Morgunblaðið - 19.12.1998, Blaðsíða 62

62 LAUGARDAGUR 19. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Vindstigin
kvödd
ÁRIÐ 1805 setti
breskur flotaforingi að
nafni Francis Beaufort
fram kvarða til að
áætla vindstyrk út frá
kraftáhrifum vindsins
á yfirborð sjávar og á
segl herskipa þess
tíma. Kvarðinn, sem
kenndur er við upp-
hafsmanninn, náði
heimsútbreiðslu, og
hafa vindstigin tólf
sem kvarðinn skiptist í
verið notuð alit fram á
þennan dag til að meta
lárétta hreyfíngu lofts-
ins. Það er engin til-
viljun að kvarðinn end-
aði í 12, því þar liggja efri mörk
þess sem er í mannlegum mætti að
meta út frá áhrifum vindstyrksins
á yfirborð sjávar. Við þær aðstæð-
ur er sjórinn þakinn hvítri froðu,
skyggni nánast ekkert og engin
Veðurstofa Islands hef-
ur ákveðið, segir Magn-
ús Jónsson, að taka upp
á næsta ári alþjóðlegu
hraðaeininguna metra
á sekúndu, m/s, í al-
mennri veðurþjónustu.
leið að meta áhrif aukins vind-
styrks. Þótt kvarðinn hafi upphaf-
lega verið miðaður við áhrif vinds á
sjó var viðmiðunin síðar færð upp á
landið og þá miðað við áhrif vinds-
ins á reyk, trjágróður, menn og
mannvirki. Með þessum kvarða var
unnt að samræma mat manna á
vindstyrk um allan heim en slíkt er
lykilatriði við allar veðurathuganir,
veðurspár og úrvinnslu á vind-
gögnum. Meðan engin mælitæki
voru til var því Beaufort-kvarðinn
merkt framfaraskref og síðar al-
þjóðlega viðurkenndur sem vind-
mælieining.
Mælitæki og hnútar
Þrátt fyrir að lengd-
areiningin metri væri
upphaflega skilgreind
árið 1790 var og raun-
ar er enn sjómílan eða
breiddarsekúndan
ríkjandi lengdar- eða
fjarlægðareining á sjó.
Þegar mönnum tókst
að smíða tæki til að
mæla hreyfingu lofts-
ins, þ.e. vindhraða, var
því eðlilegt að notast
við eininguna sjómíla á
klukkustund eða hnút-
ur (e. knot). Til að
gera langa sögu stutta
var hnúturinn lengi mest notaða
vindhraðaeiningin í veðurathugun-
um eftir að menn fóru að nota
vindhraðamæla og enn í dag er sú
eining allsráðandi í allri veðurþjón-
ustu við flug. Fljótlega eftir að far-
ið var að mæla vindhraða skapaðist
þörf fyrir að finna samhengið milli
vindstyrks, sem metinn er í vind-
stigum, og vindhraða. Þetta sam-
hengi hefur verið skilgreint út frá
reynslu og búnar til töflur sem
nota má til að áætla hvemig vind-
hraði myndi mælast við tiltekinn
vindstyrk. Hafa ber þó í huga að
vindstigahugtakið grundvallast á
meðaláhrifum og er 10 mínútna
tímaeining notuð. Þá er raunveru-
legur vindhraði afar breytilegur í
tíma og rúmi og vindhviður ekki
skilgreindar á Beaufort-kvarðan-
um né heldur nást þær með mæl-
um sem mæla einungis 10 mínútna
meðalvindhraða.
Alþjóðlega Sl-einingakerfið
Arið 1960 var ákveðið að taka
upp samræmt alþjóðlegt eininga-
kerfi (Sl-einingakerfi, Systeme
Intemationale d’Unites) og að
grunneiningarnar yrðu sjö: metri
(lengd), sekúnda (tími), kílógramm
(massi), kelvín (hiti), amper (raf-
straumur), mól (fjöldi) og kandela
(ljósstyrkur). Ekki var vanþörf á
að reyna að samræma einingar þar
sem í notkun vora alls kyns eining-
Magnús
Jónsson
Vorum að taka upp
fallega
gjafavöru
ar með ótrúlega breiðri skírskotun,
s.s. til konunglegrar þumallengdar
og líkamshita nautgripa. Hraðaein-
ingin í þessu Sl-kerfi er því metri á
sekúndu eða m/s. A síðustu áratug-
um hefur mikið áunnist um allan
heim í að staðla einingar þótt enn
vanti mikið upp á að það hafi að
fullu tekist. Ekki síst hefur kostn-
aður við að breyta gömlum eining-
um tafið framgang málsins.
Vindmælavæðing
Eins og áður sagði var áætlun
vindstyrks út frá Beaufort-kvarð-
anum hin ríkjandi aðferð við vind-
hraðaathuganir. Fyrir aldarfjórð-
ungi voru aðeins fáir vindhraða-
mælar í notkun á íslenskum veður-
athugunarstöðvum og meðalvind-
hraði mældur með þeim flestum. A
síðustu árum hefur orðið bylting
hér á. Vindmælir er orðinn regla
fremur en undantekning á skeyta-
stöðvum Veðurstofunnar og á að-
eins örfáum áram hafa verið settar
upp sjálfvirkar veðurathugunar-
stöðvar, sem Vegagerðin, Siglinga-
stofnun, Landsvirkjun og fleiri að-
ilar auk Veðurstofunnar eiga.
Þessar stöðvar, sem líklega era
orðnar um eða yfir 100, mæla flest-
ar augnabliks vindhraða, þ.e. vind-
hviður, sem bæði era oft langt frá
10 mínútna meðalvindhraða og
hafa alls enga skírskotun til gamla,
góða Beaufort-kvai'ðans. Vitneskja
um vindhviður er hins vegar afai-
mikilvæg þar sem þær era fyrst og
fremst skaðvaldar þegar um slys af
völdum vinds eða foktjón er að
ræða. I vindasömu og fjöllóttu
landi eins og íslandi er slíkt vel
þekkt.
Norræn samþykkt
Snemma á áttunda áratugnum
mótuðu veðurstofustjórar á Norð-
urlöndunum fimm þá stefnu að
taka skyldi upp vindhraðaeining-
una metra á sekúndu í veðurþjón-
ustunni. Af ýmsum ástæðum, m.a.
vegna þess hve óvíða vindur var
mældur en ekki áætlaður hér á
landi, hefur þessi breyting ekki
komið til framkvæmda hér. Hinar
Norðurlandaþjóðirnar fjórar hafa
hins vegar fyrir alllöngu tekið
þessa einingu upp í almennu veð-
urþjónustunni, enda vindmæla-
væðingin gengið hraðar fyrir sig
hjá þeim. Því miður hefur ekki
náðst samstaða meðal annarra
þjóða um að laga sig að Sl-ein-
ingakerfinu og víða í Evrópu hefur
einingin kílómetrar á klukku-
ISLENSKT MAL
Köttur og ketta
í FORMLÁLA Vatnsdæla sögu
eftir Einar Olaf Sveinsson er
bæði minnst á ketti og kettu. A
það sínar skýringar. Þórólfur
sleggja var hið mesta illmenni, og
þó að hann hefði ekki margt
manna, var annað ekki betra, en
það vora tuttugu kettir. Segir nú
svo í Vatnsdæla sögu:
„Þeir vára ákafliga stórir ok
allir svartir ok mjok trylldir.
Fóra menn nú til Þorsteins ok
sögðu honum sín vandræði ok
létu til hans koma um alla héraðs-
stjórn, sögðu Þórólf frá mörgum
stolit hafa ok gört svá mart
ómannligt annat. Þorsteinn kvað
þá satt segja, - „en eigi er all-
hægt við heljarmanninn at eiga
ok við köttu hans, ok þar til sæki
ek alla mína menn.“„
Hér er rétt að rifja upp gamla
beygingu orðsins köttur. Það er
u-stofn og beygðist svo: kött-
ur-kött-ketti-kattar; kett-
ir-köttu-köttum-katta. Þama er
þolfall íleirtölu athyglisverðast og
hefur nú venjulega breyst í
„ketti“.
Náskylt orðinu köttur er svo
kvenkynsorðið ketta (beygist eins
og sletta). Það þýddi bæði bleyða
eða læða, en svo líka kvenflagð,
líklega í einhvers konar kattar-
mynd. I formála Einars Olafs var
vitnað til þáttar af Ormi Stórólfs-
syni sem ekki munaði um að
drepa ketti frekar en önnur skað-
ræðiskvikindi.
★
Umsjónarmaður hefur verið
spurður hvort ekki sé einhver
stofnun sem hægt sé að leita til
um íslenskt mál, hvað sé rétt eða
boðlegt. Skjótt er hér af að segja.
A Aragötu 9 í Reykjavík er fs-
lensk málstöð, þar sem lengi hef-
ur verið unnið með miklum sóma.
Þangað leita menn gjarna leið-
beiningar og úrskurðar, ef í það
fer. Þar eru og hafa verið góðir
menn á fleti fyrir, margfróðir og
góðir viðurmælis.
★
I forystugrein DV sagði Jónas
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
984. þáttur
Haraldsson í tilefni af degi ís-
lenskrar tungu:
„Atakið byggist á þeim sem
hafa gott vald á málinu en þessi
stóri slagur vinnst ekki nema með
því að ná til unga fólksins. Þar er
ábyrgð foreldra og skóla mest.
Foreldrar era hvattir til þess að
lesa iyrir ung böm í stað þess að
láta þau horfa eftirlitslaust á út-
lend myndbönd þótt ekki sé allt
óhollt sem þar er sýnt. Sjónvarps-
stöðvarnar hafa sem betur fer tal-
sett efni fyrir yngstu börnin.
Lestur skiptir alla máli, börn
jafnt sem fullorðna. Því er lestur
góðra bóka þýðingarmikill til við-
halds fjölskrúðugu og lifandi
tungumáli. Dagblöð og tímarit
gegna þar miklu hlutverki sem
hið daglega lestrarefni alls þorra
fólks.
Það er vel við hæfi að forsætis-
ráðherra hafi ákveðið að flaggað
skuli við opinberar stofnanir á
degi íslenskrar tungu. Almenn-
ingur er hvattur til að gera hið
sama. Þetta er sameiginlegur há-
tíðis- og bai'áttudagur okkar
allra.“
Margt var gott gert á degi ís-
lenskrar tungu og í námunda við
hann, og ber þar hæst að einn
allra orðslyngasti höfundur okkar
tíma, Þórarinn Eldjárn, fékk
maklega viðurkenningu. Nokkra
fyrr sagði margreyndur skóla-
maður og íslenskukennari, Sverr-
ir Pálsson:
„Mannlegt mál er ekki aðeins
tæki til að flytja hugsun eða vit-
neskju frá einum manni til annars
eða einum tíma til annars. Það er
jafnframt efniviður i listaverk,
vandaðan og góðan texta. íslensk
tunga hefur á öllum öldum verið -
og er enn - úrvalssmíðaviður,
þjál, skýr, fjölbreytileg og öllum
tiltæk sem beita vilja tálguhnífn-
um. Vitanlega fer það líka eftir
smiðnum, hvemig fer um smíð-
ina, en ekki er við tunguna að
sakast, ef miður tekst til.“ (Mbl.
5/11 1998.)
Og hér eru þá smádæmi um þá
sem kunnu að beita tálguhnífn-
um:
„Þegar fréttin um andlát Bald-
vins Einarssonar barst til Islands
með vorskipum 1833, kvað Bjarni
Thorarensen:
ísalands
óhamingju
verður allt að vopni!
eldur úr iðrum þess
ár úr fjöllum
breiðum byggðum eyða.
Lengri urðu þessi erfimæli
ekki. Engu líkara en harmsefni
fréttarinnar hafi firrt skáldið
máli. En fyrstu vísuorðin urðu að
orðtaki með þjóðinni, hverju
sinni er harmur var kveðinn að
Islandi. Samtíðarmenn Baldvins
Einarssonar syi'gðu hann mjög,
ekki sízt yngri menntamenn, sem
kynni höfðu af honum i Kaup-
mannahöfn, en meðal „höfðingj-
anna“ á Islandi sem Baldvin kall-
aði svo, var Bjarni Thorarensen
einn af þeim fáu, sem skildu,
hvað bjó í þessari ungu eldsál,
sem slokknað hafði með svo
snögglegum hætti langt fyrir ald-
ur fram. Þjóðarsorgin ber jafnan
opinberan blæ, og þrátt fyrir allt
rénar hún, jafnskjótt og fáninn er
aftur dreginn í fulla stöng. En
hin leynda sorg ástarinnar sest
að í hjartanu og býst um til
langrar dvalar.“
(Sverrir Kristjánsson.)
★
Inghildur austan kvað:
Mælti Hannes í Hól: „Jæja bara,“
hann sá 20 stælgæja fara
að baða sig bera
með boghmi svera
undir bunu þess foss Niagara.
★
Enn vill umsjónarmaður geta
góðra tíðinda af sviði íslenskra
fræða. Málvísindastofnun Há-
skóla íslands hefur gefið út hina
nýtustu bók: Handbók um mál-
far í talmiðlum eftir Ara Pál
Kristinsson, forstöðumann Is-
lenskrar málstöðvar. Höfundur
er kunnur að kostgæfni, vand-
virkni og smekkvísi, og er þessi
bók ekki aðeins geysihagleg öll-
um þeim sem vinna við talmiðla,
heldur og öllum sem vanda vilja
málfar sitt.
í dag til kl.
22:00
HREYSTI.
—sportvöRunus
Fosshálsi 1 - Sími 577-5858
Húfur-Bolir-Peysur-Sokkar-Hanskar-Skór-Úlpur-Buxur-Bakpokar-Æfingatæki-Töskur - Allt í jólapakkann