Morgunblaðið - 19.04.1994, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 19. APRÍL 1994
Gamalkunnur draugur
mætir mér á förnum vegi
eftir Ásgeir
Jakobsson
Spakvitringakjaptæði er eitt af
því, sem aldurinn færir mönnum,
þegar þeir gerast linir tii verkanna,
og af því eftirfarandi upphafspistill
um frelsisdrauginn í grein um íslenzk
fisksölumál, sem þykja heldur óspak-
leg mál, og heyra fremur undir
greind en mannvit, og það sem verra
er, heiðarleika.
Frelsisdraugurinn
Mannkynið hefur frá upphafi sínu
mátt búa við draug, sem býr í frels-
inu, og veldur því að ótakmarkað
frelsi drepur sjálft sig og með sér
þann, sem nýtur þess. Við getum
skilgreint stuttlega frelsisdrauginn í
mannlífinu sem sjálfseyðingarafl, og
það sé hann, sem sé á ferð, þegar við
í frelsi leiðumst til ólifnaðar, sem
verður okkur að fjörtjóni. Með öðrum
orðum, freisisdraugurinn er sjálfs-
morðsdraugur þeim, sem ekki varast
hann. Undir þessari vitneskju um
frelsið leggur maðurinn, hver ein-
staklingur, sem vill halda lífi, á sig
ýms höft í hegðan sinni og ríkis-
stjómir höft á þegnana til að bjarga
þjóðlífinu frá ótakmörkuðu frelsi.
Nú er það svo, að frelsi er eilífðar
markmið mannsins og sjálfsmorðs-
draugur frelsisins af þeim sökum
manninum hundleiðinlegur förunaut-
ur, kostar sífellda gát. Það er ekki
mikið, sem maður má gera án þess,
að hann sé kominn að spilla ánægj-
unni.
Af þessum heljarinnar allsheijar-
draug mannsins í frelsislífinu eru
óteljandi útgáfur af skottum og mór-
um, sem birtast okkur á ýmsum svið-
um mannlífs og þjóðlífs, og ekki sízt
í viðskipta- og athafnalífínu.
Fisksölu-Mórinn
í fisksölu landsmanna hafa menn
oftlega fundið sárt fyrir Móra, sem
spillir flsksölu, ef hun er ftjáis og
hann leikur lausum hala. Samkeppni
á að leiða til þess með þjóðum, að
atorka einstaklinganna njóti sín og
hleypi lífí í þjóðlíf til framsækni og
auðugra mannlífs. Samkeppnin er
kölluð neikvæð, þegar hún fer að
hafa öfug áhrif við þennan æskilega
tilgang. Hún tekur þá að snúast um
sjálfa sig í stað framsækni. Þá segjum
við að Móri sé kominn í samkeppnina.
í viðskiptalífinu þekkjum við ís-
lendingar bezt Fisksölu-Móra, sem
hefur Iaumað sér inn í físksölumál
okkar. Það er hann, sem hefur vald-
ið því, að sölufrelsið hefur lent í þeim
ógöngum, að einstaklingamir hafa
gripið til þess að biðja um aðstoð
stjórnvalda, og þau þá hneppt frelsið
í kerfi, sem erfítt hefur síðan reynzt
að losa um, þegar það tók að reyn-
ast illa.
Stjómkerfí festast með þjóðum og
hafa ekki þann sveigjanleika, sem
nauðsynlegur er í síbreytilegum tíma.
í frelsinu er þvf einstakiingum nauð-
synlegt að leggja á sig eigin höft, svo
að ekki komi til þeirra langæju viðja,
Ritgerðimar skulu vera á íslensku.
Þær skulu studdar heimildum og vera
að hámarki 60.000 (sextíuþúsund)
slög að lengd eða u.þ.b. 20 vélritaðar
síður. Áskilinn er réttur til að hafna
ritgerðum sem fara að nokkru marki
fram úr þessari lengd.
Markmið aðstandenda samkeppn-
innar eru einkum að hvetja til heim-
ildasöfnunar, skrifa um tímabil sem
fremur lítið hefur verið skrifað um
og umhugsunar um sögu og umhverfi.
Þriggja manna dómnefnd dæmir
sem stjómvaldshöft jafnan verða.
Nú era allir að selja físk út um
allar jarðir og því ekki úr vegi að
rifja upp kafla af Fisksölu-Móra í
físksölusögu þjóðannnar.
í frelsi til sölusamkeppni er sölu-
mátinnn: „Ég fyrir mig.“ Hann er í
eðli sínu af því góða, þannig nýtur
sín atorka einstaklingsins. En það
geta alltaf myndast þær aðstæður
að einstaklingarnir þurfí að vinna
saman og þá nauðsynlegt að þeir
geri það af sjálfsdáðum, en ekki
undir hatti rikisvaldsins, því þá fest-
ast þeir í nýju helsi og ævinlega lang-
varandi, sem að ofan segir.
Hér verður fært upp dæmi frá
fyrri tíð, þar sem Fisksölu-Mórinn lék
lausum hala. Þá vora margir að selja
sömu fisktegundina á sama mark-
aði, og bjóða fískinn á mismunandi
verði og mismunandi kjörum, og leita
til ótal kaupenda, oft svikulla. I þess-
um gangi féllu svo seljendumir
sundraðir á mörkuðunum. Við þessar
aðstæður fítnar Fisksölu-Mórinn eins
og púkinn á fjósbitanum í fjósinu í
Odda um árið og hlær aldrei meira,
en þegar menn era farnir að vinna
hver gegn öðram í sölunni.
Á Hótel Continental 1920
Uppi vora á fyrri hluta þessarar
aldar Síldar-Einherjar, kallaðir Síld-
arspekúlantar. Þeirra lífsmáti var að
lifa hátt í stundinni, heyja harðar
orustur, falla í öllum herklæðum, rísa
upp aftur og taka að beijast í síld-
inni. Þeir kepptu um alla skapaða
hluti, báta, fólk, og náttúrlega síld,
og á mörkuðum, þar sem þeir féllu
oft eins og hráviði undir foryztu
Móra, þó fleira yrði þeim til falls á
tíma, sem var þeim andstæður.
Síldarspekúlöntum þessum leidd-
ust Danir og þó sérstaklega danskur
matur og haustið 1920 höfðu þeir
slegið sér saman og keypt, að nafn-
inu til, hótel úti á Amager við Kaup-
mannahöfn. þar sem síldin þeirra lá
öll á hafnarbökkum (stórum atöflum,
og aldrei stærri — og aldrei óseljan-
legri.
Einheijamir á Hotel Continental
vöknuðu jafna snemma á morgnana,
gengu kringum tunnustafla sína, til
að meta þá til söluverðs, æ lægra
með hveijum deginum. Síðan héldu
þeir inní bæinn og dreifðu sér þar
undir foryztu Móra að bjóða síldina
sína á lækkaða verðinu, sem hver
hafði ákveðið fyrir sjálfan sig.
Þótt enginn sigur ynnist um daginn
gerðu þeir kvöldin sér glöð í mat og
drykk, kölluðu á konur til skemmtun-
ar og að þjóna sér til borðs og sængur.
Einheijar þessir höfðu keypt hótel
sitt í skuld, síldina sína í skuld og
sjálfra beið þeirra að falla í skuld
einn daginn. Síldarstaflamir höfðu
ekki hreyfzt, þegar þeir tóku saman
pjönkur sínar og héldu heim. Þeir
fengu á sig mörg hörð árin undir
Fisksölu-Móranum, þessir.
Móri drepinn í samlögnm
undir ríkisvaldi
Móri hafði einnig laumað sér inn
ritgerðimar. Hana skipa sagnfræð-
ingamir Sigríður Th. Eriendsdóttir
cand. mag., Helgi Þorláksson dr. phil.
og Bragi Guðmundsson cand. mag.
Dómnefnd tekur einkum mið af
þremur atriðum við mat sitt á ágæti
ritgerðanna, sögulegu gildi þess sem
lýst er; heimildameðferð; málfari og
stíl.
Veitt verða 200.000 (tvöhundruð-
þúsund) króna verðlaun fyrir bestu
ritgerðina og verður hún birt í tímarit-
um Sögufélags, Sögu eða Nýrri sögu,
í saltfisksöluna þessi sömu ár og olli
þar svo miklum óskunda, að Lands-
bankavaidið, og síðar ríkisstjómin,
fóra þar að stjóma sölumálunum, og
stofnað var Samband íslenzkra fisk-
framleiðenda 1932.
Fisksölumönnum var þessi óreiðu-
saga í saltfisklífinu minnisstæð og
stóð svo mikil ógn af henni, að þeg-
ar frystivinnsla hófst í lok fjórða
áratugarins fiýttu menn sér að
mynda með sér samlag, Sölumiðstöð
hraðfrystihúsanna, 1942.
Bæði þessi sölusamtök reyndust
til þjóðnytja við þær aðstæður, sem
þau mynduðust. I öðru tilvikinu var
það ekki aðeins óreiðan, sem komin
var í saltfisksöluna, heldur voru
markaðslöndin lokuð með stjórn-
valdsaðgerðun og þá dugir ekki að
mæta því með öðru en stjórnvöld
sölulandsins semji. í síðara tilvikinu
var auk þess um að ræða að fínna
markaði fyrir nýja fiskvinnslu, og
þar þurfti meira til, en einstaklingar
töldu sig fá ráðið við.
Áram saman, reyndar áratugum,
Ieiddu fískframleiðendur ekki hug-
ann að frelsi í físksölu, máttu ekki
heyra á það minnst.
Þessi samlög tímguðust vel í skjóli
ríkisvaldsins, sem vemdaði þau
ásamt Sjávarafurðadeild SÍS. Þeim
var svo viðhaldið af rikisvaldinu
löngu eftir að mönnum þótti mál til
komið að þau væru látin reyna sig
í samkeppni.
Það höfðu hörkukarlar valizt til
foryztu í þessum samlögum og unnið
þeim, af elju og dugnaði, trausta
markaði. Samlögin festust í sölu og
vinnslu á þessa traustu markaði og
reyndust treg til að nýta aðra mögu-
leika sem mynduðust í breyttum
tíma, á þeim forsendum, að því fylgdi
áhætta að sinna ekki til fulls traust-
um markaði vegna annars, sem betur
byði á einhveijum tíma, en ekki vitað
hvert hald yrði í þeim markaði.
Eins og jafnan verður, þegar eng-
íh er aíiitíkeþpHln áriitugum saman,
þá stöðnuðu samlögin í vinnslu sinni
á hinn trausta markað. í skjóli ríkis-
valdsins réðu þau fískverði í landinu
til útgerðar og sjómanna og það var
jafnan langt undir markaðsverði í
nágrannalöndunum. Þetta bjargað-
ist, eða hét svo, vegna þess, hve
veiðar voru afkastamiklar, en auðvit-
að tóku menn, þegar fram í sótti,
að verða æ ósáttari við að vinnslan,
og þá einkum frystivinnslan, væri
stór baggi á fiskveiðunum. Þær vora
alltaf reknar með halla, jafnt og vit-
að var að veiðamar væru gróðafyrir-
tæki, ef þær nytu markaðsverðs.
Þar kom á níunda áratugnum að
ferskfískmarkaðir urðu svo álitlegir,
að útgerðarmenn, en þó öllu fremur
sjómenn, sögðust ekki lengur róa
fyrir úrelta fískvinnslu og rafu þetta
samlagskerfi í vinnslu og sölu. Þetta
reyndist einnig samlögunum til góðs.
Þau tóku að endurhæfa sig í sam-
keppninni, sem myndaðist við fijáls-
ræðið í markaðsfrelsi ferska físksins.
Þótt enn sé svo, að frystivinnslan
sé ekki samkeppnisfær, verður það
gegn venjubundnum ritlaunum sem
bætast við verðlaun. Áskilinn er rétt-
ur til að verðlauna og birta fleiri rit-
gerðir eða hafna öllum. Stefnt er að
því að úrslit verði kunngerð 30. nóv-
ember 1994.
Nánari upplýsingar um keppnina,
ásamt reglum og leiðbeiningum dóm-
nefndar, fást hjá Sögufélagi og á
skrifstofu Menntaskólans á Akureyri.
Ritgerðunum skal skila, í þremur
eintökum hverri,, til Sögufélags,
Fischerssundi 3, pósthólf 1078, 121
Reykjavík. Þær á að merkja með
dulnefni og nafn höfundar skal fylgja
með í umslagi, merktu dulnefninu.
Skilafrestur er til 31. ágúst 1994.
Ásgeir Jakobsson
„ Annállinn er dag-
bókarfærslur Olafs
þessi tíu ár og það held
ég að þetta sé einstæð
bók að gerð og trúlega
ætluð af hálfu annáls-
ritarans sem varnaðar-
orð við Fisksölu-Móra í
frelsinu nú.“
innan tíðar, ef menn vernda frelsið,
og þá ekki sízt fyrir Fisksölu-Móran-
um, og láti hann ekki komast upp
með að leiða til innbyrðis baráttu,
undirboða og annarrar óreiðu í físk-
sölum, að frelsið nái að skila þeim
jákvæða árangri, sem í því á að vera
fólginn.
Á Hótel Eko 1983
Á níunda áratugnum fóra menn,
svo sem að framan segir, að sjá fram
á „gullöld og gleðitíð" f frelsinu.
Menn skyldu ætla, að hafður væri
allur varinn á gamla Fisksölu-Móran-
um — en skýtur hann þá ekki strax
upp kollinum 1983, jafnsprækur og
1920, sextíu og fímm áram fyrr á
Hótel Continental á Amager, en nú
á Hótel EKO í Lagos, í skreiðarsölu
níunda áratugarins.
Þar tók Fisksölu-Mórinn að etja
saman mönnum í fisksölu, aldrei
frískari við iðju sína. Sú saga af Fisk-
sölu-Móra á nú að vera öllum enn í
fersku minni, en fyrst menn gátu
1983 gleymt sögunni af Móra 1920
og 1930-32, því skyldu menn þá
ekki gleyma skreiðarsöluárinu 1983,
og því vissara að minna á það nú,
þegar margir eru að selja hér og þar
um allan hnöttinn, og þurfa að hafa
þetta f huga, að snúast ekki hver
gegn öðram og sjálfum sér, og kalla
yfír sig helsi á ný.
Sagan af Fisksölu-Móra er ítar-
lega rakin í nýútkoininni bók, Skreið-
arannál Ólafs Bjömssonar, formanns
og síðar framkvæmdastjóra Samlags
skreiðarframleiðenda á árunum
1883-92. Annállinn er dagbókar-
færslur Ólafs þessi tíu ár og það
held ég að þetta sé einstæð bók að
gerð og trúlega ætluð af hálfu anná-
lsritarans sem vamaðarorð við Fisk-
sölu-Móra í frelsinu nú.
Ekki verður Skreiðarannáll rakinn
hér nema í útleggingu. Hann er 162
síðna bók, þétt sett hryllingssaga.
Ekki heldur verður á neinn hátt rak-
inn hlutur aðila. Enginn getur staðið
fyrir því hlutarappgjöri nema anná-
lsritarinn sjálfur, en hann er óragur
maður, gamall togarajaxl, og hefur
marga hildi háð til sjós og lands.
Útlegging- á skreiðarannál
Skreiðarannáll hefst í þeim punkti,
að skreiðarviðskiptin við Nígeríu
voru komin í ógöngur. Nígería skuld-
aði orðið mikið af skreið, innflutning-
ur þar háður orðinn leyfum, og birgð-
Ritgerðasamkeppni vegna 50
ára afmælis lýðveldisstofnunar
SÖGUFÉLAG, Sagnfræðistofnun Háskóla íslands og Sagnfræðingafé-
lag íslands efna til ritgerðasamkeppni um sjálfvalið efni úr sögu ís-
lands á lýðveldistímanum (1944-94). Öllum er heimil þátttaka.
ir feikn miklar höfðu safnazt upp í
skreiðarlandinu íslandi, eftir skreið-
arverkunarárin miklu. Allt að 139
þús. tonn voru verkuð í skreið 1981,
og mikið af skreið og hausum hertum
1980, ’81 og ’82. Eftir vertíðina
1983 — þá einnig verkuð skreið, ofan
á binginn í landinu — töldu menn
rétt að fara að telja saman pakkana
í birgðum af skreið og hertum haus-
um. Hvort tveggja var Nigeríu-vara.
Þeir fengu út pakkatöluna 610 þús.
278. Þetta var svo metið lauslega á
102 milljónir dollara, og þar sem
dollarinn var á 25 kr. lagði þessi
skreiðar- og hausaeign sig á tvö
þúsund og fímm hundrað milljónir
íslenzkra króna. Við þetta bættist
svo allmikið af skreið sem farin var
til Nigeríu, en ekki fengist greidd.
Það kom vísum mönnum saman
um, að ekki myndi nú minna duga
en sækja Nigeríumenn heim, með
sameiginlegum herleiðangri þriggja
helztu skreiðarframleiðanda landsins.
Að þeim herleiðangri stóðu þijú
samlög, Samlag skreiðarframleið-
anda, SÍS og íslenzka umboðssalan.
Þessi samlög þijú, og reyndar einnig
eitthvað af einkaaðilum, vora öll að
selja sömu físktegundirnar á sama
markað, og á hann Jiafði verið fram-
leitt miklu meira en hann þoldi mið-
að við það ástand, sem var í markaðs-
landinu.
Nú reið á að allir væra á einu
máli um verð og viðskiptakjör og
létu ekki kaupendur skuttoga sig
sundraða.
Þeir sigldu eftir sameiginlega
kompásstrikinu „Allir eitt“ á Nígeríu.
En þegar þeir höfðu tekið þar land
kom í ljós að þeir höfðu allir tekið
með sér vasakompása til að rata eft-
ir hver fyrir sig í landinu.
Hörgull var á góðu hótelrými og
það fara ekki sögur af því hversu ljúft
þeim var að flytja allir inná sama
hótelið, því það kom strax á daginn,
að sumir þeirra vildu sem minnst vita
af félögum sínum. Það varð því held-
ur dapur félagsskapurinn, engar kon-
ur og engin sameiginleg drykkja á
kvöldin, sem var nú kannski ógæfan.
Ef þeir hefðu sameiginlega drukkið
sig fulla og rætt málin í því ástandi
hefði getað farið öðravísi en fór. I
stað þessa fóra þeir að læðupokast
og „fela“ sig hver fýrir öðram, segir
í Skreiðarannál.
Ekkert skal um það sagt hér, hver
fyrstur smeygði sér útum bakdyr til
að stfnga félaga sína af, en þar kom
að þeir tóku hver um sig að leita
með vasakompásum sínum, gagns-
lausum í óreiðu segulsviði Nigeríu,
og gerðu ekki annað en villast milli
kaupenda fúsum til kaupanna, en
seðlar lágu ekki á þeirra borðum, en
nóg af loforðum og fyrirheitum.
Þegar íslenzku seljendurnir fóru
að leita að kaupendum hver fyrir
sig, leystist félagið „Allir eitt“ upp
í félagið „Ég fyrir mig“ og það síðan
í félagið „Hver gegn öðram.“ Ekkert
samráð var lengur með mönnum.
Fisksölu-Móri var tekinn við sölunni.
í raun gat aldrei verið um annað
að ræða, ef árangur átti að verða
af ferðinni, en það, að íslenzku selj-
endurnir leituðu sameiginlega uppi
stjómvöld, sem gætu gefíð leyfi til
innflutnings, og síðan væri leitað
sameiginlega að kaupendum, tilboð
þeirra rædd sameiginlega, og sam-
eiginlega kannað hvaða getu þeir
hefðu til kaupanna.
Annálsritarinn, Ólafur, telur sig
hafa átt völ á japönskum kaupanda
í olíuviðskiptum í Nígeríu, en þá
hafí allir hinir talið sig einnig hafa
fundið álitlega kaupendur og engin
samstaða náðist um hinn japanska,
sem var að mati Ólafs sá eini, sem
hafði getu til kaupanna.
Það er ekki að sjá að selzt hafi
einn einasti skreiðarpakki í þessari
reisu 1983 undir stjórn Fisksölu-
Mora.
Um framhaldið vísast til Skreiðar-
annáls Ólafs Björnssonar,
Varið ykkur, ungu menn með
stresstöskurnar, seljandi físk útum
allar jarðir, á honum Fisksölu-Móra.
Hann getur bundið skamman endi á
frelsi ykkar til sölunnar, ef hann nær
að gera sig gildandi.
Það lifír enn óttinn við frelsið með
mönnum, sem muna sögu Móra, og
þau stjórnvöld verða alltaf til, sem
telja frelsi ógott í fisksölu, og geta
haft mikið til síns máls, ef þið gætið
ykkar ekki fyrir Móranum.
Höfundur er rithöfundur.