Morgunblaðið - 07.01.1988, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 7. JANÚAR 1988
snillingurinn reiðubúinn að grípa í
hljóðfæri; það var talað, spilað og
sungið af hjartans lyst — og list-
fengi. Veislumar á Smiðjugötu voru
menningarviðburðir út af fyrir sig.
Það var líka stórhátíð þegar
yngri kynslóð Qölskyldunnar kom
heim, þótt ekki væri nema til
skammrar dvalar. Anna Áslaug frá
Róm eða Munchen; Sigga yngri og
Jónas frá Bandaríkjunum eða ein-
hvers staðar úr þýska heiminum;
og yngsta bamið, Hjálmar Helgi,
frá Brandeis eða Hollandi, eða
hvaðan hann var nú að koma. Allt
er þetta fólk hið mannvænleasta.
Þau em ekki bara böm Ragnars
og Siggu (eða tengdaböm); þau
höfðu líka gengið á skóla hjá þeim,
strangan skóla og agasaman. Þau
vom fullnuma í tónlist, andlega lif-
andi, stútfull af hugmyndum. Og
allir létu gamminn geysa. Ég var
að vísu vanur að stríða þeim með
því að þau hefðu ekki roð við gamla
manninum. Hann var á áttræðis-
aldri, en lífsorka hans, andlegt fjör,
lífsreynsla, þekkingarsvið og ótrú-
legt minni var allt af slíkri gnótt,
að maðurinn átti engan sinn líka.
Þess var varla að vænta að ungling-
ar á þrítugsaldri fengju rönd við
reist í orðræðum við slíkan mann.
En samtal við Ragnar var jafnan
svo örvandi að allir gerðu meir en
þeir máttu. Ragnar H. var eitt með
öðm hápólitískur maður. Hann var
íhaldsmaður í ætt við Solzhenítsyn.
Á uppvaxtarámm hans á bökkum
Laxár var fomöldin eins og hún
hefði gerst í gær. En hann var af-
sprengi aldamótakynslóðar, einn af
vormönnum Islands, sem sleit bam-
skónum á vori gróandi þjóðlífs,
útskrifaður úr skóla Jónasar frá
Hriflu upp á óbilandi bjartsýni og
endumýjunarkraft íslenskrar þjóð-
menningar. En hann var líka
landnemi af sléttum Ameríku, sem
af eigin reynslu hafði upplifað
hvílíka reginkrafta þjóðfélag
frjálsra manna getur leyst úr læð-
ingi. Hann var repúblíkani af skóla
Lincolns og hann varði heiður
Ameríku öm hjarta þegar yngri
kynslóðin kom heim og flutti mál
sitt í skugga þeirrar bölsýni sem
Víetnam-stríð, umhverfismengun
og vígbúnaðarkapphlaup kyntu
undir. Og þau fundu enga von í
forsvarsmönnum „Guðs eigin
lands", sem áður hafði verið hið
fyrirheitna land kúguðum og snauð-
um landnemum sem flykktust
þangað frá hnignandi stéttarþjóð-
félögum gömlu Evrópu, í trúnni á
frelsi einstaklingsins og sköpunar-
mátt hans. I þessum samtölum
kynslóðanna um tíðarandann var
oft tekist hart á og þá dugði ekki
minna en að fara yfir sögusviðið
allt frá Homer til Hemingways eða
frá Ljósvetningagoða til Lincolns.
En þetta var ekki bara þeirra
heimili.
Heimili Ragnars og Sigríðar var
jafnframt skóli, hús, sem stóð opið
ísfirskum æskublóma í fjóra ára-
tugi, þangað sem fólk kom til að
læra músík. Þessi skóli var aldrei
talinn í árgöngum (eins og fiski-
fræðingar reiknafyskistofna) heldur
í einstaklingum. í þessum skóla var
hver einstaklingur nemandinn, án
viðmiðunar við aðra. Dætur okkar
þijár sóttu þennan skóla og hafa
ekki sótt annan jafn góðan, hvað
þá betri. Auðvitað njóta tónlistar-
nemar einstaklingsbundinnar
kennslu á hljóðfæri í öðrum tónlist-
arskólum. En þeir koma ekki saman
um hveija einustu helgi til þess að
spila fyrir skólastjórann eins og
gerðist í skóla Ragnars H. Þetta
gerðist í skóla Ragnars H. þegar
aðrir menn og makráðari tóku sér
hvíld frá amstri hversdagsins. Það
er ýkjulaust að Ragnar fylgdist
sjálfur með iðni, ástundun og fram-
förum hvers einasta nemanda frá
viku til viku, ár eftir ár. Svona skól-
ar eru víðast hvar liðnir undir lok
annars staðar á heimsbyggðinni.
Þetta var þó hugmyndin hjá bresku
mandarínunum með Oxford og
Cambridge. Svona skólar eru til í
Ameríku og hafa reyndar gert
Bandaríkin að stórveldi í vísindum.
Og Rússakeisarar hafa komið sér
upp svona skólum sem hafa gert
Rússum kleift að koma óhamingju-
sömu fólki til tunglsins, þótt þá
vanti bæði fisk og brauð. En skóli
Ragnars H. hefur komið hveijum
og einum til nokkurs þroska og þar
að auki fóstrað marga af mann-
vænlegustu tónlistarmönnum
þjóðarinnar. Stundum er best að
skoða heiminn í mikrokosmos. Það
er svo margt einstakt við þennan
skóla. T.d. tónleikahald þrisvar á
ári, þar sem hver einasti nemandi
kemur fram, ýmist sem einleikari,
undirleikari eða í kammersveit.
Tónverkaskráin ævinlega prentuð
af listfengi og vandvirkni, reyndar
oftast betur en hjá Sinfóníuhljóm-
sveit íslands. Ræður skólastjórans
voru ekki aldeilis skýrslur upp úr
einkunnaklöddum. Þær voru stuttar
og knappar en innblásnar af tilvik-
um eða hugsun tíðarandans, en
ævinlega í einhveiju hnitmiðuðu
samhengi. Allt var þetta starf unn-
ið með öðrum störfum. Ragnar H.
var allt í senn, skólastjóri tónlistar-
skóla, tónlistarkennari, organisti
kirkjunnar, stjómandi Sunnukórs
og frömuður tónleikahalds, þangað
sem hann bauð til innlendum og
erlendum snillingum og spurði aldr-
ei hvað það kostaði. Af mörgum
minnisstæðum tónleikum er e.t.v.
ógleymanlegast þegar Alþýðuhúsið
gamla breyttist allt í einu í rökkvað-
an tónleikasal við kertaljós, þar sem
eingöngu voru flutt tónverk eftir
ísfírsk tónskáld; ekki af gömlu kyn-
slóðinni, Jón Laxdal, Jónas Tómas-
son eldra; nei, eingöngu eftir ísfírsk
tónskáld sem þá störfuðu við tón-
listarskólann: Jónas Tómasson
yngra, Hjálmar Helga, Leif Þórar-
insson, Jakob Hallgrímsson o.fl.
Það er hveiju orði sannara sem
séra Gunnar Bjömsson sagði við
minningarathöfnina um Ragnar í
Fríkirkjunni: Hann var í lífi sínu
og starfí velgjörðarmaður svo ótrú-
lega margra. Með andlegri orku
sinni og elju breytti hann þessu
fískiþorpi við ysta haf í músíkbæ
eins og hugsanlega hafa verið til í
furstadæmunum þýsku á friðsam-
legri öld og Kodály vildi gera f
Ungveijalandi; en ég veit ekki hvort
hefur tekist.
Við höfum átt því láni að fagna
að kynnast náið mörgum eftir-
minnilegum mönnum um okkar
daga; mönnum sem hafa skarað
fram úr öðmm, hver í sinni grein.
í þeim hópi hafa verið nokkrir
stjómmálamenn; vísinda- og fræði-
menn; skapandi framtaksmenn í
atvinnulífí; og líka nokkrirtónlistar-
menn í fremstu röð. Allir hafa
þessir menn haft til síns ágætis
nokkuð. Samt getum við með sanni
sagt að enginn þeirra hefur heillað
okkur svo gersamlega né gefið okk-
ur eins mikið af sínu lífi eins og
Ragnar H. Ragnar. I þessum skiln-
ingi hefur hann átt engan sinn líka.
Oft hefur okkur orðið til þess
hugsað og af ýmsum tilefnum hvað
gerði þennan mann svona óvenju-
legan. Vissulega var hann „súper
intelligent"; við emm að hugsa um
rússneska orðið intelligentzia, orð
sem stöðugt vefst fyrir okkur þrátt
fyrir allt og engan veginn verður
þýtt sem menntamaður. Hann var
ljóngáfaður eins og Rússar meina
þegar þeir tala um þvílíkan mann:
Hann var maður með djúpan skiln-
ing á mannlífinu. Þetta íýsti sér í
ótal mörgu. Hann bjó yfír ótrúlegri
þekkingu. í hversdagslegu samtali
við hann var honum tiltækt allt það
háleitasta sem hugsað hefur verið
um umræðuefnið. Minni hans var
ótrúlegt; honum virtist fyrirmunað
að gleyma nokkm því, sem var
þess virði að muna það, af því sem
hann hafði numið einhvemtíma á
lífsleiðinni. Ef til vill var það þessi
eiginleiki hans sem fyrr en varði
sneri fróðlegu samtali upp i andleg
veisluhöld; það var einfaldlega
hreinasta unun að tala við mann-
inn. Annað var orkan: Ragnar var
kominn á áttræðisaldur þegar við
kynntumst honum náið. En það er
okkur eiður sær að við þekkjum
engan mann þrítugan sem fann til
og hrærðist í samtíð sinni af þvílíkri
atorku, hraða og snerpu. Það var
eins og hjartað í honum slægi tvisv-
ar sinnum örar en í venjulegum
■ dauðlegum mönnum. Og eftir því
var atfylgið í starfi, úthaldið og
þrekið. Lífsreynsla hans var líka
óvenjuleg. Stundum er talað um að
vera alinn upp í fásinni íslenskra
sveita. Við höfum aldrei komið að
Ljótsstöðum í Laxárdal og söknum
þess að hafa aldrei verið í för með
Ragnari á heimaslóðir. En af frá-
sögn hans af uppvaxtarárum á
fátæku heimili í þingeyskri sveit á ■
fyrstu áratugum aldarinnar vitum
við að það uppeldi var líklegt til að
þjálfa og þroska andlega hæfileika
til dáða. Faðir Ragnars var sjálfur
músíkant, organisti. Þarna flæddi
músík um allar sveitir; skáldskapur
náði háu risi; stórvirki heimsbók-
menntanna skiptu um hendur milli
bæja eins og sendibréf frá fjarlæg-
um ástvinum. Sjálfur er Ragnar
dóttursonur Torfa í Olafsdal, sem
augljóslega var afburðamaður á
sinni tíð; ætli Ragnar hafí ekki
notið þess að að honum stóðu sterk-
ir stofnar.
Kannski er Ragnar líka dæmi um
yfírburði hins sjálfmenntaða
manns. Að vísu er þetta þversögn,
því að enginn maður er menntaður
nema hann sé sjálfmenntaður. Samt
er eins og oft verði lítið úr hinum
bestu mannsefnum sem sitja slímu-
setur hálfa ævina við strangan
húsaga akademísks sérfræðináms.
Það er eins og margur maðurinn
þomi upp af lífsfjöri og fmm-
kvæði, sem þannig hefur verið
ræktaður undir gleri tilraunastof-
unnar.
Ragnar naut góðrar heiman-
fylgju úr foreldrahúsum; vandist
ströngum aga hinnar hversdags-
legu lífsbaráttu fátæks bændafólks,
sem gerði miklar kröfur um skyldu-
rækni og vinnusemi. Hann átti
greiðan aðgang að góðum bóka-
kosti og naut örvunar af tónlistar-
ástundun í umhverfínu; hann
útskrifaðist úr skóla Jónasar frá
Hriflu, þar sem leiðtogaefni í stjóm-
málum þjóðarinnar vom kennarar.
Hann ólst upp á tímaskeiði sem var
við mörk fomaldar og byltingar-
skeiðs nýrrar aldar. Hann hleypti
heimdraganum ungur. Hann gerð-
ist landnemi í nýjum heimi, þar sem
hann varð að leggja á sig ómælt
erfíði við að láta hugsjón sína ræt-
ast; að nema tónlist og kenna
tónlist, þrátt fyrir lítil efni og engin
námslán. Ameríka reyndist honum
vel, enda skildi hann hana djúpum
skilningi og elskaði það land heitu
hjarta, þótt föðurlandsástin reynd-
ist að lokum rammari taug og
togaði hann heim til sín. Ragnar
var um aldarfjórðungs skeið for-
ystumaður þess merkilega menn-
ingarlífs sem íslenska þjóðarbrotið
lifði í vesturheimi á þeim tíma.
Enginn maður búsettur á íslandi
var eins gjörkunnugur örlögum Is-
lendinga og íslenskrar menningar
vestur þar og Ragnar. Það er óbæt-
anlegt tjón íslenskri menningar- og
bókmenntasögu að enginn skyldi
koma því í verk í tæka tíð að skrá
ævisögu Ragnars. En það sem ég
vildi sagt hafa er að einhvem veg-
inn röðuðust þessi brot í eina list-
ræna heild: Óvenjulegt atgervi
mannsins, óvenjulega örvandi tímar
og óvenjuleg lífsreynsla til að skapa
persónuleika, sem átti engan sinn
líka.
Og svo er annað. Þegar Ragnar
var fimmtugur að aldri, og þá er
venjulega farið að halla undan fæti
hjá flestum dauðlegum mönnum,
hóf hann sitt annað ævistarf heima
á Fróni. Og hann er á líkum aldri
og við núna, þegar hann nam konu-
efni sitt brott úr föðurgarði, Sigríði
Jónsdóttur frá Gautlöndum. Þá hef-
ur hún verið 23ja ára að aldri. Á
þeim var því mikill aldursmunur í
árum talið. En svo hefur líf þeirra
verið samtvinnað að setningunni er
ekki lokið ef þú nefnir annað þeirra
án þess að geta hins. En þannig
lifðu þau lífínu saman að við minn-
umst þess ekki að við tækjum eftir
því að á þeim væri nokkur aldurs-
munur. Þau vom eitt. Óaðskiljan-
leg. Trúlega er það henni að þakka
að Ragnar virtist alltaf vera þessum
tuttugu ámm yngri en fæðingar-
vottorðið sagði til um. Ég sé hann
enn í anda þar sem hann stendur
á tröppunum fyrir framan heimili
þeirra Sigríðar á Smiðjugötunni og
kveður okkur við veislulok: Meðal-
maður á vöxt, grannur, teinréttur,
kvikur í hreyfingum. Bregður hönd
að enni og kveður með sveiflu, að
hermannasið. Fríður, hárprúður,
prúðbúinn; andlitsdrættimir fínleg-
ir en karlmannlegir (myndin minnir
mig ýmist á Abraham Lincoln eða
Bertrand Russel). Og heimili þeirra
var í fjóra áratugi mesta menning-
arheimili sinnar samtíðar á Íslandi.
Það var heimili og skóli og sam-
kvæmissalur; þar var mikið starfað,
hugsað hátt og notið unaðsstunda.
Löngu eftir að þau hjón eru öll,
mun áhrifa þessa menningarheimil-
is gæta í lífí og verkum þess
mannkostafólks, sem þau hjón hafa
fóstrað og komið til nokkurs þroska.
Það leikur ljómi um líf þessa manns.
Sámstarf þessara samhentu hjóna
bregður birtu yfír samtíð þeirra og
umhverfí — birtu, sem seint mun
fölskvast.
Ragnar H. Ragnar var trúaður
maður. Verkamaður í víngarði
Drottins. Hann vissi flestum öðrum
betur að í vondum heimi sem ein-
lægt fer versnandi verður hver
maður um síðir að leita á náðir síns
innri manns, treysta á sinn innri
auð, þann sem mölur og ryð fær
ekki grandað. Það er þar sem
músíkin tekur við. Hann vissi
manna best, að jafnvel smáar hend-
ur geta hrært hina fegurstu tóna.
Þrátt fyrir mannlegan ófullkom-
leika verður viðleitnin til að glæða
líf okkar fegurð að veruleika í list-
inni. Að láta þann draum rætast —
það var ævistarf mannsins.
Jón Baldvin og Bryndís
Mig langar til að minnast þessa
vinar míns nokkrum orðum.
Ragnar fæddist á Ljótsstöðum í
Laxárdal, S-Þing., hinn 28. septem-
ber 1898, og lést á leið til
Reykjavíkur til sjúkrahúsvistar á
aðfangadag jóla, 24. desember sl.
Foreldrar hans voru Hjálmar Jóns-
son, bóndi og organisti, á Ljótsstöð-
um og Áslaug Torfadóttir. Hjálmar
var _af hinni kunnu Skútustaðaætt,
en Áslaug dóttir Torfa í Ólafsdal í
Dalasýslu. Ekki eru mér kunn upp-
vaxtarár Ragnars, en ungur eða
um tvítugt fer hann til Ameríku
þar sem hann dvelst meðal íslend-
inga í Kanada og gat sér þar mikið
orð sem kórstjórnandi og píanóleik-
ari. Hann gerist bandarískur ríkis-
borgari, gengur í bandaríska
herinn, er sendur áleiðis til vígvall-
anna, en fyrir Guðs forsjón lendir
hann til íslands, og þar bíður hans
lífslán hans, því þar hittir hann þá
konu er átti eftir að verða lífsföru-
nautur hans, Sigríði Jónsdóttur frá
Gautlöndum. Þau gengu í hjóna-
band hér á Islandi, fluttu til
Bandaríkjanna að loknu stríðinu,
en heim til íslands flytjast þau aft-
ur 1948. Þau eignuðust þijú börn,
tvær dætur, Önnu Áslaugu og
Sigríði, og einn son, Hjálmar Helga.
Öll hafa bömin fetað í fótspor föður
síns hvað músíkina snertir. Anna
Áslaug er píanókennarí og býr í
Þýskalandi, Sigríður er skólastjóri
Tónlistarskólans á Isafirði. Hjálmar
er við tónlistarkennslu í Reykjavík
og er, eða var, auk þess stjómandi
Háskólakórsins í Reykjavík.
Það var. veturinn 1949 að Jónas
Tómasson var að æfa Sunnukórinn
til söngferðar um Norðurland. Þá
ræður hann Ragnar H. til að vera
undirleikari með kómum. Þarna
kynntist ég Ragnari fyrst, og síðan
má segja að leiðir okkar hafí legið
saman í gegnum söngstarf. Ekki
ætla ég að skrifa um þetta söng-
ferðalag, þótt það sé mér einna
minnisstæðast af þeim söngferðum,
sem ég hefí farið með Sunnukóm-
um, kannske vegna þess, að það
var það fyrsta. Eitt atvik úr þessu
ferðalagi er mér sérstaklega
minnisstætt, en það snertir einmitt
Ragnar H. Við vomm að syngja í
hálfbyggðu Hótel Reynihlíð og i
sönghléinu kemur Ragnar fram
með aldraða konu, og þar er komin
Lissý Þórarinsson á Halldórsstöðum
í Laxárdal og segir að hún ætli að
syngja fyrir okkur eitt lag. Ég held
að flestir hafi fengið tár i augun
er þessi aldraða kona söng með
sinni silfurbjörtu rödd „Home Sweet
Home“, að minnsta kosti fékk ég
það. Þessu litla atviki gleymi ég
ekki.
Hingað til ísafjarðar flytjast þau
hjónin árið 1949 og tekur Ragnar
þá við stjóm Tónlistarskólans og
er óslitið stjómandi hans þar til nú
fyrir fáum ámm, að Sigríður dóttir
______________________________19
hans tók við skólastjóminni. Fljót-
iega eftir að Ragnar fluttist hingað
var Karlakór ísafjarðar endurreist-
ur, en hann hafði þá um nokkur
ár legið í dái. Ragnar var fenginn
til að stjóma honum, og hafði hann
söngstjóm hans á hendi þar til árið
1968, að kórinn tók sér hvíld um
nokkur ár. Þegar Jónas Tómasson
lét af stjóm Sunnukórsins til að
helga sig organistastarfí við ísa-
fjarðarkirkju tók Ragnar við
kómum og stjórnaði honum óslitið
til 1973, en^þá óskaði hann eftir
að hætta, enda var ærið starf hjá
honum að sinna skólanum og vera
auk þess organisti við ísafjarðar-
kirkju.
En hann Ragnar hafði alltaf nóg- _
an tíma, eða svo virtist. Auk þess
að stjóma tveimur kómm stofnaði
hann og stjómaði karlakvartett. Ég,
sem þessar línur rita, var svo hepp-
inn að vera einn í þeim hópi. Þá
fyrst sköpuðust þau kynni og sú
vinátta sem aldrei dvínaði. Þá
kynntist ég fyrst heimili þeirra
hjóna og hans yndislegu konu, því
allar kvartettsæfíngar vom heima
hjá honum. Alltaf bauð Sigríður
okkur velkomna og ævinlega vomm
við eins og heima hjá okkur í
Smiðjugötu 5. Þá kynntist maður
líka bömum þeirra og fylgdist með
uppvexti þeirra og þroska. Öll
studdu þau föður sinn við kórstjóm
hans, með því að vera undirleikarar
hjá honum. Fýrst Anna Áslaug, og
er hún fór suður til meira náms tók
Sigga við. Ég man alltaf eftir henni
Siggu litlu þegar hún var að lesa
undir landspróf, þá kom hún með
bækumar sínar og settist fyrir aft-
an okkur og las, og þegar kallað
var „Sigga, nú er komið að þér!“
þá kom hún eins og ekkert væri,
og á konsertinum um vorið stóð hún
sig með prýði. Þegar Sigga hafði
svo stofnað heimili og átti ekki
heimangengt, tók Hjálmar við. Er
við vomm að æfa, báðir kóramir,
fyrir söngferð til Norðurlands, —
það var fermingarvorið hans Hjálm-
ars, — þá var hann undirleikari og
skilaði því svo vel að eftir var tekið.
Eins og áður sagði, var Ragnar
organleikari við Isafjarðarkirkju
eftir að Jónas Tómasson dró sig í
hlé vegna aldurs. Um mörg ár, og
allan þann tíma, söng ég hjá honum
'í kirkjunni, og ef til vill á ég þaðan
ljúfustu minningamar. Þá kom ég
oft á heimili þeirra og var álltaf
tekið með sömu hlýjunni og elsku-
legheitunum.
Ragnar H. var mikill stjómandi,
og það var gaman að syngja hjá
honum. Ég veit að ég var ekki einn
um það að þykja vænt um hann sem
stjómanda. Hann var mjög tilfinn-
ingaríkur, sérstaklega þegar um
ættjarðarkvæði var að ræða. Þá
vildi hann að maður syngi af tilfinn-
ingu, og færi vel með textann. Ég
man er Karlakórinn var að æfa „Úr
útsæ rísa íslandsflöll" eftir Pál
ísólfsson við kvæði Davíðs Stefáns-
sonar, er hann las fyrir okkur annað
erindi kvæðisins, hvað hann las það
af mikilli tilfínningu en það byijar
svona:
*!* • •
Vér tölum íslenskt tungumál
vér tignum Guð og landsins sál
og foman ættaróð...“
Ragnar H. var gerður að heiðurs-
borgara ísafjarðar fyrir allnokkram
áram, og þótti víst flestum verð-
skuldað.
Elsku Sigga! Við hjónin sendum
þér innilegar samúðarkveðjur og
þökkum áralanga vináttu ykkar og
elskulegheit.
Börnunum ykkar sendum við
hugheilar kveðjur, og þökkum þeim
alla vináttu og tryggð.
Ragnar kveð ég svo með innilegu
þakklæti fyrir alla hans vináttu við
okkur hjónin. Ég kveð hann með
lokaorðum úr áðumefndu erindi
Davíðs Stefánssonar, því mér finnst
það endurspegla allt hans ævistarf.
Þeir gjalda best sinn gamla arf
sem glaðir vinna þrotlaust starf
til vaxtar vorri þjóð.“
Fari hann í friði og hafi þökk
fyrir allt.
Ásgeir G. Sigurðsson
SJÁ BLAÐSÍÐU 54