Morgunblaðið - 24.09.1987, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. SEPTEMBER 1987
21
götum, í verslunum eða á öðrum
vinnustöðum. Ég hef enn ekki
haft spurnir af menningarþjóð
sem hefur afsalað sér menning-
arlegu sjálfstæði með þeim hætti
sem íslenska ríkið hefur gert
með stofnun og rekstri „rásar
tvö“. Til að fínna sambærilegt
ástand varðandi útvarpsrekstur og
aðstæður á tónlistarmarkaði verður
að leita út fyrir Evrópu, til landa
eins og Puerto Rico, Kenya, Srí
Lanka, Filippseyja og Túnis, en í
síðastnefnda ríkinu koma áhrif hins
gamla vemdarríkis Frakklands í
stað engilsaxneskra áhrifa í hinum
löndunum. En jafnvel í þessum
löndum verða þeir sem vilja h'iýða
á tónlist á götum úti að bera með
sér ferðatæki og hafa heymartól á
eymnum. Jafnvel á torginu fyrir
framan forsetahöllina í Manila
mundi kaupmönnum ekki leyfast
að halda popptónleika daginn út og
daginn inn eins og hér gerist við
Lækjartorg.
Hver er réttur þinn?
í lögreglusamþykkt Reykja-
víkur er kveðið svo á að enginn
megi hafa í frammi hávaða eða
ofsalegt eða móðgandi háttarlag
sem ónáðar vegfarendur, við-
stadda eða þá sem búa í nágrenn-
inu. Þá er og bannað að raska
næturró manna og hafa nokkuð það
að sem veldur ónæði (samþ. nr.
2(1930, 3. og 4. gr.).
Þetta ákvæði er eldra en svo að
það geri ráð fyrir hjómflutnings-
tækni nútímans eða að hljómlist
geti hljómað sem hávaði.
í nýrri lögreglusamþykkt eru
ákvæði í meira samræmi við að-
stæður nú á dögum. Þannig er
samkvæmt lögregiusamþykkt
Norður-ísafjarðarsýsiu óheimilt
að þeyta hátalara eða hafa hljóm-
flutningstæki svo hátt stillt að
það valdi ónæði eða truflun
(samþ. nr. 387/1986, 4. gr.). Sam-
hljóða ákvæði er í lögreglusam-
þykkt Bolungarvíkur nr. 158/1987
og í Kópavogi getur lögreglan bann-
að notkun magnara, hljómflutn-
ingstækja eða sambærilegs
búnaðar, ef sýnt þykir að slíkt valdi
ónæði. Að öðru leyti eru m.a.
ákvæði um háreysti og hávaða-
mengun í lögum nr. 109(1984 um
hollustuhætti og heilbrigðiseftirlit,
lögum nr. 35/1980 um Heymar-
og talmeinastöð íslands, lögum nr.
46/1980 um búnað, hollustuhætti
og öryggi á vinnustöðum, 20. kafla
heilbrigðisreglugerðar nr. 45/1972
og reglugerð um hávaðavamir á
vinnustöðum og heymareftirlit.
Ákvæði þessi miða að því að dregið
verði úr eða komið í veg fyrir heilsu-
spillandi hávaða og hávaða til
óþæginda. Langtímamarkmið
reglnanna um hávaðavamir em að
hávaði á vinnustöðum verði undir
85 desibelum eða svo lítill sem kost-
ur er. Um umhverfíshávaða hafa
ekki verið sett viðmiðunarmörk, en
erlendis em viðmiðunarmörk fyinr
umhverfíshávaða víðast hvar
45—55 desíbel. Árið 1980 mældust
63—69 desíbel í nálægð Reykjavík-
urflugvallar og 1976 72—96 desíbel
víða í borginni. Niðurstöður hávaða-
og heymarmælinga benda ekki til
þess að tónlistarflutningur hafí í för
með sér heymarskerðingu.
Þegar skráðum ákvæðum sleppir
taka við óskráðar reglur grenndar-
réttar. Menn mega ekki viðhafa
neitt það á eign sinni sem valdið
getur nágrönnum meiri óþæg-
indum eða ónæði en almennt
gerist og við er að búast.
Af einhveijum ástæðum virðist
þeim sem eiga að gæta laga og
réttar fallast hendur gagnvart tón-
listarhávaða á almannafæri og má
vera að skýringanna sé að nokkm
leyti að leita í því hve ófullkomnar
og ónákvæmar lagareglur em á
þessu sviði.
Ég mun engan dóm leggja á það
í þessari blaðagrein hvemig beita
beri framangreindum lagareglum
við það athæfí sem ég hef gert að
umtalsefni hér að framan. Hinsveg-
ar vil ég ekki víkjast undan að
ræða nokkur atriði varðandi al-
mennt siðferði og umgengnisreglur
svo og ýmis hagnýt álitaefni til
íhugunar fyrir þá sem hlut eiga að
máli.
Háreysti og siðferði
Það mun nú vera almennt álit
lækna að tónlist, jafnvel hávær,
skaði ekki heym manna, en þótt
hávær tónlistarflutningur valdi
þannig ekki líkamlegu heilsutjóni
ber þess að gæta að annarskonar
hávaði, einkum vélahljóð, geta vald-
ið heymarskemmdum og hávær
tónlist, sem reynt er að láta yfír-
gnæfa vélahljóð á vinnustöðum og
umferðargný, er áreiðanlega ekki
til heilsubótar. Alkunna er og að
andleg vanheilsa er engu léttbærari
en líkamleg. Hverskonar hávaði
getur valdið andlegri vanlíðan af
ýmsu tagi. Hávær tónlistarflutning-
ur getur valdið þeim sem á hlýða
leiða og ógleði og staðið mönnum
fyrir svefni. Tónlist, þótt ekki sé
hávær, getur valdið skapraun. Öll
tónlist hefur merkingu eins og önn-
ur list. Sum tónlist er góð og
göfgandi önnur lágkúruleg og höfð-
ar til lægstu hvata. Sum tónlist er
eins og leirburður í skáldskap og
klessuverk í myndlist. í ísrael er
tónlist Wagners útlæg af hug-
myndafræðilegum ástæðum. Það
sem einum er andstyggð vekur öðr-
um gleði. Þegar vinsælt dægurlag
hefur verið flutt nógu oft og lengi
em flestir orðnir leiðir á því og
sumir hafa fengið ofnæmi fyrir
því. Sem betur fer fer slíkt lag
venjulega úr umferð þegar svo er
komið. Verra er þegar einhver teg-
und tónlistar vekur mönnum leiða
eða menn fá ofnæmi t.d. fyrir sin-
fóníum eða popptónlist.
Hveijum óspilltum manni hlýt-
ur að vera ljóst að það er
andstætt góðu siðferði að skap-
rauna náunga sínum með því að
viðhafa það sem vekur honum
andstyggð og hugraun i návist
hans. Sú skoðun nýtur nú alþjóð-
legrar viðurkenningar að vinnandi
menn eigi rétt á að þannig sé
búið að þeim á vinnustað að þeir
þurfí ekki að þola meiri hávaða en
nauðsynlegur er vegna vinnunnar.
Ég verð að játa að við ber að ég
komist í það skap að ég vilji hlusta
á háværa tónlist, jafnvel tónlist af
því tagi sem ég hef farið heldur
niðrandi orðum um í þessari grein.
Ég get hins vegar ekki gert ráð
fyrir að eins sé ástatt um heimilis-
fólk mitt og nágranna og læt því
ekki eftir löngun minni nema ég
sé einn heima og gæti þess að hljóð-
ið berist ekki til granna minna því
að ég tel engan hafa leyfi til að
neyða aðra til að hlýða á eigin
tónleika. Enginn borgari getur
átt rétt á því að helga sér opin-
ber torg og götur með því að
varpa yfir þær hljómlist að sínum
geðþótta. Það nær auðvitað engri
átt að kaupmenn komist upp með
að ónáða vegfarendur og þá sem
búa og starfa í nágrenni búða þeirra
með því að útvarpa háværri og/eða
hvimleiðri tónlist. Jafnvel þótt
flutningur geti ekki talist hávær
kann að vera illbærilegt fyrir
nágranna að þurf að hafa hvim-
leiða tónlist látlaust í eyrum,
e.t.v. dögum, vikum og mánuðum
saman svo sem gerist víða í hjarta
höfuðborgarinnar. Eigendum fyrir-
tækja er hinsvegar í sjálfsvald sett
að flytja þá tónlist innan dyra sem
þeim sýnist, enda sé það starfs-
mönnum þeirra að meinalausu. Það
kemur svo eins og af sjálfu sér að
viðskiptavinirnir gera sér ekki
óþörf erindi í fyrirtæki þar sem
þeir mæta ógeðfelldu viðmóti.
Margir virðast álíta að þar sem
meirihluti starfsmanna vill hlusta á
útvarp verði minnihlutinn að lúta í
lægra haldi samkvæmt grunnreglu
lýðræðis, en þetta er hinn mesti
misskilningur. Vegna vinnunnar
rekur enginn nauður til að haldið
sé uppi tónlistarflutningi á vinnu-
stöðum. Einn hópur manna á engan
rétt á því að kúga minnihlutann
með þessum hætti, hvorki á vinnu-
stað né annars staðar.
Um opinberar stofnanir gildir
nokkuð öðru máli en um einkafyrir-
tæki. Þær eru reknar í umboði allra
samfélagsþegnanna og þangað eiga
menn nauðsynjaerindi. Starfs-
menn hins opinbera hafa ekkert
umboð til að halda opinbera tón-
leika í opinberum stofnunum
umbjóðendum sínum til skap-
raunar þegar þeir eiga þangað
erindi. Hér gildir líku og um hávaða
á götum úti, auk þess sem hver
óspilltur maður hlýtur að skynja
og skilja hversu óviðeigandi og
óviðfelldið það er að láta glymja
tónlist, sem mörgum er ógeðfelld
og er allt annað en þjóðleg, í
opinberum stofnunum þar sem
fjallað er um málefni borgar-
anna.
Strætisvagnar og langferða-
bílar eru hafðir til fólksflutninga
á vegum sveitarfélaga eða með
sérleyfi. Vegna einokunar eiga
menn ekki margra kosta völ ef
þeir verða að sniðganga þessi
almenningsfarartæki, sem sum
eru rekin að meira eða minna
leyti fyrir fé almennings. Ekki
verður betur séð en að það séu
óskir bílstjóranna sem ráða því
að bílarnir eru búnir hljómflutn-
ingstækjum sem jafnan eru
þannig stillt að farþegarnir hafa
ekki annað en óminn og óþægind-
in og heyra ekki orðaskil þá
sjaldan hlé verður á sönglist.
Sama máli gegnir um ýms veit-
ingahús þar - sem ómur frá
útvarpi berst inn í veitingstof-
umar úr eldhúsum. Þeir sem
reka þessi flutninga- og þjón-
ustufyrirtæki mættu hugleiða
þekkt dæmi um rekstrarörðug-
leika SAS flugfélagsins og
viðbrögð við þeim. Fyrir fáeinum
árum tók við störfum nýr stjóm-
arformaður sem treyst var til að
bæta bágan fjárhag félagsins.
Sjúkdómsgreining hans var að
fyrirtækið væri rekið með
áherslu á óskir og hagsmuni
starfsmanna í stað viðskipta-
manna. Nýi formaðurinn sneri
þessum áherslum við og síðan
hefur fyrirtækið blómgast sem
aldrei fyrr.
Það þarf auðvitað ekki að fara
mörgum orðum um þá fúl-
mennsku að leyfa fólki ekki að
enda æfina í ró á heilbrigðis-
stofnunum hins opinbera.
Réttarbætur
Standist það sem haldið hefur
verið fram hér að framan er ljóst
að upp er kominn vandi sem þarf
að leysa úr með þjóðfélagsreglum.
Auðvitað verða þeir sem hafa yndi
af hverskonar tónlist að hafa tæki-
færi til að njóta hennar, en vel að
merkja, án þess að gera öðrum lífið
leitt sem ekki eru sama sinnis. Jafn-
Ijóst er að siða- og kurteisisreglur
duga ekki einar sér vegna vanþró-
unar þjóðarinnar á þeim sviðum.
Almennar reglur, settar áður en
hinn sérstaki vandi, sem hér hefur
verið lýst, kom upp, duga skammt.
Hér þarf að koma af stað al-
mennum umræðum og vakningu
líkri þeirri sem setti tóbaks-
reykingamönnum stólinn fyrir
dyrnar að eitra andrúmsloftið fyrir
samborgurum sínum. Síðan þyrfti
að fylgja skynsamleg löggjöf sem
veitti löggæslumönnum og öðrum
eðliiegt svigrúm til að framkvæma
reglur eins og hæfír í lýðræðisþjóð-
félagi. 1. gr. laga um hljóðmengun
gæti hljómað eitthvað á þessa leið:
Óheimilt er að hafa hljóm-
flutningstæki, gjallarhorn,
útvarpsviðtæki eða önnur slík
tæki svo hátt stillt að valdi ná-
grönnum eða vegfarendum
ónæði eða truflun.
Síðan mætti setja einstök nánari
ákvæði sem kvæðu á um rétt meiri
og minni hluta á vinnustöðum, um
almenningsvagna, fjölbýlishús, op-
inberar stofnanir, sundstaði,
íþróttasvæði o.s.frv. Sveigjanleg
ákvæði þyrfti að setja um hljóm-
leikahald undir berum himni o.fl.
Að hluta til væri eðlilegast að hafa
þessar reglur í lögreglusamþykkt-
um og gætu Kópavogs- og ísafjarð-
arsamþykktimar þar verið til
fyrirmyndar. En engin löggjöf er
þess megnug að koma því til leið-
ar sem einbeitt samtök almenn-
ings og eindregið almenningsálit
megna.
Kyrrð og ró sem
auðsuppspretta
Þeir sem mestu valda um þann
leiða borgarbrag sem lýst hefur
verið eru atvinnurekendur sem eiga
allt undir viðskiptavild. Þeir sem
annast rekstur almenningsvagna
mættu íhuga hversu margir snið-
ganga vagnana vitandi eða óaf-
vitandi vegna hávaðans. Bóksalar
eiga mikið' undir viðskiptamönnum
sem reika um bókabúðimar, skoða
bækur og falla fyrir freistingum
sem á vegi þeirra verða á þessari
vegferð. Hætt er við að margir
þessara manna fælist frá þegar
gjallarhorn leynast á bak við súlur
og hllur. í Bandaríkjunum, þaðan
sem sagt er að hávaðamenningin
sé ættuð, hafa stórfyrirtæki sál-
fræðinga á sínum snæmm, sem
velja tónlist til að skapa hljómrænan
bakgrunn í verslunum, skrifstofum
og verksmiðjum með það fyrir aug-
um að auka vellíðan starfsmanna
og viðskiptamanna, örva afköst og
auka viðskipti. Ekki þarf að taka
fram að sú tónlist sem álitin er hæf
í þessu skyni er ólíkt ljúfari og
áheyrilegri en sú ruddalega og
ögrandi tónlist sem oftast berst úr
gjallarhomi íslenskra fyrirtækja.
E.t.v. væri ómaksins vert fyrir
einhvern verslunareigandann að
fjarlægja allt sem ylli hávaða úr
verslun sinni og auglýsa ræki-
lega að þar gætu menn verslað
í friði og ró og algerri þögn.
Margir sem eiga leið fram hjá
hljómplötuverslunum og fata-
verslunum gera sér ekki grein
fyrir að verslanir þessr selja
hljómplötur með margskonar
vandaðri tónlist og vönduð og
falleg föt. Utan á sumum þessara
verslana hanga gjallarhorn og
úr þeim berst tónlist sem vekur
þá hugmynd að fyrir innan sé
ekkert að hafa annað en þvegnar
gallabuxur og poppsnældur.
Hvað skyldu kaupmenn hafa orð-
ið af miklum viðskiptum af
þessum sökum? Og hversu oft
ber við að atvinnurekandi missir
góðan starfsmann sem ekki end-
ist til að sitja allan daginn og dag
eftir dag undir óþægilegum og
þreytandi hávaða við vinnu sína?
Hversu mikil orka skyldi fara til
spillis í að standast það álag, sem
ella nýttist í afköstum?
Margir þeir sem telja sig ekki
geta verið án þess að hafa háværa
tónlist stöðugt í eyrum gætu auð-
veldlega fullnægt þörf sinni án þess
að kveðja jafnframt viðskiptamenn
sína og samborgara með þvi að
nota smáviðtæki eða segulbands-
tæki með heymartólum. Þetta á
t.d. við um iðnaðarmenn, sem vinna
við viðhald húsa, og bíleigendur við
bílþvott í íbúðarhverfum.
F erðaútvegnrinn
Erlendir ferðamenn koma fæstir
til íslands til að „hella sér út í
skemmtanalífíð". Til þess eru þeim
aðrir staðir tiltækari. Hinn dæmi-
gerði ferðamaður kemur frá
meginlandi Evrópu, talar þýsku eða
frönsku og hefur, auk náttúruskoð-
unar, áhuga á að kynnast íslensku
þjóðlífi, bragða íslenskan mat,
heyra þjóðlega tónlist og yfírleitt
að kynnast og upplifa það sem er
frábrugðið í íslenskum þjóðháttum.
Sú þjóðlífsmynd sem fjölmiðlar
og ýmsir ferðaútvegsmenn leit-
ast við að draga upp fyrir þessu
fólki getur sannarlega ekki til
kynna að hér búi gömul menn-
ingarþjóð með rika sagnahefð,
miklu fremur einangruð, rótslit-
in hálfnýlenduþjóð með van-
metakennd.
Menningarstef na
Þeirri spurningu hafa aldrei verið
gerð viðhlýtandi skil hvaða nauður
rak til stofnunar afþreyingarrásar
Ríkisútvarpsins og margir spyija
hvað tilgangi hún eigi að þjóna eft-
ir að nýfijálshyggjustöðvarnar eru
teknar við hlutverki hennar. Því er
líkast sem ríkisvaldið sé að reyna
að draga þjóðina í dilka, annan þar
sem menn eigi að lifa á eintómu
andlegu léttmeti en hinn fyrir þá
sem blandað fóður hæfir. Enginn
maður getur lifað til lengdar ein-
göngu á kaffi og vínarbrauði og
enginn heldur andlegum þrifum
til lengdar á afurðum afþreying-
arrásanna. Það hlýtur líka hver
maður að skilja sem skilja vill að
það getur ekki verið hlutverk
íslenska ríkisins að þylja ameríska
(og enska) poppmúsík yfir lands-
lýðnum allan sólarhringúm, ár út
og ár inn. Það er eins og forráða-
menn útvarpsins álíti að íslend-
ingar þoli ekki að sjá kvikmynd
eða hlusta á lag nema með ensk-
um texta og að venjulegt fólk
hafi svo einhæfan tónlistar-
smekk að það geti ekki notið
nema skemmtitónlistar af sér-
stakri tegund. Svo undarlega vill
til að þegar þetta sama fólk fer
á sjó eða spítala biður það um
allt annarskonar tónlist í óska-
lagaþáttum þessa sama ríkisút-
varps. Það sama fólk, sem sagt er
horfa á bláar ofbeldismyndir og
ekki hlusta á annað en pönk og
rokk, fyllir leikhús og óperuhús
kvöld eftir kvöld þótt fjarri fari því
að allt sé léttmeti sem leikhúsin
sýna. Vandaðar kvikmyndir frá
Frakklandi, Rússlandi og Japan
vekja slíkan áhuga á kvikmynda-
hátíðum að aðgöngumiðar seljast
upp á sumar sýningar löngu fyrir
sýningardag. Það er svo eins og
hver önnur bábilja ef menn halda
að ekki þýði að flytja lag í útvarp
nema með enskum texta. Mér er
til efs að þeir sem hafa mest dá-
læti á poppmúsík séu þeir sem best
eru heima í móðurmáli Shakespear-
es. Textar dægurlaga eru að jafnaði
aukaatriði og boðskapurinn sjaldan
svo burðugur að hann megi ekki
missa sín, enda komast söngtextar
sjaldnast til skila í útvarpi. Víst er
að á tónleikum matvörukaupmanna
og langferðabílstjóra heyrast ekki
orðaskil.
Það ætti að vera stjórnendum
útvarpsstöðvanna nokkurt umhugs-
unarefni að efni sem einungis
höfðar til 10% þjóðarinnar getur
þó safnast 25.000 mansn að við-
tækjunum, og mér hefur verið sagt
að von um mun minni hlustun standi
því ekki í vegi að efni sé flutt í '
utvarp eða sjónvarp erlendis.
Á einhverri útvarpsrásinni er
dagskrárliður sem nefnist „Lög frá
ýmsum löndum" en sker sig í raun
ekki úr. Ef sljórnendur einhverr-
ar stöðvarinnar tækju sig til og
flyttu fjölbreytta dagskrá með
margbreytilegri tónlist frá ýms-
um timum, þjóðum og menning-
arsvæðum i ýmsum málum með
góðum kynningum kæmi mér
ekki á óvart þótt vinsældir henn-
ar ykjust um allan helming og
þar með auglýsingatekjur, en þá
mundu hinar auðvitað verða að
fylgja á eftir. Yrði þá ólíkt bæri-
legra að búa við hljómleika bílstjóra
og kaupmanna þótt ekki tækist að
hafa þá ofan af kaupbætisviðskipt-
um að sinni.
Þeir sem mögnuðu þann draug
sem nú gengur aftur og bera ábyrgð
á ástandinu eru nú loks famir að
óttast afleiðingar gerða sinna. Þeir
virðast þó ekki sjá annað ráð en
að efla íslenska dagskrárgerð, og
er það auðvitað góðra gjalda vert
að því marki sem slík aðferð kemur
að gagni. Hins vegar mætti með
minni tilkostnaði mikið bæta úr með
stóraukinni fjölbreytni í efnisvali.
Hvers vegna ekki að kynna alþýðu-
og skemmtitónlist frá ýmsum
heimshlutum, og fá þá sem til
þekkja til að útskýra það sem lætur
annarlega í eyrum við fyrstu kynni.
Óperutónlist er að langmestu leyti
alþýðleg skemmtitónlist og þarf
ákaflega lítið til að gera hana að-
gengilega. Létt dagskrá af þessu
tagi ásamt skemmtilegri og þjóð-
legri dagskrárgerð mundi
gjörbreyta yfirbragði menning-
arlifsins eins og það birtist i
starfsemi ljósvakamiðlanna.
Að lokum
Megintilgangur minn með þess-
um skrifum er að koma af stað
umræðum um mál sem mér virðist
snúast um ljótan blett á þjóðlífinu.
Ég hef ekki velt upp öllum hliðum
málsins, t.d. ekki þeim spaugilegu
og grátbroslegu, og tel mig ekki
hafa sagt allt sem sagt verður um
málið. Ég eftirlæt öðrum að segja
það sem ósagt er og leiðrétta það
sem kann að vera missagt. Þannig
vona ég að menn finni hvöt hjá sér
til skoðanaskipta og að sú umræða
verði málefnalegri en vant er og
leiði til þess að umgengnismenning
þjóðarinnar komist á hærra stig.
Höfundur er borgardómari.