Morgunblaðið - 31.12.2000, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
íslendingar hafa lengi barist fyrir því aö gerðuryrði alþjóðlegur
samningur um takmörkun á losun þrávirkra lífrænna efna. Anna
G. Ólafsdóttir fékk í spjalli við Davíð Egilsson, nýráðinn forstjóra
Hollustuverndar ríkisins, að vita aö takmarkinu hefði verið náð í
Jóhannesarborg í Suóur-Afríku í byrjun desember. Með samn-
ingnum er stigió stórt skref í að koma í veg fyrir að þrávirk lífræn
efni safnist upp og valdi alvarlegum skaða í lífríki kaldari svæða.
AÐ JAFN fámenn þjóð og íslendingar
skuli hafa verið í fararbroddi í jafn viða-
miklu verkefni og alþjóðlegri takmörk-
un á losun þrávirkra lífrænna efna hlýt-
ur að vekja athygli. Davíð Egilsson
kinkar kolli og tekur fram að áhugi íslendinga
stafí ekki aðallega af ótta við losun þrávirkra líf-
rænna efna í umhverfið hér á landi. „Islend-
ingar hafa takmarkað losun margra þrávirkra
lífrænna efna út í umhverfið á síðustu árum.
Miðað við þær mælingar sem eru til er ástandið
heldur ekkert sérlega slæmt hér á landi.
Áhyggjur okkar hafa einkum beinst að því í
hvað stefndi ef ekkert yrði að gert,“ segir hann
og nefnir að þrávirk lífræn efni hafi tilhneigingu
til að flytjast um langan veg frá uppruna sínum
til að safnast upp á kaldari svæðum. „Tvær
meginflutningsleiðirnar eru með loftstraumum.
Hin fyrri felst í því að efnin festast við litlar
agnir og berast síðan áfram með loftstraumum í
einni lotu allt á áfangastað.
Hin síðari hefur verið kennd við hnatteiming-
arlíkanið og er öllu flóknari. Efnin gufa upp á
notkunarstað, loftstraumar flytja gufuna í kald-
ara umhverfi, þar þéttist hún og fellur til jarðar.
Ferðalaginu þarf ekki að vera lokið því efnin
geta gufað aftur upp í hlýju loftslagi, t.d. á heit-
um sumardegi, og flust með loftstraumum til
enn kaldari áfangastaða. Með því móti geta efn-
in flust alla leið frá uppruna sínum í heitari
löndum á heimskautasvæðin tvö.“
Þrávirku lífrænu efnin geta að sögn Davíðs
haft alvarlegar afleiðingar fyrir dýraríkið í
heild sinni. „Ekki hvað síst fyrir dýraríkið á
kaldari svæðum því að efnin safnast fyrir í fitu-
lagi dýranna. Ekki bætir heldur úr skák að teg-
undir eru fáar og margir einstaklingar af hverri
tegund miðað við fjölbreytta flóru dýralífs á
suðlægari slóðum. Ahrifm magnast þegar ofar
dregur í fæðukeðjunni svo sem hjá sjávarspen-
dýrum og geta orðið býsna alvarleg. Einna al-
varlegast er talið að efnin geta hkt eftir horm-
ónum og valdið með því verulegu raski í
hormónabúskap lífveranna. Sum efnanna geta
valdið krabbameini eða örvað vöxt þess.“
ÞRÓUN í RÉTTA ÁTT
A Islandi er hlutfall þrávirkra lífrænna efna
sem mæld hafa verið vel undir hættumörkum í
lífríkinu. Almennt er hlutfallið heldur hærra
heldur en á meginlandi Evrópu en lægra en á
Grænlandi og meðal Inúíta í Kanada. „Erlendis
hafa rannsóknir á mönnum einkum beinst að
klórkolefnissamböndum í móðurmjólk. Við
rannsókn á styrk þrávirkra lífrænna efna í
íslenskri móðurmjólk hefur komið í ljós að
styrkur þeirra er svipaður og í móðurmjólk
annars staðar á Norðurlöndunum nema í Fær-
eyjum þar sem mikill styrkur efnanna hefur
verið rakinn til hvalaafurða í fæðu mæðranna
en ekki fiskafurða. Hið sama er uppi á teningn-
um meðal Inúíta mæðra í Kanda því að þar er
styrkur þrávirkra lífrænna efna í móðurmjólk
heldur meiri en annars staðar í Kanada,“ segir
Davíð.
,Annars hafa íslenskar mælingar gefið til
kynna heldur minnkandi styrk lífrænna efna á
árabilinu 1990 til 1998. Ekki aðeins í móður-
mjólk því að í samræmi við svæðisbundna
samninga um takmarkanir á losun þrávirka líf-
rænna efna í iðnaðarríkjunum í kring hafa mæl-
ingar rennt stoðum undir lækkandi hlutfall efn-
anna í fæðu á borð við þorsk á íslandsmiðunum
á árabilinu 1991 til 1996.“
Davíð hikar áður en hann heldur áfram og
tekur fram að þar sé einmitt komið að helsta
hagsmunamáli Islendinga í tengslum við þrá-
virku efnin í nánustu framtíð framtíð, þ.e.
ímynd íslenskra sjávarafurða á alþjóða vett-
vangi. „Við megum ekki gleyma því að íslend-
ingar eru matvælaframleiðendur og mega ekki
við því að ferskar íslenskar sjávarafurðir verði í
huga almennings tengdar mengandi efnum.
Kúariðufár eins og hefur riðið yfir Evrópu gæti
haft alvarlegar afleiðingar fyrir íslenskan sjáv-
arútveg. Þess vegna skiptir svo miklu máÚ að
bregðast við áður en í óefni er komið."
ÞRÍR FLOKKAR
Ekki var farið að nota þrávirk lífræn efni að
nokkru ráði íyrr en um eða eftir seinni heims-
styrjöldina. Efnunum hefur verið skipt í þrjá
hópa: plágueyða (DDT, klórdan, HCH (lindan),
TBT, toxafen, mírex, díeldrín), efni notuð í iðn-
aði (PCB, HCB) og aukaafurðir í iðnaðarferlum
(HCB, díoxín). Starfshópur umhverfisráðu-
neytisins um mengunarmælingar gerir skil-
merkilega grein fyrir helstu efnum innan hvers
flokks í skýrslu undir yfirskriftinni Mælingar á
mengandi efnum á og við Island frá árinu 1999
(Sjá heimasíðu http://www.hollver.is). Hugtakið
helmingunartími er notað til að gera grein fyrir
því hversu efnin eru lengi að eyðast í nátt-
úrunni. Einn helmingunartími er sá tími sem
það tekur að minnka magn/styrk efnisins um
helming.
Þekktasti plágueyðirinn og algengasta skor-
dýraeitrið gengur undir skammstöfuninni
DDT. Framleiðsla á því sem skordýraeitri til al-
mennra nota hófst árið 1945. Efnið var fyrst
notað til að verja fólk gegn farsóttum sem
dreifðust með skordýrum, t.a.m. var malaríu út-
rýmt í Bandaríkjunum með notkun DDT árið
1953. DDT berst með lofti, hafstraumum og
dýrum frá notkunarstað um alla jörðina og eru
neikvæðar afleiðingar m.a. þynning á eggja-
skurni hjá fuglum. Fram kemur í bók Sigurðar
Ægissonar, Isfygla, að talið sé að eggjaskum
smyrils hafi þynnst um 13% vegna afleiðinga
frá DDT á síðustu árum. Farið var að takmarka
notkun efnisins fyrir um tuttugu árum. Engu að
síður er efnið enn notað í Asíu, Afríku, Mið- og
Suður-Afríku og Ítalíu. Helmingunartími DDT
er í jarðvegi á bilinu 3 til 10 ár.
Þekktustu efnin í flokki efna í iðnaði eru svo-
kölluð PCB-efni, þ.e. blanda af fjölklóruðum
tvífenýlefnum. Framleiðsla þeirra hófst um
1929 og stóð fram til 1980. Þótt lagt hafi verið
bann við framleiðslunni er efnin enn að finna í
eldri spennubreytum og þéttum. Rannsóknir
hafa gefið til kynna að um þriðjungur þess
magns sem framleitt hefur verið hafi borist út í
náttúruna og 90% þess sé að finna í sjávarseti.
PCB getur valdið því að dýrum verður hættara
við sýkingum og eru verr búin undir átök við
óblíð náttúruöfl. Efnin hafa áhrif á atferli, ráð-
ast á taugakerfið og eru talin eiga þátt í að
minnka viðkomu og auka vanheilsu spendýra.
Þau geta valdið vansköpun í fóstrum og eru tal-
in ýta undir vöxt krabbameins. Helmingunar-
tími PCB er mismunandi eftir afleiðum.
Af aukaafurðum í iðnaðarferlum er hægt að
nefna HCB (hexachlorobenzene). HCB getur
myndast við framleiðslu á klórgasi og ýmsum
öðrum klórefnasamböndum. Efnið getur borist
út í andrúmsloftið með útstreymi frá sorp-
brennslu og jámbræðslu. HCB veldur svokall-
aðri porfyríu auk þess sem það hefur áhrif á
Þrávirk lífræn efni í fiski á NA-miðum 1990-96
Gildin eru umreiknuð fyrir staðallengd af fiski (30-45 cm)
1991 1992 1993 1994 1995 1996
Davíð Egilsson, nýráðinn forstjóri Hollustuvemdar ríkisins, hefur unnið að undirbúningi alþjóðlegs
samnings um takmörkun á losun þrávirkra lífrænna efna.
æxlun og ónæmiskerfi. Flutningurinn á efninu
fer fram í gegnum íyrrnefnd hnatteimingarlík-
an til kaldra svæða. Helmingunartími HCB er á
bilinu 3 til 6 ár í jarðvegi en getur verið mun
lengri í lífverum.
BARÁTTA Á TVEIMUR VÍGSTÖÐUM
Allt frá stofnun umhverfisráðuneytisins hef-
ur baráttan fyrir frekari takmörkun þrávirkra
lífrænna efna haft sérstakan forgang. „íslend-
ingar hafa raunar haft áhuga á málefninu frá
því fyrstu óskipulögðu mælingamar gáfu til
kynna að þrávirk lífræn efni væri að fmna hér á
landi snemma á áttunda áratugnum. Notkun
sumra þessara efna var engin hér á landi og því
varð fljótlega ljóst að þau höfðu borist hingað
annars staðar frá. Hins vegar hafði notkunin
hafist þegar skipulagðar mælingar fóru að gefa
haldbetri upplýsingar um 20 ámm síðar. Ekki
er því heldur að leyna að skipulagðar mælingar,
t.d. í Svíþjóð og Kanada, gáfu ákveðnar vís-
bendingar um ástandið."
Að sögn Davíðs var fyrsta alvarlega tilraunin
til að hreyfa við málinu gerð á umhverfisráð-
stefnunni í Ríó á sínum tíma. „íslenska sendi-
nefndin lagði fram tillögu um gerð alþjóða-
samnings um takmörkun á losun mengandi
efna í sjó. Tillagan náði ekki fram að ganga á
ráðstefnunni. Hins vegar var samþykkt að
hleypa af stokkunum vinnu við svokallað fram-
kvæmdaáætlun um vamir gegn mengun hafs-
ins. íslendingar unnu að undirbúningnum, t.d.
var haldinn undirbúningsfundur hér á landi
1995, og nýttu tækifærið til að koma aftur að
hugmyndinni um alþjóðlegan samning um los-
un þrávirkra lífrænna efna. Ekki er þar með öll
sagan sögð því samhliða þeirri vinnu unnum við
að því að ná sama takmarki í samstarfi við hinar
Norðurlandaþjóðimar og síðar í samstarfi við
þjóðir norðurheimskautsins. Lengi vel rak hver
fundurinn annan án þess að umtalsvert miðaði í
samningaátt. Ekki komst fullur skriður á málið
fyrr en ákveðið var að taka sérstaklega fyrir 12
efni á aðalfundi umhverfisstofnunar Sameinuðu
þjóðanna árið 1995. Eiginlegt samningaferli
hófst tveimur árum síðar og lauk með gerð al-
þjóðlegs samnings um þrávirk lífræn efni í Jó-
hannesarborg2. til 10. desember sl.“
cPCB
DDE
ÍSLEfiDIN
DR0GU