er hörð, eins og á
höfuðborgarsvæðinu, heldur
en í stijálbýli, þar sem ein
verzlun, oft kaupfélag, er um
hituna. Þar af leiðir að almenn-
ingsviðhorf til samvinnuverzl-
unar er annað en það var við
frumstæðar þjóðfélagsaðstæð-
ur um síðastliðin aldamót.
Það samræmist ekki rétt-
lætiskennd fólks á líðandi
stundu að stórveldið SÍS eða
fyrirtæki tengd því geri tilkall
til sérréttinda, hvorki skatta-
legra né annarrar tegundar.
SIS og aðildarfélög þess verða
að mæta og sæta samkeppni
frá fyrirtækjum með annað
rekstrarform á jafhstöðu-
grundvelli. Almenningur beinir
síðan viðskiptum sínum, hvort
sem um verzlunarþjónustu er
að ræða eða aðra þjónustu, til
þess söluaðila, sem býður mest
úrval, hagstæðast verð og lipr-
asta þjónustu.
Ekki verður séð að SÍS nái
betri kaupum en önnur verzlun
á útlendum vamingi fyrir
bændur eða aðra, eins og til-
gangur hins fyrsta kaupfélags
var. Það búvömverð, sem
landsmenn hafa greitt síðustu
áratugi, hvort heldur er í sölu-
verði eða sköttum (niður-
greiðslum og útflutningsbót-
um), hefur hvorki skilað sér
fljótt né vel í hendur bænda.
Milliliðurinn SÍS hefur haldið
sínu. Tekjur samvinnuhreyf-
ingarinnar em ekki meiri en
ríkissjóðs fyrir ekki neitt.
Stórveldið SÍS, sem skákar
sjálfum ríkissjóði í tekjum,
verður að lúta leikreglum heil-
brigðrar samkeppni á jafn-
stöðugmndvelli. Löggjafínn
má gjaman undirstrika þann
almenningsvilja með löggjöf
um auðhringi.
Undir kommúnisiro
skera menn ekki ríi
Rætt við Ales Brezina, tékkneskan
útlaga, um ástandið í ættlandi hans
og freisisbaráttuna þar
ÞÓ NÚ séu 19 ár liðin frá þvi i að sovéskar hersveitir réðust inn í
Tékkóslóvakiu og vorið í Prag leið undir lok, ber landið enn þess
merki. Efnahagslíf er bundið hinum sósíaliska klafa og allt andóf
kæft í fæðingu. Það er napurlegt til þess að hugsa að þetta land, sem
fyrir stríð var eitt af sjö auðugustu rikjum heims, lýðræðisríki umluk-
ið fasistastjórnum og fyrirmynd hins fijálslynda réttarríkis, skuli nú
ramba á barmi gjaldþrots, vera undir alræði eins afturhaldsamasta
kommúnistaflokks Austur-Evrópu þar sem sjálfsögðustu lýðréttindi
er fótum troðin. Fyrir skömmu kom tékkneski andófsmaðurinn Ales
Brezina hingað til lands, en hann yfirgaf heimalands sitt árið 1980
vegna yfirvofandi fangelsunar. Hann býr nú i Kanada þar sem hann
er ritsjóri tímaritsins New Homeland, sem gefið er út fyrir Tékka í
Vesturheimi. Morgunblaðið spurði hann fyrst um útgáfu þessa.
„Blaðið kemur út hálfsmánaðar-
lega og er í raun ekki ósvipað
Lögbergi-Feimskringlu, sem Vest-
ur-Islendingar gefa út. Þrátt fyrir
enskt heiti blaðsins er það skrifað á
tékknesku og slóvensku. í því er
fjallað um hverskyns málefni, sem
snúa að Tékkum — bæði félagsstarf
þeirra og athafnir vestra, en ekki
síst flytur það fréttir að heiman og
er oft eini tengiliður þessa fólks við
heimalandið, því fréttir af Tékkó-
slóvakíu í amerískum blöðum eru
af harla skomom skammti. Við fáum
upplýsingar víða að — bæði frá opin-
berum aðilum og óopinberum."
Nú sast þú í fangelsi um tíma
og ert víst ekki í miklu uppáhaldi
hjá tékkneskum yfirvöldum. Hvað
gerðir þú á hlut kommúnista-
stjórnarinnar?
„Forsaga málsins er sú að ég
hafði lært til rafvirkjunar og var í
þann veginn að ljúka prófí, þegar
ég ákvað að skrá mig í guðfræði-
deild háskólans í Prag. Það mæltist
að sjálfsögðu illa fyrir, en ég fékk
nú samt að útskrifast úr iðnskóian-
um. Þetta var árið 1967 og farið
að gæta aðeins meira umburðarlynd-
is en áður. En í guðfræðina fór ég
sumsé. Þar var mikill og góður andi
og innan deildarinnar gátum við
rætt hvað sem á hugann leitaði.
Þannig var deildin eins konar vin
frelsis í eyðimörk alræðis.
Á meðan „Vorinu í Prag“ stóð
jókst umræðan innan deildarinnar
að sjálfsögðu um allan helming og
eftir hörmungamar hinn 21. ágúst
1968 var henni haldið áfram þó svo
hún færi að sjálfsögðu hljóðara fram.
Árið 1972 barst síðan tilskipun um
það að sovéski fáninn skyldi dreginn
að húni flaggstangar háskólans í
tilefni afmælis „bróðurlegrar aðstoð-
ar Sovétmanna við tékkneskan
sósíalisma" — þ.e.a.s. innrásarinnar.
Þessu vildu stúdentar að sjálfsögðu
ekki una, en einn þeirra, vinur minn
Jan Kozlik, gekk skrefíð til fulls og
tók fánann niður. Þá stóð til að reka
hann úr skóla, en stúdentar svöruðu
með því að kjósa hann fulltrúa sinn.
Þá kom leynilögreglan til skjalanna
og handtók Kozlik. Ég mótmælti
þessu gerræði í bréfí og ekki stóð á
viðbrögðum yfírvalda; ég var rekinn
úr skóla fyrir fullt og allt — ekki
af yfírvöldum, heldur fékk guð-
fræðideildin það hlutverk að reka
mig. Þegar mál Jans Kozlik var tek-
ið fyrir var honum aðeins vísað úr
skóla næstu fjögur ár. Yfírvöld eru
nefnilega mun hræddari við sam-
stöðu fólks heldur en einstaklings-
bundið andóf.“
Hvað tókstu þá til bragðs?
„Ég vann við jarðboranir í þrjú
ár og síðan á sjúkrahúsi og lét lítið
á mér bera. Það var ekki fyrr en
árið 1976, sem hlutimir fóru að
komast á hreyfingu aftur, en þá
voru haldin réttarhöld yfír „Plast-
ik-hópnum“ svonefnda. Þetta voru
alls konar listamenn, sem fengust
við tilraunalist, en því miður er slík
list tékkneskum stjómvöldum ekki
þóknanleg.
Frægastur varð þó hópurinn fyrir
tónlistariðkun sína, en hún var fram-
úrstefnuleg og í ætt við jazz-rokk.
Þrátt fyrir að hljómsveitin ætti fáa
aðdáendur meðal tékkneskra yfír-
valda var hún mjög vinsæl bæði í
Tékkóslóvakíu sem utan hennar. Lag
með sveitinni komst m.a. í tíu efstu
sæti vinsældalista breska tónlist-
artímaritsins Melody Maker.
Við réttarhöldin komu margir
listamenn við sögu, líka þeir, sem
til þessa höfðu ekki tengst hópnum
og höfðu jafnvel ekki haft mikið álit
á list hans, en þeir töldu ófært að
ríkið væri að skipta sér af listsköp-
un. Voru menn enda á því að sjálf
réttarhöldin stönguðust á við stjóm-
arskrána. Allt kom þó fyrir ekki og
flest listafólksins í „Plastik-hópnum“
fékk dóma fyrir andsósíalskt at-
hæfí, misþunga að vísu. Hið sér-
kennilegasta var þó að hópurinn var
dæmdur fyrir gróðastarfsemi og
skattsvik, jafnvel þó svo að margít-
rekað væri af stjómvöldum að
enginn hópur væri til, þetta væm
réttarhöld yfír villuráfandi einstakl-
ingum og hvað ekki. Hina menning-
arsnauðu valdsmenn hefiir þó vart
grunað hvað afskipti þeirra af „Pla-
stik-hópnum“ hefði í för með sér,
því í janúar 1977 var mannréttinda-
yfírlýsingin Charta '77 gefín út, en
hún sigldi í raun í kjölfar réttar-
haldanna.“
Charta ’77
Hvernig var að standa að
Charta ’77?
„Ef satt skal segja komu viðbrögð
stjómvalda og undirtektir erlendis
mér algerlega í opna skjöldu. Ég
hafði áður undirritað um 20 skjöl
svipaðs eðlis, en þá gerðist ekkert
annað en að leynilögreglan bætti enn
einni athugasemdinni við skýrsluna
mína. En í þetta skipti fór eitthvað
úrskeiðis held ég.
Þegar við — 247 manns — undir-
rituðum manrréttindayfírlýsinguna
tóku ríkisfjölmiðlamir málið fyrir,
en til þessa höfðu þeir þagað okkur
í hel. Blöðin og ljósvakamiðlamir
hófu upp ramakvein mikið, réðust
gegn okkur á öllum vígstöðvum og
sökuðu okkur um að vera afætur
þjóðfélagsins sem ekkert gott kynnu
að meta. Fyrir utan það að hafa
pólítískar ranghugmyndir vom lista-
mennimir í hópnum nú lélegir lista-
menn, menntamennimir vonlausir
út frá akademískum forsendum og
þar fram eftir götum.
Þessar óvæntu árásir drógu að
sjálfsögðu athygli að okkur, bæði
heima fyrir en ekki síst erlendis og
vestrænir blaðamenn fóm loksins
að gefa mannréttindamálum gaum
eftir að hafa mært Gustav Husak í
mörg ár fyrir „frjálslyndi". Husak
var gat vissulega talist frjálslyndur,
en aðeins í samanburði við aðra
kommúnistaleiðtoga og það var ekki
sérlega erfítt að vera fijálslyndari
en þeir Honecker, Brezhnev, Ceauc-
escu og Zhivkov."
En hvað var og er Charta ’77?
„Fyrst og fremst þarf að hafa í
huga að Charta ’77 er ekki félags-
skapur heldur hreyfing. Fyrir henni
fara þrír talsmenn, venjulega einn ;
Ales Brezina.
inenntamaður, einn geistlegur heim-
spekingur og einn pólítískur, yfírleitt
fyirverandi félagi í flokknum.
I fyrstu vom það þeir Vaclav
Havel, Jan Budocka og Jiri Hajek,
sem fóra fyrir hreyfingunni — allt
þekktir menn. Havel er þekktasta
leikritaskáld Tékkóslóvakíu, Budoka
var virtur fræðimaður og Hajek er
fyrrverandi utanríkisráðherra og var
einnig sendiherra hjá Sameinuðu
þjóðunum um skeið. Havel var hand-
tekinn og dæmdur í fangelsi hvað
eftir annað, en eftir að Max Van
der Stoel, þáverandi utanríkisráð-
herra Hollands, kom í heimsókn til
Tékkóslóvakíu í mars 1977 og ræddi
m.a. við Budocka, var Jan tekinn til
yfírheyrslu í ellefu tíma samfleytt.
Hann dó viku síðar, tæplega sjötug-
ur. Hann var ekki pyntaður, en
áfallið var of mikið fyrir hann.
Þegar hann var svo borinn til
grafar fylgdu honum 1.000 manns.
Leynilögreglan fylgdist að sjálf-
sögðu grannt með okkur og vom
m.a. með sex sjónvarpsmyndavélar
á staðnum til þess að vera ömgg
með að sjá alla þá sem fylgdu
Budocka. Lögreglan kom því einnig
þannig fyrir að ekki var hægt að
aka að grafreitnum, aðeins hægt að
ganga. Þegar líkfylgdin kom að
gröfínni sveimaði þyrla yfír svo að
stundum var vart stætt vegna roks-
ins frá henni fyrir nú utan hávaðann.
Örskammt frá var mótor-kross æf-
ingasvæði þar sem hópur bifhjóla-
manna beið og það stóð eins og
stafur á bók að þeir hófu æfíngar
um leið og athöfnin átti að fara fram,
með öllum þeim hávaða og tmflun-
um sem því fylgdi.
í mörg ár eftir þetta var það fast-
ur liður, þegar eitthvert okkar var
handtekið, að blaðað var í skýrslum
og það nefnt að maður hefði verið
í líkfylgdinni eins og það væm drott-
insvik!"
Charta ’77 er hin óopin-
bera stjórnarandstaða
En hefur staða hreyfingarinn-
ar breyst og hafa þau breytt
einhveiju?
Staða hreyfingarinnar hefur
vissulega breyst til hins betra og
erlendis er litið á hana, sem óopin-
bera stjómarandstöðu Tékkósló-
vakíu. Stjómvöld vita sem er að
Charta ’77 á greiðan aðgang að er-
lendum blaðamönnum og að samtök
á borð við Amnesty Intemational
fylgjast grannt með okkur og mót-