Morgunblaðið - 07.11.1999, Blaðsíða 16

#16 B SUNNUDAGUR 7. NÓVEMBER 1999
MANNLIFSSTRAUMAR
MORGUNBLAÐIÐ
MATARLIST/Er kjötsúpa jólamatur?
Dýrar
rófur
og ódýr
lax
UM daginn var ég að býsnast
yfir háu verði á rófum, að það
tæki engu tali að þær kostuðu
það sama og kjötið í íslensku
kjötsúpuna góðu. Stuttu seinna
hringdi vinur minn, gamall ein-
búi að austan, í mig og við lent-
um á löngu spjalli saman. Ein-
hvem veginn þróaðist það út í
umræður um mat og matartil-
búning í gamla daga og hann
tók að rifja upp ýmsa gamla siði
úr sínu ungdæmi.
egar ég spurði hann hvað
honum fyndist ómissandi á
jólum í mat og drykk, kom í ljós
að það er íslensk kjötsúpa, sem
hann eldar alltaf á aðfanga- eða
jóladag og
ábrystir með
kanilsykri í eft-
irrétt. Það
koma aðeins á
mig, en svo
varð mér hugs-
að til verðlags-
ins á rófunum
miðað við kjötið og þá var eins
og kviknaði á peru í hugarkytr-
unni. Þetta er örugglega ástæð-
an fyrir rófuverðinu; menn vilja
hefja rófuna og flest annað
grænmeti til vegs og verðskuld-
aðrar virðingar og minna al-
menning á fortíðina og gamla,
góða siði. Markmiðið hlýtur að
vera að láta fólk gera sér grein
fyrir hvílíkur munaður það er
að geta búið sér til rófustöppu
og eldað ríkulega kjötsúpu, sem
fólk leyfði sér hér áður fyrr
jafnvel bara á tyllidögum. Það
er samt ekki alveg samræmi í
þessu. Hugsum okkur t.d. lax-
inn, sem er orðinn ódýrari
ferskur en ýsan, en er varla
nema á broddborgara færi að
veiða samt sem áður í soðið.
Hann er e.t.v. ekki þetta sæl-
kerafæði eftir allt saman? Nú,
eða að það hafi tekist í þessu
mikla ættfræðilandi að rekja
ættir hræætunnar ýsunnar á
göfugar slóðir? Nei, það er
sama hvað ég reyni að fá botn í
verðlag á ákveðinni matvöru
hér á landi, mér er þetta alltaf á
endanum jafn illskiljanlegt. Það
hefur nú líklegast einhver áhrif
á rófuverðið ef fleiri en hinum
250 íslendingum í St. John’s á
Nýfundnalandi tekst að eyða
17,7 milljónum á tveimur dög-
um, hvort sem það er í útlönd-
um eða hér heima, en það þarf
meira til.
Ur þessum vangaveltum yfir í
uppskriftina sem inniheldur
reyndar ekki ferskan lax heldur
reyktan og avokadó. Tilvalinn
réttur t.d. á hlaðborðið eða sem
forréttur á aðfangadag á undan
kjötsúpunni!
Laxapaté að
hætti Dinu
________250 g reyktur lax______
______2 avokadó (þroskuð)______
____________1 sítróna__________
_________2 skalottlaukar_______
__________coyennepipar_________
___________rósapipar___________
________3 matarlímsblöð________
25 cl rjómi
Smyrjið aflangt djúpt kassa-
lagaform (1,5 1) og þekið að inn-
an með smjörpappír. Setjið
laxasneiðarnar, skalottlaukana,
helminginn af rjómanum og
cayennepiparinn í matvinnslu-
vél og hakkið í mauk. Setjið
matarlímsplöturnar í ylvolgt
vatn og látið bólgna. Kreystið
safann úr sítrónunni og setjið
hann í skál. Skerið avókadóin í
litlar sneiðar og leggið í
sítrónusafann. Þrýstið á matar-
límsblöðin til að ná vatninu úr
því, blandið saman við rjómann
og hitið þar til það er leyst upp.
Blandið saman við laxamaukið,
bætið handfylli af heilum
rósapipar út í, hrærið varlega
saman og hellið því næst einum
þriðja af blöndunni í mótið.
Bætið þar ofan á einu lagi af
avokadósneiðum og síðan koll af
kolli og laxamauk efst. Breiðið
bökunarpappír yfir og látið
standa í ísskáp í a.m.k. tvær
klukkstundir áður en rétturinn
er borinn fram.
eftir Álfheiði Hönnu
Friðriksdóttur
Yfir 1.500 notendur
KERFISÞRÓUN HF.
Fákafeni 11 • Sítni 568 8055
www.islandia.is/kerfisthroun
HUGBÚNAÐUR
FYRIR WINDOWS
Frábær þjónusta
KERFISÞRÓUN HF.
Fákafeni 11 • Sími 568 8055
www.islandia.is/kerfisthroun
(Bætt heil
56
Bætt heilsa - Fjárhagslegt frelsi - kr. 9500.-
-1-
3
VÍSINDl//:, eru líkindi lausnar?
p og regla heilla talna
Vw 6 n, P{co}
1
#0
N(n)
SEGJA má með nokkrum sanni að
eðlisfræðin sé fyrst og fremst töl-
fræðileg vísindagrein. Helstu við-
fangsefni eðlisfræðinga eru að
reikna líkindin fyrir því að eitt eða
annað gerist undir ákveðnum kring-
umstæðum. Þættir umhverfisins
hafa mikil áhrif á framgang ferla og
iðulega er útilokað að magnsetja þá.
Eins er oft erfitt að greina á milli
áhrifa umhverfisins og þess sem
kemur frá ferlinum sjálfum. Afleiðing-
in er sú að ferlinum verður einungis
lýst með líkindafræðilegum aðferðum.
Eðlisfræðingar gefa
því venjulega upp
líkindin á því að eitt-
hvað gerist, eins og
að atómkjami klof-
ni, loftsteinn lendi á
jörðinni, eða að
ijöldi einda á af-
mörkuðu svæði
rúms sé svo og svo
mikill. Sama má segja um flestar aðr-
ar greinar raunvísinda, umsagnir
þeirra um raunverulega ferla eru
venjulega tölfræðilegs eðlis. Stærð-
fræðin hinsvegar, sem sumir telja til
raungreina en aðrir til huggreina, hef-
ur ævinlega verið nokkuð sér á báti.
Allar sagnir hennar um eiginleika við-
fangsefna sinna hafa venjulega verið
taldar nákvæmar og algerar. Þannig
hafa a.m.k stærðfræðingar undanfar-
inna áratuga litið á fræðigrein sína.
Síðastliðin fimm til tíu ár hafa hins
vegar komið fram ýmsar vísbendingar
um að bæði aðferðar- og hugmynda-
fræði nokkurra undirgreina stærð-
fræðinnar séu að breytast og á marg-
an hátt að líkjast meir og meir því
sem þekkist í eðlisfræðinni og öðrum
raunvísindum.
Stærðin n (pí) gegnir grundvallar-
hlutverki í nútímastærðfræði. n, sem
er sk. torræð tala, mælir hlutfallið á
milli umfangs og radíuss hrings. I
skóla lærum við að it sé u.þ.b. 3,14 og
notum venjulega það gildi í reikning-
um sem n kemur fyrir í. En hvað ef
við viljum vita gildi þessarar merki-
legu stærðar með enn meiri ná-
kvæmni? Við þurfum þá að taka með
fleiri stafi á eftir kommunni, t.d.
3,1415926... Hægt er að halda þessu
endalaust áfram. n er því tala sem
ekki er hægt að skrifa sem endan-
lega runu af heilum tölum. Tölfræð-
ingar hafa eytt miklum tíma og
tölvuafli í að finna sem flestar tölur á
eftir kommunni. Þeir sem lengst
hafa komist hafa reiknað meir en
billjón tölur fyrir aftan kommu.
Allar tölur frá 0 til 9 koma fyrir í
slíkri framsetningu á it. Spuming
sem stærðfræðingar hafa velt fyrir
sér varðar líkindafræðilega dreifingu
þessara talna, þ.e. hversu oft koma
einstakar tölur fyrir? Um er að ræða
dreifingu 10 talna. Rannsóknir sem
framkvæmdar hafa verið benda
sterklega til þess að dreifing talnanna
sé jöfn. Núll kemur jafn oft fyrir og
einn, sem kemur jafn oft fyrir og
tveir og svo framvegis. Líkumar á
framkomu hverrar tölu virðast því
10%, sem samsvarar jafnri dreifingu
yfir tíu möguleika. Hvernig stendur
á því að stærðfræðingar og tölfræð-
ingar hafa áhuga á svona spurningu
og af hverju hefur svar við henni áhrif
á nokkrar grundvallarhugmyndir nú-
tímastærðfræði? Spumingin um
fjölda og líkindadreifingu talnanna 0
til 9 í framsetningu á k hefur afleið-
ingar fyrir nokkrar af dýpstu spum-
ingum nútímastærðfræði.
Arið 1936 sýndi breski stærðfræð-
ingurinn Alan Turing fram á að engin
kenning getur sannað hvort reikni-
eða tölvuprógramm, skrifað til að
leysa ákveðið vandamál, finni lokaða
lausn og þar af leiðandi stöðvist, þeg-
ar lausnin er fundin, eða haldi enda-
laust áfram. Rökin sem Turing notaði
vom byggð á hugmyndinni um
„reiknanleik” (computability) raun-
talna. Hverja rauntölu má skrifa sem
mnu heilla talna. tc er eitt dæmi um
slíkt. Rauntala er sögð reiknanleg ef
til er reikniprógramm eða aðferð sem
getur reiknað (fundið) heiltölufram-
setningu rauntölunnar. Það er stað-
reynd að flestar rauntölur era í raun
óreiknanlegar. Sönnun Turings fólst í
því að sýna að ef hægt er að hanna
aðferð sem sker úr um það hvort
ákveðinn reikniferill stöðvast endan-
lega eða ekki þá jafngildi það því að
reikna rauntölu. Slíkt er hins vegar
ómögulegt og þar af leiðandi er ekki
hægt að segja fyrir um það hvort
tölvuprógramm stöðvast eða ekki.
k er öðravísi en flestar rauntölur.
Heiltöluframsetning 7t samanstend-
ur af óendanlega langri ranu jafnd-
reifðra talna. En þar sem hægt er að
setja saman reikniprógram sem
finnur allar þessar tölur er n ekki
óreglulegt (random) í reiknifræðileg-
um skilningi þótt það sé það í töl-
fræðilegum skilningi. Þessi skilning-
ur á 7t og öðrum rauntölum hefur
haft mikil áhrif á afstöðu stærðfræð-
inga á reiknanleik og erfiðleikaskil-
greiningu leysanlegra og óleysan-
legra vandamála. Það sem kannski
er undarlegast í þessari þróun er að
líkindi virðast gegna jafn mikilvægu
hlutverki í viðureigninni við grund-
vallarlögmál stærðfræðinnar og þau
gera á öðram sviðum raunvísinda.
Kannski er þetta besti stuðningur
þeirrar hugmyndar að stærðfræðin
er raunvísindi frekar en hugvísindi.
eftir Sverri
Ólafsson
LÆKNISFRÆÐIÆr hægt aðfá einkaleyfi fyrir erfðastofnum?
Erfðamengi mannsins
NÝLEGA var haldinn fundur
bandarískra og breskra embættis-
manna á Bermúdaeyjum þar sem
komist var að óformlegu samkomu-
lagi um aðgerðir til að hindra að
hægt sé að fá einkaleyfi á erfða-
mengi mannsins eða einhverjum
hlutum þess. Þetta samkomulag er
stutt af flestum stofnunum, félögum
og sjóðum sem standa að rannsókn-
um á erfðamengi mannsins í Banda-
ríkjunum, Bretlandi, Þýskalandi,
ítah'u og víðar.
Talsmenn þessara aðila vilja að
rannsóknaniðurstöðumar séu
gerðar opinberar jafnóðum og þær
fást og séu þannig öllum aðgengileg-
ar. Stefnt er að því að þessum rann-
sóknum ljúki árið
2003 og þá verði
búið að greina og
kortleggja allt
erfðamengi manns-
ins. Unnið er við að
kortleggja erfða-
eftir Magnús mengi mannsins í
Jóhonnsson a.m.k. 20 löndum
og þó svo að fáein
þessara landa geri með sér sam-
komulag eins og að ofan greinir er
ekki líklegt að hin löndin fylgi því.
Hins vegar er það svo að einkaleyfi í
einu landi gildir ekki í öðram löndum
nema um það sé gert sérstakt sam-
komulag.
Arið 1769 fékk James Watt einka-
leyfi fyrir gufuvélinni. Hún uppfyllti
þær kröfur að vera alveg ný og áður
óþekkt, krefjast ákveðinnar tækni og
hafa vel skilgreint notagildi. Öll
einkaleyfi era veitt á svipuðum for-
sendum og þetta. Það hlýtur að orka
tvímælis að veita einkaleyfi fyrir ein-
hverju sem finnst í náttúrunni, t.d.
hormónum eða boðefnum í líkaman-
um, lífverum eða erfðamengi þeirra
eða öðra í þeim dúr. Flestir eru sam-
mála um að ekki sé hægt að veita
einum aðila einkaleyfi fyrir efnum
eins og skjaldkirtilshormóni, testó-
steróni eða blóðrauða. Það er meira
að segja þannig að þegar lyfjafyrir-
tæki leggja í mikinn kostnað við að
þróa nýtt lyf hafa þau einkaleyfi fyr-
ir lyfinu í takmarkaðan árafjölda og
að þeim tíma Iiðnum getur hver sem
er framleitt það og selt. En hlutii-nir
gerast hratt og þegar er búið að
veita einkaleyfi fyrir erfðamengi
nokkurra örvera, tveggja fugla, kan-
ínu, marsvíns og fisks.
Skiptar skoðanir era um hversu
skynsamlegt það sé að eyða öllum
þeim gífurlegu fjármunum sem nú er
eytt í kortlagningu á erfðamengi
mannsins, erfðarannsóknir og leit að
sjúkdómsvaldandi erfðastofnum.
Þessar rannsóknir eru góðra gjalda
verðar en margir telja að stóram
hluta þessara fjármuna væri betur
varið í annað brýnna fyrir heilbrigði
jarðarbúa. Rannsóknir á erfðamengi
mannsins leysa í sjálfu sér engin
vandamál en niðurstöðurnar má nota
síðar við rannsóknir í þeirri viðleitni
að finna lækningu eða koma í veg
fyrir sjúkdóma. Okkur kann að finn-
ast fánýtt að þjarka um einkaleyfi
þegar ljóst er að innan fárra ára
verður búið að gera
niðurstöðumar op-
inberar og þær
þannig aðgengilegar
fyrir alla. En þetta
er spurning um
tímasetningar og er
vissulega skiljanlegt
út frá viðskiptalegu
sjónarhorni. Einka-
aðilar gætu orðið
fyrstir til að finna
mikilvægar upplýs-
ingar og fengið á
þeim einkaleyfí eða
haldið þeim leynd-
um þar til búið er að hafa tekjur af
þeim. Meðal vísindamanna á þessu
sviði eru skiptar skoðanir um veit-
ingu einkaleyfa, stjómmálamenn era
raglaðir í ríminu og reyndar orðnir
of seinir að taka á málunum með
lagasetningu og almenningur og
fræðimenn á öðram sviðum eiga
mjög erfitt með að átta sig á hlutun-
um. Margir velta því einnig fyrir sér
hvort peningasjónarmið séu ekki far-
in að ráða of miklu í vísindavinnu og
hvort mörkin milli vísinda og við-
skipta séu ekki stundum orðin óljós.
Margir hafa af því áhyggjur að fyrir-
tæki með viðskiptalega hagsmuni
eru farin að fjármagna rannsóknir í
vaxandi mæli og menn spyrja sig
hvort þetta sé heppileg þróun og
hvert hún muni leiða okkur. Menn
spjrja þess sama með kennarastöð-
ur við háskóla sem fjármagnaðar eru
af einkaaðilum; er slíkur vísindamað-
ur starfsmaður viðkomandi háskóla
eða fyrirtækisins sem greiðir launin
hans og hagsmuna hvers á hann að
gæta?
Vegna tæknilegra mistaka birtist
eingöngu hluti þessarar greinar
sunnudaginn 24. október sl. Því birt-
ist hún hér aftur í fullri lengd.
Fara vísindi og viðskipti saman?