Morgunblaðið - 24.08.1994, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 24. ÁGÚST 1994 19
AÐSENDAR GREIIMAR
Um íslenskt mál
A
(Ahrif erlendra tungumála)
FLESTUM mun vera ljóst, að
erlend tungumál sækja fast inn í
okkar eigið mál. I sjálfu sér er það
ekki undrunarefni, þar sem næstum
því hver einasti Islendingur hefur í
einhverjum mæli samskipti við er-
lent fólk, og þar að auki krefst hin
hraðfara tækniþróun, sem að mestu
kemur erlendis frá, nýrra orða, eða
þá aðlögun erlendra að íslensku
málkerfi. Þar er enskan aðgangs-
hörðust, enda erum við á hinu enska
mál-áhrifasvæði og enskan er mjög
ráðandi mál um allan heim á sviði
vísinda og tækni, svo og viðskipta.
Mikið og gott starf hefur verið unn-
ið á sviði nýyrðasmíði, en raddir
heyrast þó um, hvort ekki sé þar
stundum gengið óþarfiega langt.
En út í það verður ekki farið hér.
En það er fleira en erlend orð,
sem leita inn í okkar eðla mál; þ.e.
orðatiltæki, setningaskipan, svo og
hugtök. Ég er þeirrar skoðunar, að
þar hafi ekki verið staðið á verði
sem skyldi. Jafnvel að sjálf yfirvöld
landsins, yfirstjórn skólamála og
skólarnir hafí brugðist hlutverki
sínu.
Hlutverk opinberra stofnana
I þriðju grein minni undir sama
heiti og þessi, Morgunblaðið frá 30.
júlí s.l., lét ég í ljós, að eðlilegt
væri að opinberar stofnanir sam-
ræmdu stíl á því lesefni, er þær létu
frá sér, og til þeirra væru gerðar
kröfur um vandað málfar. Með því
yrðu þær leiðandi um þróun málsins
og festu. Ég gat þess og sem dæmi,
að tvö stafróf væru í gangi og að
slíkt sé lítt viðunandi. En það er
fleira, og skoðum það aðeins nánar.
Við skulum athuga símaskrárnar
hin síðari ár: þar ríður þú-þú-þú-
stíllinn hríkalega húsum. Þetta er
komið beint úr enskunni og hefur
víða verið á hraðleið inn í málið um
ára skeið. Lítum á bls. 16 í útgáf-
unni 1994: Þar er yfirskriftin: „Þeg-
ar þú þarft..." Og svo: „Þegar þú
þarft að fá síma, þú pantar hann ... “
„Þegarþú þarft aðsegja upp síma ...
Þegar þú þarft að ... að ... að...“,
og svona þú þú þú er þarna og víð-
ar eins og mý á mykjuskán. (Bæri-
leg enska?) Á þennan hátt læðist
þú-þú-hugsunin inn í vitund lands-
manna. En textinn á sumum öðrum
blaðsíðum er hinsvegar á íslensku.
Sjáum bls. 4: „/ 02 er vakningar-
þjónusta fyrír þá..." og „Tekið er
við bilanatilkynningum í síma 05
allan sólarhringinn...“, og þannig
áfram; allt á íslensku. Þarna er
greinilegt, að tveir eru að verki;
annar skrifar þú-þú-ensku, en hinn
íslensku. En það eru fleiri en Póstur
og sími, sem láta svona frá sér;
bankarnir, og fjöldi annarra fyrir-
tækja, eru næstum því alfarið farin
að nota þennan þú-ávarps-stíl, og
ráðherrar, allt niður í „manninn á
götunni" hafa einnig tileinkað sér
þennan talsmáta. í þessu sem fleiru
gætu allar opinberar stofnanir og
fyrirtæki, sem halda vilja virðingu
sinni, gefið gott fordæmi um vandað
ritmál.
Hlutverk skólanna
Ekki er hægt að veijast þeirri
hugsun, að skólarnir virðast hafa
nokkuð laus tök á málum þessum.
Það á einnig við um ýmsar aðrar
erlendar málvenjur. Tökum dæmið
um klukkuna: Hvað er klukkan?
Hún er tíu mínútur í þijú. Ég hef
oft spurt ungt fólk að því hvort því
sé ekki kennt að segja, að hana
vanti tíu mínútur í þijú. Nei, marg-
ir höfðu hvorki heyrt athugasemdir
um það heima hjá sér né í skólun-
um; þeim finnst ég spyija asnalega.
Mér hefur oft komið í hug, hvort
ekkert eða lítið samband sé á milli
hinna ýmsu stofnana, sem vinna að
málfarsfræðslu, t.d. útvarpsins og
skólanna, svo og skólanna á hinum
ýmsu stigum, innbyrðis? Oft hefur
verið taiað um þetta klukkumál í
þættinum „daglegt mál“ en allt vírð-
ist það til einskis. Þeir hlusta líka
Haukur
Eggertsson
síst, sem helst þyrftu. í
þeim þáttum útvarpsins
hefur einnig verið rætt
um þá breytingu á mál-
hefð, að verð (vöru eða
hluta) væri eintöluorð,
og þá misjafnlega hátt
eða lágt verð; hagstætt
eða óhagstætt. Nei, nú
er lítið varið í það, það
skal vera fleirtalan;
verðin. Það hefur atvik-
ast svo, að ég hef allm-
ikið umgengist fólk,
sem komið hefur beint
úr skólunum út í við-
skiptalífið. Sérstaklega
hina síðustu áratugi hafa allir kom-
ið með verðin. (Jú, í_ ensku er verð
einnig notað í flt.). Ég held því, að
það sé ómögulegt annað en að
álykta, að þetta sé lært í skólunum,
og þar hljóta verslunarskólarnir og
viðskiptadeild Háskólans að eiga
stærsta þáttinn. Sé minnst á þetta
við venjulegt fólk, fær maður (færð
þú) í mesta lagi umburðarlyndis-
bros.
Þáttur íslenskufræðinga
Ekki vil ég gera lítið úr starfi
málfræðinga til verndar íslenskri
tungu, en mér finnst á stundum,
að mest berist til okkar, almennu
borgaranna, að af sumum þeirra er
sífellt verið að agnúast út í smá-
muni eins og nokkur erlend vöru-
heiti s.s. Coca Cola og Pepsí; þau
verði að íslenska. Þarna er verið að
eyða kröftunum í lítilsverða hluti.
En hví var ekki skorin upp herör
gegn málfarsbreytingunum, s.s.
klukkunni, verðunum og þúunum.
Þá mætti nefna „staðsetningarnar"
(allt er staðsett hér og þar), og
van- og ofnotkun viðtengingarhátt-
arins o.m.fl. Slíkar „strúktúr"-
breytingar málsins eru miklu hættu-
legri en nokkur algjörlega aðskota-
orð. Til þess að þar náist árangur,
sýnist mér að fyrst og fremst þurfi
samræmt átak hjá skólunum og
opinberum stofnunum. En mest
væri þó um vert, ef hægt væri að
skapa heilbrigt almenningsálit um
þessi mál. En því miður er það lík-
lega orðið nokkuð seint að taka þá
baráttuna upp nú; þetta er orðið svo
marg-meitlað inn í vitund megin
þorra þeirra, sem komnir eru á miðj-
an aldur.
Jú, frá málfræðingum heyrum við
talað um rannsóknir á því, hvernig
málþróunin sé, en minna hvernig
henni skuli mætt, en þar þarf allur
almenningur að vera þátttakendur.
Margar góðar bækur um íslenskt
mál; orðabækur sem fleira, hafa
komið út hin síðari ár, en því miður
ná þær mjög takmarkað til hins
breiða fjölda, sem virðist á mörgum
sviðum skapa og ráða málfarinu.
Til þessa fólks verður aðeins náð í
skólunum. En hvað hafa margir
árgangar sloppið út með „rofinn
skjöld, [...] sundrað sverð og synda-
gjöld“?
Útlend orð-„skrípi“
Langt er síðan baráttan hófst
fyrir því að losna við „erlend orð-
skrípi" úr málinu. Upphaf þess (nú-
tíma-upphaf) má rekja til ársins
1908, er þeir ágætu menn, Guð-
mundur Björnsson, síðar landlækn-
ir, og Guðmundur Finnbogason, síð-
ar landsbókavörður, hófu baráttuna
fyrir íslenskun erlendra orða. Þeirri
baráttu hefur verið haldið áfram,
og munu orðanefndir hinna ýmsu
atvinnustétta hafa átt þar drýgsta
þáttinn, og margir fleiri þar vel að
unnið. En stundum virðist ofleikið.
Tökum aðeins dæmi:
1) Kristján Árnason, prófessor,
Þjóðv. 22. jan. 1986: „Þannig ætti
að vera hægt að finna góða þýðingu
á t.a.m. Coca Cola, Pepsí..." Og
hann mótmælir því „að skóverk-
smiðja sem reist var á þjóðlegum
grunni skuli dulbúa vöru undir er-
lendu nafnf'.
2) I þættinum „daglegt mál“ 1.
mars s.l. flutti Gísli
Sigurðsson, málfræð-
ingur, harða ádrepu
vegna þess, að nokkur
íslensk fyrirtæki
skreyti sig með erlend-
um heitum eða fram-
leiði vöru undir erlend-
um merkjum.
3) Nýlega var í sam-
talsþætti í útvarpinu,
milli tveggja mál-
hreinsunarmanna,
hneykslast á verslun-
arheitinu „Kókó“ í
Kringlunni í Reykjavík.
4) Það er aldrei
kvartað yfir orðunum
„debet“ og „credit“, og
mál tónlistarinnar er ítalska.
Sjálfsagt mætti verulega draga
úr erlendum heitum fyrirtækja, en
að mestu er þetta hreinn barnaskap-
ur og óframkvæmanlegt í nútíma
viðskiptaháttum þjóða á milli. Og
segja mætti: maður líttu þér nær.
Eru ekki flest stöðu- og lærdóms-
neiti menntakerfisins á latnesku,
allt frá því að byijað er í mennta-
skóla, með ýmsum varíasjónum upp
til „emeritus“ fyrir þá, sem endist
líf og heilsa, og flytji þannig með
fullum sóma yfir á næsta tilveru-
stig? En „Cóla“ og „Kókó“ er vont
mál. En það er nú samt svo ein-
kennilega einfalt, að allt samfélagið
lifir á framleiðslu og viðskiptum, og
viðskiptalífið verður venjulega sjálft
að finna leiðina til framfara, þótt
þar þurfi að gæta hófs hvað viðkem-
ur málfari. Það veit líka, að oft verð-
ur að spila á hégóma sumra kaup-
endanna, og þá þarf að skreyta með
útlenskum orðum og heitum, ís-
lenskan dugar ekki allt’af, ef reyna
á að halda uppi þeim lífskjörum, sem
Einhver afdrifaríkustu
mistök, sem gerð hafa
verið gagnvart íslensku
máli, eru ritreglurnar
frá 1973-77, segir
Haukur Eggertsson.
Málið er flatara síðan
og langt frá því að vera
eins markvisst og var.
allir krefjast, en fáir öðlast.
Nei, nokkur erlend aðskotaorð
kollvarpa ekki íslensku máli frekar
en gott kakó, og ekki heldur þótt
við sjáum hér og þar um landið
málað stórum stöfum á útveggi ís-
lenskra menntastofnana, skólanna,
„skríp“-orðið RESTAURANT og
önnur þvílík erlend til upplýsinga
fyrir ferðamenn. Og hvað með
„skrípið" LOTTÓ og hver veifar því
framan í okkur? Er það séra Jón?
Og ég sé nú, að BINGÓ LOTTÓ
farsóttin er komin til landsins.
Lokaorð:
Eins og fyrr hefur komið fram í
þáttum þessum, sem nú eru orðnir
fimm, hef ég á engan hátt gert til-
raun til að setja nokkurn fræði-
manns-stimpil á skrif mín; hef eng-
in efni á því. Ég er aðeins að lýsa
viðhorfi manns, nokkuð við aldur,
sem í æsku lærði að hafa áhuga á
íslensku máli, og hefur um margra
ára skeið fylgst með málþróun og
breytingum á því, eins og þær koma
leikmanni fyrir sjónir. En ekki þarf
það allt, sem ég held fram, að vera
rétt og sitt sýnist hveijum. En upp
úr standa aðallega eftirfarandi at-
riði:
1) Einhver afdrifaríkustu mistök,
sem gerð hafa verið gagnvart ís-
lensku máli, eru ritreglurnar frá
1973-77. Málið er flatara og langt
frá því að vera eins markvisst og
var. Og það „hættir að veita æsk-
unni þá vitsmunalegu ögun og
rækta hjá henni þau vinnubrögð og
þann smekk, sem fæst af því að
greina mál sitt, vega og meta það
sem sett er á blað“ (J.H.J.).
2) Það var of seint, eða ómark-
visst, gripið til þess að hindra er-
lendu áhrifm á ýmsa þætti íslensks
máls, s.s. framsetningu og setninga-
skipan.
3) Ég heid, að óttinn við áhrif
einstakra erlendra orða sé ástæðu-
minni en margur álítur. Hinn al-
gjöri „púritismi" getur aldrei orðið
raunhæfur, og mér er nær að halda,
að næstum því sú „þráhyggju“-bar-
átta hafi skyggt á eða tafið fyrir
öðrum nauðsynlegri viðfangsefnum.
Menningarslys?
P.S. Um fjölda ára er búið að
hamra inn í mann þann málfarslega
sannleika, að það sé fólk, sem heim-
sótt er; ekki staðir. Nú glymur yfir
okkur alla daga,_ og við lesum alla
daga: „sækjum ísland heim“. Hvað
hefur komið fyrir? Og hvernig eigum
við að geta trúað því og treyst, að
sannleikurinn í gær verði einnig
sannleikur á morgun? Og hvernig
ættum við að heimsækja þann stað,
þar sem við þegar erum? Við getum
alltaf heimsótt fólk á íslandi, (en
við gætum ekki „heimsótt" ísland,
nema þá að við værum erlendis).
Og að baki þessum óskapnaði stend-
ur öll þjóðin með mörgum af sínum
bestu mönnum. - Hroðalegt!
Höfundur er fyrrverandi
iðnrekandi.
SERHÆFT
• vK5K*S2,n,<*
. Se^MARK E'%«ASK/Öt
Skrifstofutækninám
Áhrifaríkt, markvisst og ódýrt
114 klst. starfsmenntunamámskeið
með áherslu á alhliða undirbúning
fyrir skrifstofustörf.
Verð aðeins 75.800 • ”kr. stgr.
Afb.verð 79.800 kr.
eða 5.043 kr. á mánuði!
Skuldabréf í 19 mánuði, allt innifalið.
KENNSLUGREINAR:
- Almenn tölvufræði
- Windows gluggakerflð og MS-DOS
- Ritvinnsla
- Töílureiknar og áætlanagerð
- Glærugerð og auglýsingar
- Umbrotstækni
- Bókfærsla
- Verslunarreikningur
- Tölvufjarskipti
Innritun fyrir haustönn er hafin. Hringdu og fáðu sendan
bækling eða kíktu til okkar í kaffi.
Valtýr Pálsson:
Mér koma einungis í hug þtjú
orð til að lýsa náminu hjá
Tölvuskóla Reykjavíkur;
ÁHRIFARÍKT, MARKVISST
OG ÓDÝRT.
Tölvuskóli Reykiavíkur
BORGARTÚNl 28. 105 REYKJflUÍK. sími 616699. fax 616696