Morgunblaðið - 22.10.2000, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 22. OKTÓBER 2000 B 17
þetta sumar og flutti svo hingað ári síð-
ar, árið 1972, án þess að þekkja hér
nokkum mann. Bæði var ég að leita á
vit ævintýranna og einverunnar einnig
að losa mig undan því sem mér fannst
vera meinsemdir nútímans. Ég vildi
einfaldlega lifa öðruvísi lífi, nennti ekki
að vera í samkeppni um stöður og met-
orð. Vildi helst gera eitthvað sem aðrir
voru ekki að gera.“
Guðmundur segir að Flateyingar og
aðrir eyjamenn hafl tekið sér mjög vel.
„Mér fannst óskaplega skemmtilegt að
kynnast eyjalífinu þótt það væri á fall-
anda fæti. Hér voru enn stundaðar sel-
veiðar og búskapur í Hvallátrum,
Svefneyjum og Flatey. Mér fannst það
framlenging af háskólanum að kynnast
þessu.
Það var mikil] og langur skóli að búa
hér í eyjunum, ég bjó hér í tólf ár. Það
var bæði gaman og dapurlegt. Dapurt
að sjá hvemig þessi byggð eyddist og
varð að engu; hve fátæklegir menn em
í hugsun og gerðum þegar hætta steðj-
ar að byggðarlagi eins og þessu.
Ég fékk þá hugmynd að snúa mætti
þessari þróun við en þá lærði ég fyrir
lífstíð að menn em sjálfum sér verstir.
Það var lag, en menn kenndu stjóm-
völdum, vondum mönnum og öllu
mögulegu öðm um en sjálfum sér.
Raunin var sú að stjómvöld vora að-
gerðalaus og hér var fullt af tækifær-
um og bullandi atgervi í aðkomufólki
sem vildi vera hér og styrkja þetta
eyjalíf. Það var ekkert nógu gott eða
nógu heppilegt, alltaf eitthvað að. Ég
held að eyjamar hafi þá misst mörg
tæidfæri."
Vantargott netsamband
Nú er aðallega sumarbyggð í Flatey
og verður enn um hríð, að mati Guð-
mundar. Hann segir þó ýmislegt hægt
að gera á stað sem þessum. „Ég hefði
viljað vinna meira hér en ég geri. Net-
sambandið hefur til þessa verið svo lé-
legt að það hefur útilokað staðinn sem
nútíma vinnuumhverfi. Það gætu
margir verið hér lengrn- en yfir hásum-
arið. Ég held að léleg fjarskipti skaði
dreifbýlið allt. Menn tala fjálglega um
að bæta þau, en fátt er aðhafst. Forríkt
íyrirtæki í eigu þjóðarinnar er með •
símaleiðslurnar, en það er víðs fjarri að
það sinni hlutverki sínu. Allt snýst nú-
orðið um að skila gróða, en lítið fer fyr-
ir ábyrgð og skyldum.
Ég trúi að það sé fyrst og fremst
fmmleiki, menntun og mannleg geta
sem getur aukið möguleika á búsetu
úti um land. Byggðamálin em afar
flókið samspil sem íslendingar hafa
einfaldlega aldrei lagt alúð við sem
heildarviðfangsefni. Samgöngumál á
landi, sjó og í lofti skipta miklu en það
þurfa í sjálfu sér ekki að vera tvær
ferðir á dag og jafnvel ekki daglega til
Flateyjar. En það þarf að vera góður
sími og möguleikar til fjarvinnslu hvar
sem er á landinu.
Fjölþætt menntun og menningar-
starfsemi í dreifbýli er sennilega ennþá
mikilvægari þáttur í að efla byggðir en
samgöngur. Netið þyrfti að nýtast
dreifbýlinu miklu betur til kennslu og
þjálfunar í gmnnskóla, framhaldsskóla
og í sérskólum."
Myndlistarnám
Guðmundur fór aftur til náms í
Bandaríkjunum 18 ámm eftir að hann
lauk þar háskólaprófi og nú í listahá-
skóla í Ohio. „Mér var boðin skólavist.
Hún hentaði mér ákaflega vel því ég
stóð á ákveðnum tímamótum. Ég hafði
lengi gælt við þá hugmynd að skrifa
fræðandi efni og myndskreyta, bæði
með ljósmyndum og teikningum, og
hafði loks ákveðið að hrökkva eða
stökkva í þeim efnum. Það hafði oft
reynst örðugt að fá verkefni en þegar
ég stillti þessu svona upp fékk ég vil-
yrði fyrir útgáfu á stórbók. Tímamótin
vom þau að ég ætlaði að hætta streð-
inu og þráhyggjunni og snúa mér að
hreinni list eða bókagerð á fullu.“
Guðmundur segir að listnámið hafi
gagntekið hann veturinn sem hann var
í listaháskólanum. „Mér gekk mjög vel
og nýr heimur opnaðist. Ég var til-
búinn að hætta skrifum og halda áfram
listnámi ef bókahugmyndin dytti úr
skaftinu. Vandinn var þó sá að ég var
fjölskyldufaðir og hafði aðeins safnað y
til námsvistar í eitt ár. Svör Lánasjóðs
íslenskra námsmanna vom þau að ég
væri „búinn að læra“ og fengi enga fyr-
irgreiðslu. Það þótti mér bera vott um
gróandi menntastefnu árið 1984.“
A fjórtán ámm hefur Guðmundur
sent frá sér fjögur stórvirki um nátt-
úra íslands, sem Mál og menning hef-
ur gefið út. Árið 1987 kom bókin Fugl-t
Guðmundi var ráðlagt að leggja
stund á búvísindi, sem væm góður for-
skóli að dýralæknanámi. Hann fékk
engin námslán, því hann vantaði
stúdentsprófið, auk þess beindu ís-
lensk stjómvöld námsmönnum til
Evrópu. Dvölin í New Hampshire var-
aði ekki nema hálft ár vegna mikils
kostnaðar og fór Guðmundur til
Alabama, í Suðurríkjunum, þar sem
var ódýrara að vera.
Guðmundur var við háskólanám í
Suðurríkjunum í hálft annað ár og
stundaði þar m.a. myndlistamám.
Systir hans fluttist á þessum ámm til
Ohio og lá beinast við að fara þangað.
Hann sótti um í ríkisháskólanum í
Ohio, sem þá hafði um 40 þúsund nem-
endur en tvöfalt fleiri nú. Ríkisháskól-
inn vildi ekki viðurkenna námið í Suð-
urríkjunum svo Guðmundur stóð aftur
hér um bil á byrjunarreit, enn staðráð-
inn í að verða dýralæknir. Þegar hann
lauk búvísindunum segist hann hafa
löngu verið orðinn leiður á háskóla-
streðinu, auraleysinu og baslinu.
Olíubrask í afdölum
Guðmundur varð stundum að hætta
námi vegna auraleysis og leitaði víða
fanga með vinnu. Meðal annars fékk
hann starf hjá bræðmm sem stunduðu
brask með réttindi til olíuvinnslu.
Braskið fólst í því að leigja rétt til olíu-
bomnar og vinnslu af landeigendum.
Ef einhvem tíma fyndist hjá þeim olía
og yrði unnin fengju landeigendur
hluta af ágóðanum. „Þessi réttindi
ganga kaupum og sölum á milli þeirra
sem hafa efni á að eiga svona leigur. Ef
olía finnst þá verða þetta allt í einu
gríðarleg verðmæti. Það em svona
braskarar um öll Bandaríkin.“
Guðmundur komst fljótlega að því
að á bakvið tjöldin viðgekkst mildð
peningasukk, lygar og undirferli rétt
eins og í Dallas og öðmm slíkum sjón-
varpsþáttum. „Ég vildi ekki taka þátt í
mér hlið. Ég lagði bílnum og stökk út til
að opna hliðið. Þá birtist maður við hlið-
stólpann og beindi að mér byssu. Hann
spurði hvert ég væri að fara. Ég sagðist
ekki vera að fara neitt, bara að leita að
réttri leið. - Ertu að vinna fyrir ríkið,
spurði hann. - Nei, svaraði ég og
reyndi að útskýra hvað ég væri að gera.
Svo spurði ég um fólk sem hann kann-
aðist ekki við. Ég slapp úr þessu án
frekari vandræða. Þetta var sennilega í
þriðja skiptið sem ég hafði horft í
byssukjaft og síðan hefur mér ekkert
verið um þessa reynslu.
Marga gmnaði að ég væri njósnari
frá ríkislögreglunni (FBI), sennilega í
brennivínsleit, enda var braggað þama
ólöglega um allt og slík starfsemi ávís-
un á fangelsisvist ef upp kæmist. Menn
hurfu af minna tilefni en því að vera
álitnir útsendarar yfirvalda.“
Formúlan fundin
Guðmundur sneri heim frá Ameríku
eftir sex ára dvöl og gerðist skólastjóri
á Blönduósi. Þar setti hann m.a. upp
fyrstu tæknivæddu tungumálastofu á
Islandi. Hann samdi námsefni og setti
upp tæki sem hjálpuðu nemendum að
hlusta og æfa sig í framburði á ensku.
Eftir tveggja ára kennslu var Guð-
mundur upptekinn af þeirri hugmynd
að skrifa námsefni. Til þess fannst hon-
um hann þurfa að kenna á fleiri skóla-
stigum. Hann fór því til Akureyrar og
gerðist kennari við Menntaskólann í
tvo vetur. Seinni veturinn var hann
beðinn um að semja námsefni í nátt-
úrufræði og tók því verkefni glaður.
Heimilishagir Guðmundar vora
þannig að hann hafði ákveðið að dvelja í
Stokkhólmi í Svíþjóð um hríð. Verkefh-
ið hentaði vel en auk þess hafði hann
haft hug á því að afla sér menntunar til
að gera fræðslumyndir. Asamt smíði
námsefnis í náttúmfræði íýrir 12 ára
nemendur, sem heitir Líf og umhverfi,
sótti hann kvöldskóla í ljósmyndun.
Morgunblaðið/RAX
Guðmundur erfyrsti íbúi Vorsala í Flatey,
en þar var rekin verslun allt fram undir
lok 6. áratugarins.
„Það fylgdu engar íyrirskipanir um
hvað ég ætti að skrifa. Ég vildi gera
hlutina öðmvísi en ég hafði kynnst eða
lært og tók náttúmfræðina í víðasta
skilningi, það er heiminn: Jarðfræði,
eðlisfræði, efnafræði og hefðbunda
náttúrafræði, dýrafræði, grasafræði
og vistfræði, þróunarfræði. Ég steypti
þessu öllu í eitt samhengi þar sem
meginkaflamir vom fjórir: Sólin, vatn-
ið, jarðvegurinn og loftið. Þetta taldi ég
vera þá frumþætti sem tólf ára böm
ættu að gera sér grein fyrir til þess að
fá tilfinningu fyrir því stóra og smáa í
heiminum. Ég fann þar formúluna sem
ég notaði síðar í þessum stóm bókum
mínum. Að vefa saman náttúrufræði,
þjóðsögur, skáldskap og myndefni í
eina heild.“
Handriti Guðmundar var vel tekið,
en ákveðið að fara aðra leið 1 náttúm-
fræðikennslu svo bókin kom aldrei út.
Doktorsverkefni í Flatey
Eftir að Guðmundur skilaði handriti
sínu innritaðist hann í doktorsnám í
sjávarlíffræði við háskólann í Stokk-
hólmi. Hann valdi sér sem verkefni
árstíðabreytingar dýralífs í þangi á
fjörum Flateyjar í Breiðafirði.
„Ég vildi öðlast dýpri vistfræðilegan
skilning en ég hafði, ásamt sérþekk-
ingu og haflíffræðin var nærtækust.
Flatey varð fyrir valinu af ýmsum
ástæðum. Samt hafði ég aldrei til Flat-
eyjar komið,“ segir Guðmundur. „Ég
staldraði við í Hvallátmm og Flatey
þessu, en karlamir sem ég vann fyrir
vom svo ágætir að segja að ég skyldi
bara gera það sem ég teldi mig geta
staðið við. Stundum náði ég því árangri
þar sem öðrum varð ekki ágengt.
Flestir vildu fremur heyra sannleikann
en vafasöm loforð um mikinn gróða.“
Guðmundur ferðaðist mikið um
austurhluta Bandaríkjanna, jafnvel af-
skekkt svæði sem vom illa kortlögð og
ókunnugir fóra helst ekki um, til dæm-
is í Appalachia-fjöllum og víðar. „Þetta
var mikil lífsreynsla og tækifæri til að
kynnast Bandaríkjunum á allt annan
hátt en venjulegir stúdentar fengu.
Þarna blasti fátæktin, baslið, misskipt-
ingin og ömurleikinn við í þessu forríka
landi. Svona fátækt sést svo sem í öll-
um borgum, en þama í sveitunum bjó
fólk við ömurlegustu aðstæður."
í Ohio, Kentucky og Vestur-Virginíu
lenti Guðmundur iðulega í kringum-
stæðum sem helst líktust senu úr kvik-
mynd. „Maður átti kannski ekki bein-
línis fótum fjör að launa en vissulega
varð að gæta hvers fótmáls og tung-
unnar. Fyrir kom að ég fékk hótanir
með tilheyrandi djöfulgangi. Eðlilega
skildu sumir ekki tilgang brasksins.
Ég var svo heimskur að óttast ekki
byssur, líklega vegna fjarlægðarinnar
hér heima frá slíku. Langoftast var þó
bæði notalegt og gaman að hitta fólk
en stundum var loftið þmngið - líkt og
í kvikmyndinni Deliverance."
Einhvem tíma var landakortið ekki
nógu nákvæmt til þess að Guðmundur
rataði á áfangastað. Hann ákvað að aka
þar til hann hitti einhvem sem gæti
veitt leiðsögn. „Uppi á hæð varð fyrir
Ljósmynd/Guðmundur Páll Ólafsson
bmnns að bera á því sviði. Það sótti
verulega á mig að fara út í einhvers
konar listnám. Svo ákvað ég að fara í
langskólanám og var þá að hugsa um
dýralækningar."
Guðmundur fór til Bandaríkjanna 19
ára gamall án þess að hafa lokið stúd-
entsprófi. Það vai- ekki hlaupið að því
I-
Morgunblaðið/RAX
að fá skólavist fyrir próflausan íslend-
ing. „Ég fór í háskólann í New
Hampshire og þeim þótti ég tala af-
skaplega góða ensku. Svo sáu þeir að
enska hafði ekki verið besta fagið mitt í
íslenskum skólum heldur stærðfræði
og því hlyti ég að vera afar snjall! Ég
var tekinn inn til reynslu."