Morgunblaðið - 31.12.2000, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 2000
MORGUNB LAÐIÐ
Leitað er leiða til að aflétta sligandi skuldabyrði af fátækustu ríkjum heims
SAMANLAGÐUR auður 200 ríkustu
einstaklinga í heiminum var ein billjón
dollara, eða milljón milljónir dollara
árið 1999. Til samanburðar voru heild-
artekjur þeirra 582 milljóna manna sem búa í
43 fátækustu ríkjum heims 146 milljarðar doll-
ara sama ár, af því er segir í Þróunarskýrslu
Sameinuðu þjóðanna. Fátækustu ríki heims
eru að bugast undan skuldabyrði sem safnast
hefur upp á sl. áratugum og gerir að verkum að
fjöldi fátækra ríkja eyðir meira fjármagni í af-
borganir skulda til ríkustu þjóða heims en þau
verja til 'heilsuþjónustu og menntakerfis, svo
eitthvað sé nefnt.
Efnahagserfiðleikar við lok
áttunda áratugarins
Allt frá lokum síðari heimsstyrjaldarinnar,
og þá sérstaklega eftir að nýlendurnar hlutu
sjálfstæði hver á fætur annarri, hafa lánsfé og
styrkir, í formi aðstoðar, runnið í miklum mæli
til ríkja í suðri. Kalda stríðið setti mark sitt á
þessa þróun, en hjálparaðstoð streymdi oft sér-
staklega til þeirra landa sem þóttu gegna mik-
ilvægu hlutverki í landfræðilegum, pólitískum
og hemaðarlegum skilningi.
Er olíuverð hækkaði 1973-4 fengu mörg ríki í
suðri lán hjá bönkum á Vesturlöndum til að
rétta viðskiptastöðu sína við, þar sem gjaldeyr-
isforði þeirra ríkja sem ekki framleiddu olíu féll
í verði. Á þessum tíma stóðu framleiðsluvörur
þróunarlanda ágætlega á alþjóðlegum mörk-
uðum og vextir af lánum voru tiltölulega lágir
sem gerði lántökurnar að æskilegum kosti
bæði í augum ríkisstjóma í suðri sem og við-
skiptabanka á Vesturlöndum.
I lok áttunda áratugarins hækkaði olíuverð
hins vegar á ný, og vegna efnahagslægðar á
Vesturlöndum við upphaf níunda áratugarins
minnkaði eftirspurn eftir vömm frá þróunar-
löndum. Þær féllu í verði og loks var svo komið
að ríkisstjórnir í suðri áttu ekki lengur greiðan
aðgang að lánum á Vesturlöndum. Peninga-
stefnan í stjónartíð Thatchers og Reagans
hafði áhrif á þessa þróun, en hún leiddi meðal
annars til vaxtahækkana sem drógu úr fjár-
magnsstreymi til þróunarlanda og hækkaði
vaxtagreiðslur af eldri lánum.
Vaxandi tekjuhalli og greiðslubyrði af lánum
leiddi svo til þess að fjölmörg ríki stóðu frammi
fyrir gjaldþroti.
Lántaka að uppfylltum viða-
miklum skilyrðum
Er ríkisstjórnir í suðri sóttu til Alþjóðabank-
ans og IMF um aðstoð í upphafi níunda áratug-
arins hófst það tímabil í sögu stofnananna sem
hvað mest hefur verið gagnrýnt af breiðum
hópi manna um heim allan og skipar stóran
sess í allri umfjöllun um afnám skulda fátæk-
ustu ríkjanna. Framkvæmdaáætlanir alþjóð-
legu fjármálastofnananna (á ensku Structural
Adjustment Programmes, skammstafað
SAPs), sem miða að því að koma á efnahags-
legu jafnvægi, var hrint í framkvæmd í þeim
ríkjum sem leita þuiftu til stofnananna um að-
stoð til að rétta efnahaginn við og greiða af
eldri lánum.
Þessar framkvæmdaáætlanir eru enn við
lýði, en ríki fá ekki lán frá Aiþjóðabankanum og
IMF nema þau fylgi þeim skilyrðum sem áætl-
anirnar fela í sér.
Framkvæmdaáætlanimar fela annars vegar
í sér aðgerðir sem miða að því að koma á stöð-
ugleika í verðlagi og efnahagslegu jafnvægi á
sem skemmstum tíma, og hins vegar endur-
skipulagningu á stjórnsýslu og efnahagsstjóm-
un til lengri tíma.
Gengisfelling, samdráttur í ríkisútgjöldum,
afnám niðurgreiðslna á fandbúnaðarvörum og
nauðsynjavömm, era meðal fyrstu skrefa
framkvæmdaáætlananna. Útgjöld ríkisins til
heilsu- og menntakerfis eru minnkuð veralega
en í ofanálag era lögð gjöld á heilsugæsluþjón-
ustu og grandvallarmenntun víðsvegar til að
auka tekjur ríkissjóðs.
Eitt af grandvallarmarkmiðum fram-
kvæmdaáætlananna er að auka útflutning og
opna innlenda markaði fyrir erlendum fjárfest-
ingum og vöram. Samkvæmt hugmyndum
markaðshyggjunnar, sem liggja til grundvallar
áætlununum, er áhersla lögð á að lánsríki
einkavæði stóran hluta ríkisrekinna fyrirtækja
og stofnana og afpemi einokun.. Mörg þessara
ríkja hafa, frá því þáu hlutu sjálfstæði, aðhyllst
töluverð ríkisafskipti og verndarstefnu gagn-
vart innfluttum vöram. Því fela þessar áætlanir
oft í sér kúvendingu hvað efnahagslega stjórn-
un og félagslegt öryggi varðar.
Búið að greiða skuldirnar
inargfalt til baka
Fjölmargar alþjóðlegar stofnanir hafa rakið
versnandi kjör í fátækustu löndunum til fram-
kvæmdaáætlananna. I sameiginlegri skýrslu
UNDP og ILO, frá árinu 1997, segir m.a. að
„framkvæmdaáætlanir Alþjóðabankans og
IMF eru byggðar á efnahagslegri mótsögn og
geta af sér mikið atvinnuleysi og gífurlega fá-
tækt“.
Afborganir af lánum taka stóran skerf af op-
inberam útgjöldum skuldunauta með þeim af-
Góðgerða-
starfsemi
eða réttlæti?
Fátækum íbúum í heiminum hefur fjölgað um
200 milljónir sl. fímm ár en skuldabyrði fátækustu
ríkja heims er talin ein helsta orsök þess. Hrund
Gunnsteinsdóttir fjallar um stöðugt háværari kröfur
um að þessari byrði verði aflétt.
leiðingum að lítið fjármagn verður eftir til op-
inberrar þjónustu. Gott dæmi um þetta er
Tansanía, sem er þriðja fátækasta ríki heims.
Sjötíu prósent af íbúum landsins, sem era 32
miijónir talsins, búa við sára fátækt, sam-
kvæmt skilgreiningu Alþjóðabankans, eða hafa
minna en einn dollar á dag í tekjur.
Erlendar skuldir Tansaníu era um 6,4 millj-
arðar dollara. Á síðasta ári greiddi Tansanía
162 milljónir í afborganir skulda, en til sam-
anburðar fóra 154 milljónir til menntakerfisins
og aðeins 87 milljónir til heilbrigðisþjónustu.
Að sögn Oxfam og regnhlífasamtakanna
Jubilee 2000, sem barist hafa fyrir afnámi
skulda þróunarlanda um allan heim, er vanda-
málið ekki að þróunarlönd vilji ekki greiða
skuldirnar til baka, heldur geta þau það ein-
faldlega ekki. I rauninni má segja að þau hafi
nú þegar greitt skuldirnar margfalt til baka, en
vegna hárra vaxtagjalda era þau hvergi nærri
því að hafa greitt helming af núverandi heild-
arskuld. Árið 1982 skulduðu þróunarlönd til
samans um 860 milljarða dollara. Síðan þá hafa
þessi ríki greitt þúsundir milljarða í afborg-
anir, en samt skulda þau enn í dag um það bil
2.000 milljarða dollara, að sögn Oxfam.
Framkvæmdaáætlanirnar ríku þjóð-
unum í hag - ekki þeim fátæku
Þær ríkisstjómir sem ekki hafa viljað ganga
að skilyrðum fjármálastofnanana og hafa leitað
eigin leiða við að leysa efnahagsvandann, hafa í
flestum tilfellum komið að lokuðum dyram hjá
ríkisstjómum og alþjóðlegum stofnunum er
þær hafa sóst eftir lánum þaðan.
Alþjóðabankinn og IMF segja óstjórn og
spillingu vera helstu orsakir skuldasöfnunar-
innar og að ástæður fyrir dræmum árangri
áætlananna séu þær að ríkisstjórnir hafi ekki
fylgt fyrirmælum stofnananna fyllilega eftir.
Vissulega hefur framkvæmd áætlananna verið
heldur brösuleg í mörgum ríkjum og hafa rík-
isstjómir oft þurft að mæta veralegri pólitískri
andstöðu gegn þeim. Þá hafa hlé verið gerð á
framkvæmdunum við stjómarskipti eða á tím-
um umróts, sum ríki hafa reynt að fara sínar
eigin leiðir út úr efnahagskreppunni og í mörg-
um ríkjum hefur spilling meðal yfirvalda og op-
inberra starfsmanna leitt til versnandi efna-
hagsástands.
Það er hins vegar ljóst að við gerð áætlan-
anna hefur almennt lítið tillit verið tekið til póli-
tískra og félagslegra aðstæðna í viðkomandi
ríkjum, auk þess sem sömu skilyrðin hafa
meira og minna verið sett flestum ríkjunum;
óháð því hversu ólík að uppbyggingu þau era. I
þessu sambandi hefur Jeffrey Sachs, forstöðu-
maður Alþjóðlegu þróunarstofnunarinnar við
Harvard-háskóla, sagt að í rannsóknum IMF
og Alþjóðabankans sé „litið algerlega framhjá
þeim milljónum manna er láta lífið vegna
skorts á lyfjum og mat“.
Jospeh Stiglitz, aðalhagfræðingur Alþjóða-
bankans til ársins 1999, segir framkvæmda-
áætlanimar byggðar á óraunhæfum forsend-
um, sem séu iðnríkjunum í hag, en ekki
þróunarlöndum. Að sögn Stiglitz hefðu Banda-
ríkin aldrei náð þeirri efnahagslegu og póli-
tísku stöðu sem þau njóta í dag ef þau hefðu
þurft að fylgja fyrirmælum framkvæmdaáætl-
ananna á sínum tíma.
Sparifé Mobutus tvöföld upphæð
heildarskuldar Zaire?
Gagnrýnendur hafa sakað ríkisstjórnir á
Vesturlöndum, alþjóðlegu fjármálastofnanim-
ar og viðskiptabanka fyrir ábyrgðarleysi hvað
varðar óhóflegar lánagreiðslur til ríkisstjóma í
mörgum þróunarlöndum á áttunda og níunda
áratugnum. Það sem kallað hafa verið „ábyrgð-
arlausar lánagreiðslur" fela í sér háar fjárhæð-
Reuters
Félagi í hreyfingunni Jubilee 2000 heldur
á skilti þar sem hvatt er til að skuldir þró-
unarríkja verði strikaðar út.
ir sem greiddar hafa verið til ríkja sem til að
mynda hafa gegnt mikilvægu hlutverki í póli-
tískum og landfræðilegum skilningi eða era
mikilvægur markaður fyrh’ útfiutningsvörur
lánardrottna.
Er Mobutu Sese Seko, fyrrverandi forseti
Zaire sem nú heitir Lýðveldið Kongó, lést árið
1998, var hann einn af ríkustu mönnum heims.
Áætlað hefur verið að hann hafi átt um 4-10
miljarða dollara á erlendum bankareikningum.
Til samanburðar vora heildarskuldir Zaire
sama ár rúmir 5 milljarðar dollara. Financial
Times hefur sagt þetta vera „dæmisögu um
persónulega auðgun og þjóðarrán sem samsekt
alþjóðasamfélagsins gerði mögulegt“.
Állt frá árinu 1974 var vitað að stór hluti lána
til Zaire færu beint í vasa ráðamanna. Árið
1979 sagði Erwin Blumenthal, háttsettur
starfsmaður hjá IMF, spillingu stjórnvalda
Zaire vera svo alvarlega að það væri „enginn
(endurtek: enginn) möguleiki á því að lánin
verði greidd til baka“. Eftir að Blumenthal skil-
aði inn skýrslu sinni til sjóðsins létu lána-
greiðslur úr honum til Zaire ekki á sér standa
og þrefölduðust á næstu áram.
Jubilee 2000-samtökin hafa tekið fram að
skuldabyrðin sem fátækustu ríki heims standa
frammi fyrir í dag, er hvora tveggja sök lán-
ardrottna og skuldunauta. Samkvæmt skýrslu
samtakanna má rekja allt að fjórðung skulda
fátækustu rílga heims í dag til lána til einræð-
isherra og herstjórna sem notuðu peningana að
miklu leyti til eigin nota eða til að umbuna póli-
tískum valdaklíkum fyrir stuðning þeirra við
stjórnvöld.
Alþjóðleg samkeppnisstaða
þróunarlanda slæm
Harðar deilur hafa staðið yfir um það hvort
ástæðurnar fyrir slökum árangri áætlananna
séu þær að efnahagskerfi þróunarlanda séu
ekki í stakk búin til að takast á við frjáls við-
skipti á alþjóðlegum markaði. Martin Khor,
hagfræðingur og framkvæmdastjóri „Third
World Network", hefur bent á þá einföldu stað-
reynd að það er „ekki hagkvæmt fyrir ríki að
opna innanlandsmarkað fyrir erlendum fjár-
festingum og vöram, nema viðkomandi ríki geti
flutt út vöru og þjónustu íyrir svipaða upphæð,
eða hærri“. Útflutningsvörar frá mörgum þró-
unarlöndum samanstanda að miklu leyti af
óunnum vöram og standast almennt ekki sam-
keppni á alþjóðlegum markaði. Þetta endur-
speglast í þeirri staðreynd að heildarútflutn-
ingstelgur 48 fátækustu ríkja heims era tæp
0,4 prósent af alþjóðlegum útflutningstekjum,
að því er þróunarskýrslur Sameinuðu þjóðanna
greina frá.
Mörg þessara ríkja liggja undir miklum
þrýsingi að auka erlendan gjaldeyrisforða sem
oft hefur í för með sér að skógar, land til rækt-
unar og námur era ofnýttar á kostnað um-
hverfisins og íbúa ríkjanna. I mörgum tilfellum
þurfa ríki að reiða sig á útflutning á ræktunar-
vörum eins og kaffi í miklum mæli, sem veldur
því að offramboð ýtir verðinu niður á alþjóða-
markaði.
Jeffrey Sachs hefur sagt að ef skilyrðin sem
sett hafa verið samkvæmt framkvæmdaáætl-
ununum, sérstaklega í ríkjum Afríku sunnan
Sahara, hefðu hvatt til stöðugrar breytingar á
framleiðslu yfir í hátækniframleiðslu, eins og í
Suðaustur-Ásíu, myndu viðkomandi ríki standa
mun betur að vígi. í staðinn hafi „tillögur IMF
valdið því að Afríka er alveg jafn háð sölu á
óunnum vörum og heimsálfan var fyrir 20 ár-
um“.
Stjórnað af ríkustu þjóðum heims
Ann Pettifor, framkvæmdastjóri Juiblee
2000 í Bretlandi, segir sjö helstu iðnríki heims
bera stærstu ábyrgðina á efnahagsstöðu þró-
unarlandanna í dag. Þau ráði mestu í ákvarð-
anatöku og reglugerð alþjóðlegra fjármála-
stofnana og að sama skapi séu það þau sem
setja skilyrði fyrir því hvemig, hvenær og
hvort skuldir þróunarlanda verði greiddar að
fullu. Við stofnun Alþjóðabankans, IMF og
GATT eftir heimsstyrjöldina síðari vora
fulltrúar Afríku, Asíu og Karíbaeyjanna að
mestu enn undir nýlendustjórn og tóku því
takmarkaðan þátt í að koma þessum alþjóðlegu
stofnunum á laggimar. Enn í dag er þátttaka
þessara ríkja og atkvæðaréttur yfir þróun
alþjóðlegra viðskipta takmarkaður. Til að
mynda byggist atkvæðavægi innan Alþjóða-
bankans og IMF á stærð efnahagskerfis við-
komandi ríkja. Bandaríkin hafa til dæmis 18
prósent atkvæðavægi hjá IMF en Mósambík
0,06 prósent.
Framkvæmdaáætlanir Alþjóðabankans og
IMF byggjast á lögmálum frjálsra viðskipta,
eins og íyrr segir. Því hefur hins vegar verið
haldið fram að ríkustu þjóðir heims uppfylli
ekki þessi skilyrði sjálf. Hér er á mörgu að
taka, en til að mynda hafa Bandaríkin, Kanada
og Evrópusambandslöndin verið gagm-ýnd íyr-
ir að hafa frá byrjun níunda áratugarins gert
viðskiptasamninga sín á milli og Iokað mörk-
uðum í vaxandi mæjj. fyrir „frjálsu fiæði vöra,
þjónustu og vinnuaijs" frá þriðja heiminum. Á
sama tíma starfrækí fjölmörg alþjóðafyrirtæki
rekstur í þróunarlöhdum þar sem kostnaður
vegna vinnuafls og .skatta er lægri en í heima-
löndum og alþjóðlegir umhverfisstaðlar og
vinnulöggjöf „sveigjanlegri", svo eitthvað sé
nefnt. Því séu að myndast tveir aðskildir við-
skiptaheimar í stað alþjóðlegs markaðar.
Lissakers segir reglugerð skorta
á alþjóðlegum markaði
Jubilee 2000 hefur lagt áherslu á að breyta
þurfi uppbyggingu núverandi alþjóðakerfis,
sem samtökin segja í eðli sínu vera óréttlátt.
Ríkustu þjóðir heims, Alþjóðabankinn, IMF og
Heimsviðskiptastofnunin (WTO) séu algerlega
yfir lög og reglu hafin og hafi nýtt sér kerfið sér
í vil á kostnað fátæku landanna. Til að mynda
hafi þróunarlöndum verið lofað lánum eða
styrkjum með þeim skilyrðum að erlend fyr-
irtæki fái að fjárfesta í viðkomandi landi. Karin
Lissakers, fulltrúi Bandaríkjanna í stjórn IMF,
tekur undir að brýn þörf sé á skýrari reglum
um alþjóðleg viðskipti. Að sögn Lissakers
„eykur hnattvæðing efnahagsvöxt allra landa.
Hins vegar sé það ljóst að til að heimsmark-
aðurinn geti starfað sem skyldi þarf að herða
alþjóðlegar reglur þar að lútandi."
I svari sínu við gagnrýni á störf IMF á ráð-
stefnu við London School of Economics nýlega,
sagði Lissakers sjóðinn vera að vinna að ýms-
um breytingum hvað samskipti við þróunar-
lönd varðar. Stefna sjóðsins sé að meira tillit
verði tekið til viðhorfa þriðja heims ríkja hvað
gerð efnahagsáætlana varðar og að reynt verði
að stuðla að betri og nákvæmari upplýsingum
um efnahag viðkomandi ríkja áður en áætlanir
era samdar. í máli sínu lagði hún áherslu á að
byggt yrði upp traust milli alþjóðlegu fjármála-
stofnananna og ríkisstjórna í suðri og sagðist
vonast til „að í framtíðinni nái menn samkomu-
lagi um afborganir skulda og efnahagsáætlanir
sem skuldunautum er ætlað að fylgja í kjölfar
lántöku".
Höfundur luuk nylega nieistaranámi íþróun-
arhagfræði við London School of Economics.
Þetta er fyrri grein hcnnar um skuldir þróun-
arríkjanna.