Morgunblaðið - 24.11.1992, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 24. NÓVEMBER 1992
Finnsk aldamótalist
________Myndlist_____________
Eiríkur Þorláksson
Það er vel þekkt úr sögunni að
meðal ýmissa þjóða hafa listir og
menning orðið aflvaki þjóðemisvit-
undar, frelsisbaráttu eða þjóðfélags-
breytinga, uppreisna og byltinga. Við
íslendingar sóttum gjama hvatningu
og hughreystingu til fornbókmennt-
anna þegar sveið sem mest undan
erlendu valdi, og íslensk skáld og
rithöfundar á nítjándu öld og fyrri
hluta hinnar tuttugustu gegndu oft
miklu hlutverki í íslandssögunni,
bæoi fyrir ættjarðarljóð sín og eigin
framkvæmdir. Sú staðreynd að fyrsti
íslenski ráðherrann var þekkt ljóð-
skáld segir meira en mörg orð um
stöðu listanna í þjóðmálabaráttunni
hér á landi.
Meðal frænda okkar í austri,
Finna, gegndi myndlistin ef til vill
álíka mikilvægu hlutverki í frelsis-
baráttu þjóðarinnar og ritlistin gerði
hjá okkur. Tímabilið milli 1880 og
1910 hefur oft verið nefnt „gullöldin"
í myndlist Finna, og á þessum ára-
tugum vom ýmsir þekktustu mynd-
listarmenn Finna fyrr og síðar á
hátindi ferils síns; nægir að nefna
nöfn Akseli Gallen-Kallela, Pekko
Halonen, Eero Jámefeldt, Hugo Sim-
berg og Helene Schjerfbeck í því
samhengi. A þessum tíma varð mik-
il vakning meðal finnsku þjóðarinn-
ar, vegna þess að rússneska keisara-
dæmið hóf að herða tökin á landinu.
Lengst af nítjándu öld höfðu Finnar
búið við nokkuð meira frelsi og vel-
megun en aðrir þegnar Rússakeisara
sem íbúar sérstaks stórfurstadæmis;
borgir og bæir tóku að stækka, skól-
ar risu, menntún efldist og menning-
arvitund þjóðarinnar tók stór skref
fram á við. Þetta má m.a. rekja til
útgáfu hinna frægu sögukvæða
Kalevala um miðja öldina, en þau
áttu eftir að hafa mikil áhrif á þjóð-
emisvitund Finna, sem braust t.d.
út í myndlistinni þegar Rússar
reyndu að takmarka frelsi þjóðarinn-
ar á ný undir lok aldarinnar.
Nú stendur yfír í tveimur sölum
Listasafns íslands athyglisverð sýn-
ing, sem nefnd er „Finnsk aldamóta-
list“. Hér er um að ræða listaverk
úr eigu listasafnsins í Turku, en þar
var fyrrum höfuðborg landsins og
fomt menningarsetur frá því fyrsti
háskólinn í Finnlandi var settur á
stofn þar 1640. Listvinafélag hafði
verið stofnað í borginni 1891, og
strax tekið að kaupa verk fínnskra
listamanna, þannig að þegar safnið
var opnað 1904 gat það státað af
ýmsum dýrgripum frá þessum ör-
lagatímum í fínnskri þjóðarsögu;
marga af þessum dýrgripum er að
fínna á sýningunni í Listasafni ís-
lands. Er vafasamt að hingað hafí
áður borist á éina sýningu jafn mörg
mikilvæg verk úr listasögu annarrar
þjóðar, og er það samstarf sem hefur
tekist milli Listasafns íslands og
Listasafnsins í Turku um þessa sýn-
ingu til mikillar fyrirmyndar.
Finnsk myndlist varð ekki til í
tómarúmi, heldur höfðu listamenn
haldið til náms á erlendri grund og
tekið þar upp vinnubrögð, sem þeir
heimfærðu síðan á aðstæður í Finn-
landi. í aldamótalistinni má greina
hina þjóðfélagslegu raunsæisstefnu,
sem rekja má til Courbet, Millet og
fleiri franskra listamanna um miðja
öldina, og náttúrurómantíkin ber
með sér skyldleika við þýska lands-
lagsmálverkið á síðari hluta nítjándu
aldar. En bæði náðu listamennirnir
að vinna úr erlendum námsáhrifum
á sjálfstæðan og persónulegan hátt,
svo og að tengja sín verk tilveru og
lífí Finna, þannig að myndlist þeirra
varð landsmönnum hvatning í þeirri
þjóðfélagsvakningu sem gekk yfír
þjóðina. Það umrót sem einkenndi
þessa tíma á því ekki sístan þátt í
að skapa „gullöldina" í fínnskri
myndlist.
Hér er ekki rétt að rekja sögu
þessa tíma í listalífi Finna frekar,
Pekka Halonen: Óbyggðir. Olía
á striga, 1899.
enda ágætlega fjallað um allar kring-
umstæður í sýningarskrá. Sé litið til
einstakra verka á sýningunni er ljóst
að mestan aðdráttarkraft hafa ýmsar
persónumyndir, og ber þar hæst
mynd þjóðemissinnans Akselis Gal-
len-Kallelas „Gömul kona og köttur"
(nr. 14). Það er ótrúlegt að hugsa
til að listamaðurinn var aðeins tví-
tugur þegar hann málaði þessa
mynd, og átti framundan giftusam-
legan feril, m.a. sem einn helsti túlk-
andi Kalevala-kvæðanna í myndlist-
inni. Þessi raunsæja mynd af hnýttri,
berfættri konu með stórar hendur
og þungan svip hefur oft verið tekin
sem tákn um þá þrautseigju, sem
þrátt fyrir smæð sína mun sigrast á
harðbýlu landi jafnt sem erlendum
drottnurum. Önnur persónumynd,
„Kartöflustúlkan" (nr. 46) eftir Hugo
Simberg, ber með sér svip heillar
þjóðar - svip þess sem mun af æðru-
leysi takast á við það sem að höndum
ber. Aðrar persónumyndir eru einnig
athyglisverðar, og skal þar einkum
bent á innilega mynd listakonunnar
Helene Schjerfbecks af móður sinni
(nr. 40) og sjálfsmynd Elins Daniel-
son-Gambogis (nr. 9), sem geislar
af sjálfsöryggi listakkonunnar.
Landslagsmyndir eru áberandi
hluti sýningarinnar, en þær eru ef
til vill ekki eins áhrifamiklar nú og
þær voru í augum samtímamanna
listamannanna, þar sem yfírfærð
táknræn gildi verkanna höfðu einnig
mikla þýðingu. Þannig töldu Finnar
mynd Pekka Halonen, „Óbyggðir“
(nr. 28) tákn um styrk og stolt þjóð-
arinnar gagnvart erlendu yfírvaldi,
þegar myndin var fyrst sýnd 1899;
vitneskjan um hið sögulega sam-
hengi er því mikilvægt í mati margra
af þessum verkum. Einnig er rétt
að vekja athygli á mynd Victors
Westerholms „Foss“ (nr. 57), þar
sem fara saman sterk myndbygging
og litanotkun, auk hins táknræna
gildis.
Nú um stundir þurfa Finnar að
stunda heldur óskemmtilega sögu-
lega endurskoðun í ljósi falls komm-
únistaveldisins í austri. Ýmislegt
mun reynast öðru vísi en áður var
talið og t.d. bendir margt til að dáð-
ÞEGAR MEST Á REYNIR...