Morgunblaðið - 23.04.1995, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 23. APRÍL 1995 23
SÍÐASTA myndin áður en Leif hélt til Noregs.
búðirnar að mestu fullbyggðar.
Fangaskálarnir voru þá 51 að tölu
og hýstu til að byija með rúmlega
2000 gæslufanga. Fyrir stríð hafði
fjöldi fanga náð yfir einn tug þús-
unda og átti eftir að tífaldast áður
en yfir lauk.
Sachsenhausen var ekki einungis
staður þar sem fjöldi sveltandi
manna lét lífið vegna misþyrminga,
harðneskjulegra æfínga og þræla-
vinnu. Búðirnar gegndu lykilhlut-
verki í fangabúðakerfi nasista.
Framkvæmdastjórn búðanna var til
húsa í Oranienburg, þar reis hverfí
embættisbústaða SS-manna og þar
voru gefnar út reglur fyrir fanga
og verði þeirra og kveðnir upp
dauðadómar. Haustið 1941 voru
ekki færri en 1500 fangar teknir
af lífí í hinu stórvirka „aftökuverk-
stæði“ í Sachsenhausen, „hnakka-
skotsvélinni". Þar voru reynd ný lyf
á mönnum og þar voru gasklefar
og brennsluofnar. Þar fóru fram
einhvetjar fyrstu tilraunir með eit-
urgas til múgmorða og fleiri nýj-
ungar í drápstækni áttu rætur að
rekja þangað. í hinni illræmdu tíg-
ulsteinagerð búðanna mættu þús-
undir örmagna fanga örlögum sín-
um.
Þegar leið á stríðið var fólk frá
hernumdum löndum í austri og
vestri í miklum meirihluta fanganna
í Sachsenhausen. Þar voru and-
spyrnumenn og sovéskir og breskir
stríðsfangar, en einnig afbrota-
menn af ýmsum gerðum og sígaun-
ar og gyðingar á leið til útrýmingar-
búða. Flestir fanganna voru þar
vegna pólitískrar andstöðu en ekki
sakir kynþáttar síns. Rúmlega
helmingur þeirra 200 þúsund fanga
sem var haldið þar á árunum 1938-
1945 dó úr hungri, sjúkdómum,
vegna misþyrminga eða voru drepn-
ir af ásettu ráði á skjótvirkari hátt.
Tölur um þá sem beint eða óbeint
voru drepnir í útrýmingarbúðum
nasista hafa verið á reiki en al-
mennt er talið að fjöldinn sé um
átta milljónir manns eða ríflega
þijátíu sinnum öll íslenska þjóðin.
Leif Muller
Haustið 1920 fæddist kaup-
mannshjónum í Reykjavík sonur,
sem skírður var Leif og fékk ættar-
nafn föður síns - Miiller. Flest
uppvaxtarár hans ríkti samfelld
kreppa í Reykjavík. Foreldrar hans
voru bæði norskfædd en kusu að
leita gæfunnar á íslandi. Ef gæfan
felst í auði tókst þeim ætlunarverk
sitt á skömmum tíma og brátt varð
faðir hans einn efnaðasti kaupaður
landsins.
Þegar Leif fæddist var fjöldi Is-
lendinga rétt innan við 100 þúsund
manns, þar af bjó tæplega fimmt-
ungur í höfuðstaðnum sem þá var
ekki aðeins stjórnsýslumiðstöð held-
ur jafnframt einn helsti útgerðar-
bær landsins. Þar snerist líf flestra
á einn eða annan hátt um fisk.
Drengurinn Leif Muller kynntist þó
ekki fiski, nema sem krásum á
matborði fjölskyldunnar. Uppeldi
hans var miðað við að hann yrði
kaupmaður og heldri borgari og
ekkert annað.
Þótt líf unga mannsins hafi ein-
kennst af allsnægtum á sama tíma
og alþýða bæjarins bjó við kröpp
kjör, er ekki þar með sagt að það
hafi sindrað af hamingju. Óllu frek-
ar einkenndist það af „prússnesk-
um“ aga hins stjórnsama föður, sem
gerði t.d. hverja máltíð að sérstöku
ritúali þar sem ekkert mátti út af
bera. Leif taldi síðar að uppeldi sitt
hafi ekki beinlínis verið heppilegur
undirbúningur undir þá mannraun
sem hann þoldi í fangabúðum nas-
ista 1942-1945. Ef til vill skjátlað-
ist honum þar. Hugsanlegt er að
það hafi orðið honum til lífs að
hann kunni að laga sig fljótt að
aðstæðum, kunni að hlýða, án þess
að spyrja, gat bognað án þess að
brotna.
Við nám í Ósló
Sumarið 1938 hélt Leif til Nor-
egs, hugur hans stóð reyndar til
náms á Islandi, en ákvörðun föður
hans var sú að hann færi á gamlan
virtan skóla í Ósló sem gera átti
unga manninn hæfan til þess að
taka við verslunarrekstrinum þegar
þar að kæmi. Hann var þá 17 ára,
heldur umkomulaus, hlédrægur og
óreyndur unglingur. Sennilega hef-
ur hann gefíð heimsmálunum lítinn
gaum þótt af nógu væri að taka á
því herrans ári 1938: innlimun
Austurríkis, sundurlimun Tékkósló-
vakíu, borgarastríð á Spáni, kristal-
snótt og Moskvuréttarhöld. Þrátt
fyrir greinilegar ófriðarblikur héldu
friðsamir borgarar Evrópuríkja
krampakenndu taki í trúna á að
friður myndi ríkja „um vora daga“,
enda kepptust þjóðarleiðtogar við
að gefa slík fyrirheit.
Þann 3. september 1939, þegar
Leif fagnaði 19 ára afmæli slnu
ásamt foreldrum sínum í jámbraut-
arlest í Noregi, barst þeim til eyrna
útvarpsfrétt um að Bretar og
Frakkar hefðu sagt Þjóðveijum
stríð á hendur. Þessi frétt varð til
þess að afmælisveislunni lauk áður
en hún hafði hafist - hvernig mátti
gleðjast við slík tíðindi? Lífíð hélt
samt áfram, líkt og enginn tryði
að stríð myndi ná til friðejskandi
fólks í Noregi hvað þá á íslandi.
Foreldrar hans tygjuðu sig skömmu
síðar til heimferðar og Leif hóf
bókhaldsnám samkvæmt áætlun.
Síðar spurði hann sig þráfaldlega;
„hvers vegna tóku þau mig ekki
með heim?“ En ekkert svar, nema
það sem fólst í annarri spurningu;
„hvernig átti þau að gruna hvað
byði mín?“
Hernám
í apríl 1940 hernámu herir Hitl-
ers Danmörk og Npreg og mánuði
síðar tóku Bretar ísland. Hernám
þessara landa setti líf þjóðanna úr
skorðum þótt á misjafnan hátt
væri. Frelsi íslands og Danmerkur
til áframhaldandi samskipta var úr
sögunni.
Nokkru eftir hernám íslands,
þann 10. maí 1940, var sem álaga-
hjúp kreppunnar væri svipt af
landsmönnum. Flestar vinnufúsar
hendur fengu nóg að starfa, og
þjóðin sem lengst af hafði búið við
kröpp kjör á eyjunni sinni í miðju
Norður-Atlantshafi varð skyndilega
rík. Hún tókst á loft og sveif á
gylltum skýjum velmegunar. Er-
lendir hermenn breyttu yfirbragði
þjóðlífsins, enda að vonum, þegar
þeir voru flestir voru þeir nærfellt
jafnmargir landmönnum. Þótt ekki
væru allir sáttir við breytingarnar
voru flestir sammála um að ein-
hveiju mætti kosta til fyrir að kom-
ast úr fátækt í velsæld.
Upp úr miðjum degi mánudags
7. júlí 1941 fór að kvisast um
Reykjavik sá orðrómur að Banda-
ríkin hefðu sent flotadeild til ís-
lands sem væri í þann mund að
koma að landi. Síðdegis þann sama
dag sáu bæjarbúar fyrstu skipin og
fjölda sjóflugvéla sem höfðu fýlgt
flotanum. Forvitnir Reykvíkingar
þyrptust upp á þök eða skunduðu
upp á Arnarhól og fylgdust andakt-
ugir með þegar bandarískir land-
gönguliðar stigu á land. Um kvöld-
ið tilkynnti forsætisráðherra íslands
um samning ríkisstjórnar sinnar við
Bandaríkjaforseta um að Banda-
ríkjamenn tækju að sér varnir
landsins í stað Breta, sem hyrfu
af landinu í áföngum. Óbreyttum
íslendingum þótti hér hafa gerst
undur og stórmerki enda höfðu við-
ræður um yfírtöku Bandaríkjanna
farið fram með mestu leynd og
samþykki íslensku ríkisstjórnarinn-
ar knúið í gegn með valdi hins
sterka. Með komu Bandaríkjahers
tók við nýr kafli í sögu þjóðarinn-
ar, kafli sem enn er ekki lokið.
Bandaríkjamenn voru, með óbein-
um hætti, orðnir þátttakendur í
stríðinu (5 mánuðum fyrir Pearl
Harbor) og brestur var kominn í
hlutleysisstefnu íslendinga. Ef til
vill skiptu þessir atburðir sköpum
fyrir örlög Leifs Mullers.
Heim!
Á öndverðu ári 1942 var hugur
Leifs altekinn heimþrá, en að kom-
ast þangað frá Noregi var hægara
sagt en gert. Fyrir orð Vilhjálms
Finsen ákvað hann að tefla örlögum
sínum ekki í tvísýnu með ólöglegum
flótta. Þess í stað hugðist hann
nota klæki og fara með leyfi þýska
hernámsliðsins til Svíþjóðar og það-
an til Englands og heim. Framan
af gekk allt að óskum. Hann fékk
tilskilin leyfi og þegar fáeinar
klukkustundir voru í að hann færi
með lestinni til Stokkhólms virtist
áætlunin ætla að ganga hnökra-
laust. Fáir vissu um fýrirætlun
hans, en of margir þó. Einn fárra
var norskur vinur foreldra hans sem
orðinn var háttsettur embættismað-
ur í þjónustu nasista, annar var
gamall skólabróðir íslenskur. Sá
síðarnefndi hafði boðið honum og
vinkonu hans, sem hafði sömu fyrir-
ætlanir á pijónunum, í kaffi á fínu
hóteli í Ósló þar sem þau sögðu
„vini“ sínum frá fyrirætlunum sín-
um af grandalausri einlægni. Hvor-
ugt vissi þá að sá hinn sami þáði
háar greiðslur frá Gestapo fyrir
upplýsingar um hugsanlega óvini
Þriðja ríkisins.
Þegar Gestapo-menn komu til
þess að ná í vinkonu hans gripu
þeir í tómt, hún var farin og komst
heim, en sama lánið lék ekki við
Leif Mtiller. Hann var sóttur og
fangelsaður. í átta mánuði var hann
í fangelsi og fangabúðum í Noregi
áður en hann var færður til Þýska-
lands. Þangað var hann fluttur
ásamt fjölda annarra fanga í lok
júní 1943. Ein af mörgum spurning-
um sem hrópuðu á svar í huga
Leifs var; „hvað braut ég af mér?“
En þögnin hrópaði á móti, hvorki
þá né síðar fékk hann að vita um
sakargiftir. Að öllum líkindum var
sökin sú að hann ætlaði að fara
heim í gegnum óvinaríki. Auk þess
litu þýsk stjórnvöld svo á að ísland
hafí hafnað hlutleysisstefnu sinni
með formlegri ósk um að Banda-
ríkjamenn tækju að sér hervernd
landsins. Hann ætlaði því ekki að-
eins að fara heim í gegnum óvina-
land, heldur heim til óvinalands;
fýrir minna mátti refsa.
í fangabúðum
„Út með ykkur letidýr!" voru
fyrstu orðin sem hann heyrði þegar
lestardyrnar voru opnaðar á járn-
brautarstöðinni í Oranienburg. Mið-
að við það sem hann átti eftir að
reyna í Sachsenhausen var slík
skipun eins og hver önnur barna-
gæla. Hvemig gat 22 ára ung-
menni boðið í grun hvað beið hans
handan við hliðið sem krýnt var
vísdómsorðunum „Arbeit macht
Frei“? Unga manninum fannst
áletrunin einkennileg. En hvers
vegna? Hann átti eftir að komast
að því. Hann átti eftir að kynnast
nauðungarvinnu þúsunda og aftur
þúsunda félaga sinna fyrir þýsk
fýrirtæki sem greiddu SS fyrir
vinnuafl þeirra samkvæmt staðli
sem hét á viðskiptamáli „Durc-
hschnittliches Lebensdauer 9 Mon-
ate“. (meðallífaldur 9 mánuðir)
Hann átti eftir að kynnast „göngu-
brautinni" þar sem tilraunir voru
gerðar á slitþoli skóbúnaðar,
skurðgreftri og tígulsteinaverk-
smiðjunni. Hann kynntist einnig
starfi kalfaktors á Revier og í
Schonungsbröggunum. Hann
kynntist sjúkdómum: Blóðkreppu-
sótt, taugaveiki, húðsjúkdómum og
útbrotum. Hvernig var líka annað
hægt á stað þar sem „matborðin“
voru jafnan svört af salernisflugum,
þar sem maturinn var naumt
skammtaður og af honum lagði
fnyk sem svínum hefði hryllt við,
þar sem fangar lágu í margi'a ára
gömlum líkamsvessum frá sér og
öðrum. Þar sem lík hrönnuðust upp
þegar ofnarnir höfðu ekki undan. Á
stað þar sem stirndi á ekkert nema
grimmdina í augum nasistanna og
gljáfægð stígvél þeirra. Hann
kynntist líkflutningum niður í kjall-
ara þar sem gull var dregið úr tönn-
um áður en ofnarnir tóku við —
áður en grár reykur og sæt brækju-
lykt flutti þeim sem eftir lifðu síð-
ustu kveðjuna. Hann komst að raun
um að lífvænlegustu störfín voru
þau sem óhugnanlegast var að
vinna. Hann reyndi á sjálfum sér
hvernig flestar venjulegar tilfinn-
ingar hurfu fyrir þeirri einu þrá að
lifa\ Hann kynntist því hvernig það
var að þurfa að velja á milli þess
að þurka út flestar mannlegar til-
finningar, beygja sig bljúgur fyrir
valdinu, kyssa vöndinn, eða deyja.
Hversu lengi er hægt að halda í
lífsþrána við slíkar aðstæður? Leif
Mtiller lifði af - í á þriðja ár.
Hann lifði af, en...
Leif Mtiller lifði af, já, en hann
kostaði miklu til. Hann var einn
Islendinga til frásagnar um vistina
í fangabúðum nasista, og þurfti því
ekki aðeins að burðast með hræði-
legar minningar, heldur mætti hon-
um algjört skilningsleysi samlanda
hans þegar heim kom. Hvernig
mátti það líka vera að fólk sem
notið hafði svo mjög góðs af stríð-
inu, uppbyggingar og vörugnóttar,
eins og þjóð hans hafði gert, þjóð
sem talaði um „blessað stríðið“
vegna þess að það hafði gert hana
ríka, gæti skilið harmsögu hans.
Þegar hann reyndi að skýra löndum
sínum frá lífinu í Inferno nasista
blasti við honum sú staðreynd að
fólk vildi fá fyrirfram gefna svart-
hvíta mynd af hetjum og bófum,
af samhygð hinna þjáðu, ef til vill
kryddað lýsingum á mætti trúarinn-
ar. Slíkar lýsingar gat maður sem
hafði týnt barnstrúnni, einmitt
vegna þessarar reynslu sinnar, ekki
gefíð. Það sem hann hafði að segja
var: „Við vorum eins og skepnur,
lifðum eins og skepnur, og hlýddum
eins og skepnur. Öðruvísi værum
við ekki til frásagnar. Því miður."
Eftir vistina settu fangabúðaein-
kenni mark sitt á heilsu hans, þótt
honum tækist að koma vel undir sig
fótum efnalega og félagslega:
taugaveiklun, önuglyndi, óróleiki,
minnisleysi, einbeitingarerfiðleikar,
tilfínningalegt ójafnvægi, dapurleiki
og sálræn vanlíðan, svefntruflanir,
þreyta, vanmetakennd og framtaks-
leysi. Allt eru þetta vel þekkt ein-
kenni þeirra sem sluppu lifandi úr
fangabúðum nasista. Leif Mtiller
varð aldrei samur eftir. Eitt lítið
dæmi skýrir ef til vill vel hvemig
slík vist getur breytt hegðunar-
mynstri á skýran en afgerandi hátt
þótt í litlu sé. Leif Mtiller gat aldrei
vanið sig af því að geyma fötin sín
við rúmgaflinn meðan hann svaf. í
fangabúðunum var nauðsynlegt að
hafa fötin innan seilingar því mikið
gat oltið á að vera fljótur í þau ef
eitthvað kom upp á. Þrátt fyrir
margítrekaðar óskir konu sinnar um
að láta af þessum vana gat hann
aldrei orðið við því. Svo djúpt hafði
óttinn grópað sig í undirmeðvitund
hans að honum fannst hann ekki
öruggur nema fötin væru við gafl-
inn, „ef eitthvað skyldi koma uppá.“
Eftir reynslu sína þoldi hann
ekki að heyra þýsku talaða. Feg-
urstu ljóð urðu að hreinum óskapn-
aði í eyrum hans ef þau voru flutt
á þýsku, máli Goethe og Schillers.
Allt sem minnti á Þýskaland olli
honum óþægindum, jafnvel punkt-
arnir tveir yfir u-inu í ættarnafni
hans. Þá rakti hann til þýsks upp-
runa föðurættar sinnar - það olli
honum kvöl og um hann fór hrollur
ef hann var inntur eftir því. Það
var því himinhrópandi yfírlýsing
sem þessi hægláti, grandvari og
agaði maður gaf fljótlega eftir að
hann var laus úr ánauðinni, þegar
hann fjarlægði punktana tvo og
nefndi sig Muller.
Hvers vegna?
Hvað fær menn til slíkra voða-
verka sem Leif Muller kynntist svo
átakanlega í Sachsenhausen? Hvað
fékk fjölskyldufeður, sem gátu vart
drepið flugu heima hjá sér, án þess
að vikna, til að breytast í ómennska
böðla? Hvað fékk siðprúða lækna
sem svarið höfðu Hippokratesareið-
inn til þess að stunda „rannsóknir“
á varnarlausum föngum; rannsókn-
ir sem áttu ekkert skylt við vísindi
og höfðu vart annan tilgang en að
svala kvalalosta. Saga Leifs Muller
hrópar á svör. En svörin eru ekki
aðeins að finna í fortíðinni heldur
í okkar eigin samtíð. Hvert eitt níð-
ingsverk sem sagan geymir frá
fangabúðum „herraþjóðarinnar" á
sér samnefnara. Munurinn liggur
ekki í skefjalausum hrottaskap
heldur í umfangi hans. Hann liggur
í magni þess hugvits og þeirrar
tækni sem beitt var til þess að
hrinda í framkvæmd vitfirrtri áætl-
un um kynþáttahreinsun; Endlös-
ung und Lebensraum. (lokalausn
og lífsrými)
Sagt er að tíminn græði öll sár
og hjálpi fólki að gleyma. Þau sár
eru þó til sem hvorki má græða né
gleyma. Ekki vegna fortíðarinnar
og þeirra sem eru horfnir á braut,
heldur vegna okkar sem nú lifum
og þeirra sem munu lifa. Saga Leifs
Muller er ákall til afkomenda hans
sem bera Mullers-nafnið að gleyma
aldrei harmleiknum sem lá að baki
hljóðbreytingunni þegar Mtiller
breyttist i Muller. Hún er ákall til
okkar sem lifum í kvöldroða 20.
aldar, að gleyma aldrei hinni kyn-
hreinu grimmd.
1. Býr Íslendingur hér? Minningar Leifs
MuUer bls. 186.
AHar myndir í greininni eru úr bók Garð-
ars Sverrissonar, Býr Íslendingur hér?
Höfundur er sagnfræðingur og
stundar rnnnsóknir og kennslu í
Berlín.