Morgunblaðið - 29.07.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLÁÐIÐ MIÐVIKUDAGUR. 29. JÚLÍ 1992
Nálarauga Evrópuráðsins
eftirBjörn Bjarnason
Hvarvetna þar sem fulltrúar
þjóða hittast á alþjóðavettvangi er-
um við minnt á hinar miklu breyt-
ingar í Evrópu eftir hrun kommún-
ismans og stjórnkerfisins, sem kom-
ið var á fót í hans nafni. Til þess-
ara breytinga má rekja, að íslenska
landsliðið í handknattleik tekur nú
þátt í Ólympiuleikunum í Barcelona.
Hrun hins kommúníska stjórn-
og ríkjakerfis hefur leitt til um-
ræðna á evrópskum vettvangi um,
hvar draga eigi landamæri Evrópu.
Við íslendingar þurfum að velta
þessari spurningu fyrir okkur eins
og aðrir aðilar að Evrópuráðinu.
Til Evrópuráðsins var stofnað
eftir síðari heimsstyrjöldina eins og
svo margra annarra fjölþjóðastofn-
ana í okkar heimshluta, sem hafa
því hlutverki að gegna að stuðla
að friði og farsæld með auknum
samskiptum þjóða og ríkja. Örygg-
is- og vamarmál em utan starfsviðs
Evrópuráðsins, þau vom falin Atl-
antshafsbandalaginu með þátttöku
Bandaríkjanna og Kanada og Vest-
ur-Evrópusambandinu með aðild
nokkurra stofnríkja Evrópuráðsins.
Varðstaða um lýðræði
Innan Evrópuráðsins taka ríki
höndum saman í því skyni að
tiyggja lýðræðislega stjómarhætti,
vemd mannréttinda og virðingu
fyrir lögum og rétti. Forystumenn
lýðræðisríkja hafa margoft bent á,
að ófriðarhætta stafí af einræði en
ekki lýðræði. Þetta sýni saga Evr-
ópu best, þess vegna sé varðstaða
um lýðræði jafnframt eitt mikilvæg-
asta framlagið til friðar.
Evrópuráðinu mætti líkja við
nálarauga, sem ríki verða að fara
í gegnum til að teljast í hópi full-
gildra lýðræðisríkja. Á vegum ráðs-
ins starfa stofnanir, sem eiga að
tryggja rétt borgara aðildarríkj-
anna. Höfum við íslendingar að eig-
in raun kynnst áhrifamætti þessara
stofnana. Mál fyrir mannréttinda-
nefnd Evrópuráðsins leiddi til þess
að öllu dómstólakerfi landsins var
breytt. Nýfallinn úrskurður Mann-
réttindadómstóls Evrópu hefur end-
urvakið umræður um nauðsyn þess
að lögfesta mannréttindasáttmála
Evrópu hér á landi. Á vettvangi
Evrópuráðsins hafa orðið töluverðar
umræður um það, hvort lög og regl-
ur um aðild að íslenskum verkalýðs-
félögum samrýmist félagsmálasátt-
mála og mannréttindasáttmála Evr-
ópuráðsins. Hefur sérfræðinga-
nefnd, sem fylgist með framkvæmd
félagsmálasáttmálans, gert athuga-
semdir varðandi ísland.
Landafræði og stjórnmál
Fyrir utan kröfumar um lýðræð-
islega stjómarhætti era þau skilyrði
sett fyrir aðild að Evrópuráðinu,
að umsóknarríki sé í Evrópu. Á
hinn bóginn hefur sú krafa ekki
verið gerð, að land ríkisins sé alfar-
ið í Evrópu. Þannig er Tyrkland
aðili að Evrópuráðinu. Frakkland.
var fullgildur aðili að Evrópuráðinu
á meðan Alsír var stjórnskipulegur
hluti franska ríkisins. Landfræði-
lega skilyrðið hefur því verið túlkað
á þann veg, að ríki, sem er aðeins
að hluta í Evrópu, verði að laga sig
að evrópskri menningu og líta á sig
sem Evrópuríki.
í umræðum á þingi Evrópuráðs-
ins, þar sem íslendingar eiga þijá
fulltrúa og jafnmarga til vara, hef-
ur verið á það bent, að löngum
hafí verið erfíðara að draga land-
fræðileg mörk Evrópu en annarra
heimsálfa. Þegar rætt sé um Evr-
ópu, hallist menn fremur að því að
skilgreina hana með sagnfræðileg-
um og menningarlegum rökum en
landfræðilegum og hugmyndir um
víðáttu hennar hafí verið mjög mis-
munandi í aldanna rás. Þegar Evr-
ópuráðið var stofnað, þurfti ekki
að huga sérstaklega að austur
landamæram þess, því að stjórnend-
ur kommúnistaríkjanna drógu þau
með eindreginni andstöðu sinni við
ráðið. Sovétstjórnin taldi það ekki
annað en vopn heimsvaldasinna í
kalda stríðinu.
Eftir hrun Sovétríkjanna er
myndin allt önnur en áður. Þá
standa menn frammi fyrir þeirri
staðreynd, að það era ekki til nein-
ar alþjóðasamþykktir um austur
landamæri Evrópu. Á keisaratíman-
um teygði Rússland sig yfír öll
fræðileg mörk á milli Evrópu og
Asíu. Þótt munur væri gerður á
evrópska hluta Rússlands og hinum
í Asíu, vora engin stjórnskipuleg
eða þjóðréttarleg mörk dregin í því
efni, innan eða utan Rússlands.
Á þingi Evrópuráðsins hefur ver-
ið minnt á umræður, sem urðu eft-
ir að Charles de Gaulle, þáverandi
forseti Frakklands, gaf fræga yfir-
lýsingu um „Evrópu frá Atlantshafi
til Uralfjalla". Þá hefðu austur
mörk Evrópu verið dregin eftir
miðju Hellusundi (Bospóras) austur
eftir Svartahafí, með landamærum
Sovétríkjanna fyrrverandi að Kasp-
íahafí og þar norður að mynni Úral-
árinnar, eftir allri Úralánni og að
lokum norður eftir hæstu tindum
Úralfjalla allt á norðurhjara. Bent
er á, að þessi lína sé ekki nægilega
nákvæm, ef draga eigi landamæri,
en hins vegar dugi hún, þegar skil-
ið sé á milli tveggja heimsálfa, án
þess um þjóðréttarleg mörk sé að
ræða. Liggur fyrir tillaga um að
Evrópuráðsþingið samþykki póli-
tíska yfírlýsingu, um að á þennan
hátt skuli austur mörk Evrópu dreg-
in.
Fjölmörg ný ríki
Þátttökuríki Ráðstefnunnar um
öryggi og samvinnu í Evrópu
(RÓSE) era nú 52, það er 50 Evr-
ópuríki auk Bandaríkjanna og
Kanada. Þegar Helsinki-samþykkt-
in, grandvöllur RÖSE, var undirrit-
uð 1975 vora þátttökuríkin 35. Öll
lýðveldi Sovétríkjanna fyrrverandi
eiga aðild að RÖSE og einnig sjálf-
stæðu ríkin, sem hafa risið á rústum
Júgóslavíu. Þegar Slóvakía og
Tékkneska lýðveldið koma til sög-
unnar verða RÖSE-ríkin 53.
Aðildarríki Evrópuráðsins era nú
27. Búlgaría gerðist aðili í maí sl.
en áður höfðu Ungvetjaland, Pól-
land og Tékkóslóvakía slegist í hóp-
inn, frá því að kommúníska valda-
kerfíð hrandi. Rúmenía og Albanía
hafa áhuga á aðild og einnig Slóv-
enía og Króatía. í öllum þessum
löndum þurfa að verða breytingar
á stjómarháttum, áður en til aðildar
kemur. Hið sama er að segja um
aðra hugsanlega aðila frá þessum
slóðum: Bosníu-Herzegóvínu, Serb-
íu-Svartfjallaland og Makedóníu,
hvaða heiti sem menn velja því ríki,
en eins og kunnugt er gera Grikkir
tilkall til nafnsins Makedónía.
Af lýðveldum Sovétríkjanna hafa
Eystrasaltsríkin, Eistland, Lettland
og Litháen, sýnt áhuga á aðild að
Evrópuráðinu. Landfræðilega er
henni ekkert til fyrirstöðu en lýð-
Björn Bjarnason
„Evrópuráðinu mætti
líkja við nálarauga, sem
ríki verða að fara í
gegnum til að teljast í
hópi fullgildra lýðræð-
isríkja. A vegum ráðs-
ins starfa stofnanir,
sem eiga að tryggja
rétt borgara aðild-
arríkjanna. Höfum við
Islendingar að eigin
raun kynnst áhrifa-
mætti þessara stofnana.
ræðislegar kosningar þurfa að fara
fram í löndunum, áður en til aðildar
kemur, og í stjórnarskrám þeirra
þarf einnig að tryggja mannréttindi
og einkum rétt minnihlutahópa með
viðunandi hætti.
Hvíta-Rússland og Úkraína auk
Moldóvu eru vestan við Rússland
og í Kákasus eru Armenía, Azer-
baijan og Georgía. Öll eru þessi ríki
vestan þeirrar línu, sem áður var
nefnd og dregin um Úralfjöllin.
Rússland sjálft, eða Rússneska
sambandsríkið, sem hefur sótt um
aðild að Evrópuráðinu, teygir sig
að sjálfsögðu inn í Asíu, en frá land-
fræðilegum sjónarhóli gæti það þó
orðið aðili að ráðinu.
Austan fyrrgreindrar línu era
eftirtalin lýðveldi Sovétríkjanna
fyrrverandi: Kazakhstan, Kírgízía,
Tadzhíkístan, Túrkmenístan og
Úzbekístan. Vesturhluti Kazakhst-
an er á evrópsku landi. Kæmi þar
einhver til valda, sem fylgdi svip-
aðri stefnu og Kemal Ataturk í
Tyrklandi fyrr á þessari öld, kynni
Kazakhstan að hafa áhuga á aðild
að Evrópuráðinu og þykja gjald-
gengt þar vegna „evrópskrar
stefnu“ sinnar.
Strangar kröfur
Enn hefur ekki fengist niður-
staða um það, hvernig staðið skuli
að stækkun Evrópuráðsins. Málið
er til umræðu á Evrópuráðsþinginu
og einnig á vettvangi fastafulltrúa
ríkisstjórna aðildarlandanna. Þá
ætti það einnig að ræðast á opinber-
um vettvangi í einstökum aðildar-
löndum.
Allir hljóta að vera sammála um,
að stækkun Evrópuráðsins má ekki
verða til þess að slakað sé á kröfum
um virðingu fyrir lýðræði og mann-
réttindum á vettvangi þess. Einmitt
þess vegna verður að líta á stjómar-
hætti í umsóknarlöndum og ganga
úr skugga um að stjórnendur þeirra
séu í raun kjörnir með lýðræðisleg-
um hætti. Þá verður æ mikilvægara
að tryggja rétt minnihlutahópa með
alþjóðlegum afskiptum.
Við stöndum frammi fyrir þeirri
hörmulegu staðreynd, að blóðug
átök eiga sér stað í Evrópu. í hug-
um margra býr sá ótti, að slík átök
kunni að magnast og ná til fleiri
svæða, ef lýðræði og mannhelgi
hljóta ekki skjóta viðurkenningu.
Skrefin frá alræði til lýðræðis eru
ekki síst sársaukafull vegna þess
virðingarleysis fyrir mannréttind-
um, sem var aðal kommúnismans.
Um leið og staðinn er vörður um
hinar ströngu kröfur Evrópuráðs-
ins, þurfa aðildarríki þess markvisst
að hjálpa þeim ríkjum, sem utan
ráðsins standa, að verða gjaldgeng
í því. Þeim mun fleiri ríki sem kom-
ast í gegnum nálarauga Evrópu-
ráðsins, því minni líkur á, að hrun
kommúnismans leiði til meiri hörm-
unga og blóðugra átaka.
Höfundur er þingmaður
Sjálfstæðisflokksins í Rcykjavík
og formaður Islandsdeildar
Evrópuráðsþingsins.
Nei þýðir nei
Nauðgun er glæpur
eftir Ragnheiði Mar-
gréti Guðmundsdóttur
Á sumrin hlýnar örlítið í lofti hér
á íslandi. Þar með getum við leyft
okkur aðeins meiri útiveru en á
veturna og lifað dálítið fijálsara lífí.
Við förum í útilegu og steikjum
pylsur á eldi við læk í fámennum
vinahópi eða við sækjum stórar
tjaldsamkomur. Og nú er framund-
an helgin sem flestir unglingar
hlakka svo til og sem margir for-
eldrar óttast svo mjög. Unglingam-
ir hlakka til að hittast, syngja,
dansa og sofa í tjaldi. Foreldrarnir
óttast slys, slagsmál og nauðganir.
Auðvitað væri þægilegra að loka
augunum fyrir þessum skuggahlið-
um útihátíða. En það er skylda
okkar að gera allt sem við getum
til að fyrirbyggja hættuna og slæm-
ar afleiðingar hennar. Nú hefur
reynslan sýnt að nauðganir á útihá-
tíðum um verslunarmannahelgina
era svo algengar að ástæða þykir
til að hafa sérstaka ráðgjafa þar
til að sinna þolendum þessa glæps.
Ráðgjafar frá Stígamótum á
útihátíðum
Stígamót sendu fjórar konur til
að sinna ráðgjöf á útihátíðum um
verslunarmannahelgina í fyrrasum-
ar. Tvær þeirra fóru í Húnaver og
tvær á þjóðhátíð í Vestmannaeyj-
um. Hlutverk þeirra var að styðja
við bakið á konum, í flestum tilfell-
um ungum stúlkum, sem hafði ver-
ið nauðgað. Ráðgjafarnir voru með
stúlkunum við skýrslutöku lögreglu
og við læknisskoðun ef þess var
óskað. Einnig fengu þær stúlkur,
sem þess óskuðu, áframhaldandi
stuðning.
Slíkur stuðningur auðveldar
stúlkunum að kæra nauðgunina.
Varð starf ráðgjafanna þannig til
þess að fleiri kærar bárust til lög-
reglu en ella og er ánægjulegt að
geta sagt frá því að samstarf við
lögregluna var mjög gott. En hér
er þó mikilvægara að gera sér grein
fyrir því að það flýtir fyrir andlegum
bata þolanda nauðgunar að hitta
fljótt einhvem sem skilur líðanina
og sem dæmir ekki.
Áhrif nauðgunar eru nefnilega
djúpstæð og fylgja þolandanum
lengi. Þess vegna er mikils virði að
geta boðið áframhaldandi stuðning
á Stígamótum með einkavitölum, í
sjálfshjálparhópum og jafnvel með
námskeiði í sjálfsvöm. Þetta notuðu
margar af þeim stúlkum sem nutu
stuðnings ráðgjafanna frá Stíga-
Ragnheiður Margrét Guðmunds-
dóttir
„Það er ótrúlegt en satt
að margar nauðganir á
útihátíðum gerast fyrir
fótum fjölda manna.“
mótum í fyrra en þær vora ótrúlega
margar.
Reynslan frá verslunarmanna-
helginni í fyrra sýnir að það er sann-
arlega ekki vanþörf á að ráðgjafar
sem hafa sérþekkingu á nauðgunar-
málum og reynslu af því að vinna
með þolendum nauðgunar séu til
staðar á fjölmennustu útihátíðun-
um. Það er blátt áfram lífsnauðsyn-
legt. í ár munu því ráðgjafar frá
Stígamótum vera á útihátíðunum á
Eiðum, Kaldármelum og á þjóðhá-
tíðinni í Vestmannaeyjum. Þær
munu sinna ráðgjöf, líkt og gert
var í fyrra, auk þess að svara spurn-
ingum og veita upplýsingar ef tóm
gefst til. Hægt er að nálgast þær
gegnum lögreglu og hjálparsveitir
eða fara til þeirra beint.
Nei þýðir nei
Þó að umræðan um nauðgunar-
mál sé komin á það stig að flestir
séu sammála um að „nei“ þýði „nei“
gerist það enn að karlmenn nauðga.
Þess vegna vil ég nú enn á ný höfða
til ábyrgðar allra manna.
Ég vil fyrst höfða til ábyrgðar
karlmanna, að þeir þvingi ekici kon-
ur til samfara gegn vilja þeirra.
Ég er ekki viss um að allir geri sér
grein fyrir því hve alvarlegt afbrot
nauðgun er. Nauðgun er ekki bara
óþægilegar samfarir heldur innrás
í líkama konunnar þar sem hún er
viðkvæmust fyrir. Hið sama gildir
ef stúlkan er brennivínsdauð og
getur ekki sýnt mótþróa. En því
miður eru slíkar nauðganir algeng-
ar á útihátíðum þar sem unglingar
koma saman. Það er sjálfsagt erfitt
fyrir karlmenn að setja sig í spor
kvenna en flestir eigið þið mæður,
systur, eiginkonur eða dætur sem
þið getið sett í spor þeirra sem verða
fyrir slikri innrás.
Ég vil líka höfða til ábyrgðar
kvenna og stúlkna á eigin lífí. I líf-
inu verður maður að sýna svolitla
fyrirhyggju, ákveða sín mörk fyrir-
fram og tjá þau skýrt. Nauðganir
verða nefnilega svo oft vegna
óskýrra tjáskipta. Vertu ákveðin
þegar þú segir „nei“ og láttu taka
mark á „nei“-inu.
Það er líka mikilvægt að drekka
ekki frá sér skynsemina. Þar með
er ég ekki að segja að það sé kon-
unni að kenna ef henni er nauðgað
í fylleríi. En ofdrukknar konur og
stúlkur eru auðveld bráð.
Almenningur verður líka að finna
til sinnar ábyrgðar, að loka ekki
augunum fyrir því sem er gerast.
Það er ótrúlegt en satt að margar
nauðganir á útihátíðum gerast fyrir
fótum fjölda manna. Vinir og vin-
konur, jafnvel óviðkomandi fólk,
skiptið ykkur af; verið ófeimin að
spyija hvort ekki sé allt í lagi ef
þið hafið minnsta grun.
í tilefni af verslunarmannahelg-
inni hafa Stígamót látið prenta
áletrunina „Nei þýðir nei. Nauðgun
er glæpur“ á boli sem verða til sölu
víða um land. Vonandi vilja sem
flestir taka þátt í baráttunni gegn
kynferðislegu ofbeldi með því að
klæðast slíkum bolum.
Það má spyija hvers vegna alltaf
þurfi að spilla allri gleði með fyrir-
fram áhyggjum. Hvort það lýsi ekki
óþarfaáhyggjum að vera alltaf að
minna á nauðganir hvað þá að
prenta orðið „nauðgun" framan á
stuttermaboli. En ég hef þá trú að
eina gagnið sem við getum haft af
áhyggjum okkar sé að nota þær til
að fyrirbyggja. Og besta ráðið sem
við höfum til að fyrirbyggja nauðg-
anir er að tala þær í hel.
Höfundur er
framhaldsskólakennari og á sæti
í frumkvæmdahópi Stígamóta.