Morgunblaðið - 27.08.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 27. ÁGÚST 1992
Vinirnir (leir 21x25x12).
Strokuhestar (leir 13x23x7,5).
IWyndlist
Bragi Asgeirsson
í þessum mánuði er mynd-
höggvarafélagið tuttugu ára, en
það var formlega stofnað 17.
ágúst 1972 á afmælisdegi Ragn-
ars Kjartanssonar, sem var aðal-
driffjöður að stofnun sérstaks
hagsmunafélags myndhöggvara.
Áður höfðu grafíklistamenn gefið
fordæmið með endurreisn gamla
grafíkfélagsins, en það framtak
og sá stórhugur og gróska sem
fylgdi í kjölfarið hafði vakið
dijúga athygli.
Fjölgun rýmislistamanna á
þessu tímaskeiði gaf líka ærið
tilefni til að þeir huguðu sérstak-
lega að sameiginlegum hagsmun-
um sínum þar sem FÍM hafði
hvorki vilja né bolmagn til að
sinna sem skyldi sérþörfum ein-
stakra listhópa innan félagsins. Á
þeim árum var þó þörf á gjör-
breyttum hugsunarhætti innan
félagsins og víðari yfirsýnar svo
sem ég vísaði til í pistlum mínum,
en ég taldi ríka þörf á myndlistar-
sambandi með ýmsum öflugum
sérgeirum líkt og ég hafði kynnst
í Finnlandi.
Á því var hins vegar ekki áhugi
og enn í dag eru félagsmál mynd-
listarmanna í ólestri, þótt margt
hafi áunnist á síðustu árum í rétt-
indabaráttu þeirra með tilkomu
myndlistarsambandsins. En hér
eru íslenzkir myndlistarmenn þó
nær undantekningalaust einungis
að öðlast mannréttindi, sem lista-
menn á Norðurlöndum, með grón-
ari félagsþroska, hafa haft í tugi
ára.
Ragnar Kjartansson var sér vel
meðvitaður um þetta og að menn
gættu réttinda sinna best með
því að efla styrk heildarinnar, en
síður með einhveiju þröngu eigin-
hagsmunapoti.
Hér reyndist hann eldhugi og
ruddi braut nýjum hugmyndum í
félags- og sýningarmálum.
Tvennt telst markverðast, sem
eru útisýningarnar, sem hann
stóð öðrum fremur fyrir, og
strandhögg myndhöggvara á
Korpúlfsstöðum, sem lengi átti
eftir að verða griðland þeirra um
skapandi athafnasemi og rými
fyrir markverðar sýningar.
Myndhöggvarafélagið hefur
valið að minnast þessara tíma-
móta með sérstakri sýningu á
verkum Ragnars í húsakynnum
Nýlistasafnsins og er það hárrétt
ákvörðun. Raunar eru liðin þijú
ár síðan þessi ákvörðun var tekin,
en það var nokkru eftir ótíma-
bært andlát Ragnars 26. október
1988. Svo vel sem margur þekkir
til Ragnars og ferils hans, er
óþarfi að rekja hann hér nema í
stuttu máli, en þeim sem eru
minna upplýstir skal bent á skil-
virka ritgerð Eiríks Þorlákssonar
listsögufræðings í einföldu og vel
hönnuðu kynningarriti sem gefíð
hefur verið út í tilefni sýningar-
innar.
Ragnar þekktu menn lengi vel
fyrst og fremst sem leirkerasmið
og dijúgan athafnamann á því
sviði, er kom fram með ýmsar
nýjungar t.d. hraunkeramik. Feril
sinn hóf hann í samtökum frí-
stundamálara, en brennandi
áhugi hans á myndlist almennt
kom fram í því hve vel hann fylgd-
ist með og hann var fastagestur
á allar meiriháttar sýningar og
gegndi meira að segja um tíma
störfum listrýnis við dagblaðið
Vísi á móti öðrum undir dulnefn-
inu Felix.
Dulnefnið var næsta eðlilegt
vegna þess að hver sá sem tók
að sér starf myndlistarrýnis á
þeim árum var undir smásjá lista-
manna sem almennings og varð
jafnvel fyrir aðkasti opinberlega.
-Fáir vildu eðlilega taka starfið
að sér og er svo í raun enn, þó
viðhorf fólks til þess hafi eðlilega
tekið nokkrum stakkaskiptum í
tímans rás.
Upprunalega hóf Ragnar list-
nám hjá Guðmundi Einarssyni frá
Miðdal og mun þá hafa lagt
áherslu á leirkerasmíð. Þetta var
haustið 1939 og hann vann hjá
meistara sínum sem lærlingur
allt til ársins 1944. Árið 1946
hélt Ragnar utan til Gautaborgar
og lagði stund á nám í leirkera-
smíð og höggmyndalist við Hand-
íðaskólann í Gautaborg, samhliða
sótti hann tíma í Valands lista-
skólanum, sem löngu seinna átti
eftir að koma enn frekar við sögu
íslenzkrar myndmenntar.
Ragnar dvaldi einungis einn
vetur í Gautaborg enda orðinn
fjölskyldumaður og í enga sjóði
að leita fyrir myndlistarnema —
smálán fengust að vísu stundum
og komu sér mjög vel en dugðu
skammt. Þá sem voru við listnám
ytra á þessum árum mun flesta
hafa rekið í rogastanz fyrir alla
þá styrki-sem félagar þeirra gátu
sótt um, auk þess, sem nemar
listaháskóla (Akademia) nutu
allra sömu félagslegu réttinda og
nemendur almennra háskóla.
Listnám taldist þannig fullgilt
nám ytra með mikið menningar-
legt og þjóðhagslegt gildi en eng-
inn lúxus svo sem lengstum hefur
verið litið á það hér á útskerinu.
Það sem menn þurftu fyrst og
fremst að beijast við á þeim árum,
og jafnvel enn, voru frumstæð
og röng viðhorf til skapandi at-
hafna.
Leirmunagerð varð svo aðal-
starfsvettvangur Ragnars næstu
tvo áratugina, en innst inni biund-
aði með honum draumurinn um
að hasla sér völl á sviði högg-
myndalistar, og hann sótti um
árabil námskeið í skóla frístunda-
málara, en þar var kennari hans
Ásmundur Sveinsson mynd-
höggvari.
Ragnar varð fljótlega frammá-
maður í samtökum frístundamál-
ara og skólinn þróaðist í að verða
Myndlistarskóli Reykjavíkur.
Kenndi hann löngum við skólann
bæði fullorðnum og bömum og
var kennsla barna honum sér-
staklega hjartfólgin.
Það var svo ekki fyrr en seint
á sjöunda áratugnum að Ragnar
snéri sér að höggmyndalist af
fullum krafti, en á þeim árum
gekk hann i gegnum miklar ver-
aldlegar hremmingar og andlegar
sviptingar.
Hlutskipti hans varð svo að
helga höggmyndalistinni alla
krafta sína það sem eftir var
Án titils (leir 25x20x30).
ævinnar og mun það vafalítið
hafa fært honum mun meiri and-
lega fullnægingu en brauðstritið
við leirbrennsluofnana.
En vel má staldra hér við og
hugleiða hvað hefði orðið úr
Ragnari á vettvangi höggmynda-
listarinnar, ef hann hefði getað
haldið áfram námi og komist í
læri hjá einhveijum af þeim
mörgu ágætu prófessorum er þá
kenndu við listaháskóla á Norður-
löndum. Þeir voru einmitt á því
sviði sem átti svo vel við upplag
Ragnars. Það hefði í öllu falli
sparað honum mörg vonbrigðin í
glímunni við rúmtakið og gert
vinnubrögðin markvissari. Vinn-
an við leirkerin loðaði eðlilega við
Ragnar Iengi vel bæði hvað snerti
hið trausta handverk sem og skír-
skotunin til markaðarins.
Það telst á engan hátt niðrandi
að taka tillit til markaðarins inn-
an vissra marka, en það er nú
einmitt það sem núlistarmenn
dagsins gera og vel að merkja
hefur hugtakið listamarkaður
margar hliðar.
Ég álít að upplag Ragnars
hafi öðru fremur einkennst af
því, að vera hreinn og beinn í
sinni listsköpun og samkvæmur
umhverfi sínu og upplagi.
Hann hafði mikinn áhuga á
nýlistum og safnaði verkum lista-
manna af óhlutlæga skólanum,
en var sjálfur maður raunsæis
og hefðbundinna viðhorfa. Þetta
minnir mig ekki svo lítið á yfirlýs-
ingu sem hinn nafnkunni mynd-
listarmaður Man Ray lét fara frá
sér um eðli listarinnar.
„List hefur ekkert með vísindi
að gera. List er engin tilrauna-
starfsemi. Það eru ekki til neinar
framfarir í listum, frekar en
framfarir í kynlífi. — Til þess að
einfalda málið: Það eru einungis
til mismunandi leiðir til að standa
á eigin fóturn."
Það er ekki út í hött að álíta
að Ragnar persónugeri merkingu
þessarar yfirlýsingar í verkum
sínum, og þó má allt eins vera
að hún hafí aldrei komið fyrir
sjónir hans.
Vinnubrögð Ragnars voru
traust og yfirveguð. Einu fram-
farirnar lágu á sjálfum vettvang-
inum og glímu hans við rými og
form, og einu tilraunirnar sem
hann leyfði sér fólust í efninu sem
hann mótaði úr. Þar að auki vildi
hann standa á eigin fótum í list
sinni og koma fram eins og hann
var klæddur.
Úrval verka Ragnars Kjartans-
sonar sem til sýnis er í sölum
Nýlistasafnsins gefur prýðilega
hugmynd um athafnasemi hans
á myndlistarvettvangi, en þó er
kannski fullmikil áhersla lögð á
tvo þætti sem eru útiverk ýmis
konar og hestamyndir. En Ragn-
ar átti það einnig til að gera ágæt-
ar andlitsmyndir, eða „hausa“
eins og sumir nefna það, og er
það miður að hann skyldi ekki
vera athafnasamri á þeim vett-
vangi.
Sum hin stærri verka lista-
mannsins virka nokkuð hijúf og
klunnaleg, jafnvel svo að skil-
greiningin „groddaleg" hefur ver-
ið notuð, en þau vinna á við
endurtekna skoðun og falla vafa-
laust vel að umhverfi sínu og eru
í samræmi við það mannlíf er
þróaðist þar á árum áður — hrátt
og kaldhamrað.
Sumar hestamyndirnar eru aft-
ur á móti mjúkar og fínlega mót-
aðar eins og t.d. „Án titils“ frá
1974 og „Strokuhestar" frá 1973
og að minni hyggju koma hér
fram bestu eðliskostir Ragnars
sem mótunarlistamanns.
Ragnar hafði einfaldlega ekki
margra ára sígilda skólun ann-
arra íslenzkra myndhöggvara að
baki, svo sem Einars Jónssonar,
Ásmundar Sveinssonar, Nínu
Sæmundsson og Siguijóns Ólafs-
sonar, og það hlaut að koma fram
í verkum hans. Auk þess var
hann ekki nævisti í eðli sínu, en
bjó hins vegar yfir mikilli upp-
runalegri frumorku er krafðist
útrásar. En sé litið til fyrstu verka
hans eftir að hann helgaði sig
allan myndhögginu og hinna síð-
ari má glögglega marka hve auk-
in reynsla jók honum tilfínningu
fyrir efniviðnum, þroskaði og
mótaði formskyn hans. Sjálf
reynslan bætti þannig um margt
upp skort á þeirri skólun sem
úpplag hans sem listamanns
þarfnaðist, en hins vegar komu
mikilvæg þroskaár sem eytt var
í leirkerasmíði og markaðssetn-
ingu aldrei aftur.
Á millihæð eru nokkrar vatns-
litamyndir og koma sumar þeirra
á óvart fyrir þá næmu tilfinningu
fyrir fínum blæbrigðum sem þar
koma fram og þær eru til vitnis
um að margt fleira bjó í þessum
listamanni en helst einkennir
höggmyndir hans.
A efstu hæð er margt mynda
sem vinir og góðkunningjar
Ragnars teiknuðu og máluðu af
honum við ýmis tækifæri, jafnvel
eftir andlát hans, og veitir það
innsýn í þann þátt skapgerðar
hans er veit að félagslyndi. Mynd-
irnar eru mjög fjölbreytilegar og
sýna hve margvíslegum augum
samtíðarmenn hans á öllum aldri
litu hinn ábúðarmikla listamann.
Þær eru margar bráðskemmtileg-
ar og jaðra sumar við að vera
listaverk. Væri það verðugt verk-
efni að hanna bók í kringum þær
og hér eru möguleikarnir margir.
Engum getur blandast hugur
eftir skoðun þessarar sýningar
og lestur greinar Eiríks Þorláks-
sonar, að eftir Ragnar Kjartans-
son liggur viðamikið lífsverk, og
að listamaðurinn markaði óbeint
dijúg spor í íslenzka lista- og
menningarsögu.