Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1980, Blaðsíða 99

USLARÉTTIR
103
fornmönnum brúkader verit til Sánings og Ræktunar Vaxta þeirra er þeir
skylldu hafa gért Ö1 edur Munngát sitt af.
Svo sem sjá má er tilvitnun Kálunds ekki alls kostar heppileg, t.d. þar sem
hann talar um „norðausturhorn Skíðadals.” Betra hefði verið að hann hefði
tekið fram skýrum stöfum að fyrirbrigði það, sem verið er að lýsa, var sunnan
við Hvarfið svonefnt og þá í Syðrahvarfslandi. Þetta kemur berlega fram í lýs-
ingu séra Stefáns enda hefði hann ekki um þetta fjallað í skýrslu sinni ef það
hefði ekki verið í Vallasókn, en Ytri-Másstaðir eru i Urðasókn. En óákveðið
orðalag Kálunds og ekki síður uppástungu hans að garðarnir séu fornar
„agerfurer” hefur orðið til þess að þegar farið var friðlýsa fornminjar sam-
kvæmt fornleifalögunum frá 1907, hefur þetta verið friðlýst sem ,,akurgirð-
ingar,” þótt Kálund verði hinsvegar ekki um kennt að friðlýsingunni var beint
að Ytri-Másstöðum, hvernig sem það hefur gerst. En með þessu var forn-
leifavarslan sjálf búin að gefa hinum görnlu Uslaréttum nýtt nafn og kveða á
um eðli þeirra: akurgirðingar. Líklega hefur einmitt þetta orðið til þess að hið
gamla örnefni týndist gjörsamlega. Hitt er þó meiri skaði að friðlýsingin
dugði minjunum ekki til verndar. Þær virðast hafa verið heilar á húfi 1937,
því að þá segir Margeir Jónsson svo í örnefnaskrá sem hann fékk hjá Halli Jó-
hannessyni:
Utan og neðan túnsins eru tóftabrot mörg; heita þau einu nafni Akurgirð-
ingar, og er þinglesin friðun á brotum þessum. Sú er ætlun manna, að
þarna hafi fyrrum sáðland verið.
Síðan vitnar Margeir í Kálund þessu til stuðnings, þótt allt byggist það á
misskilningi eins og þegar er sagt. En ummerki þessi eru horfin nú, hvað sem
öðru líður. Ég hef spurt þá menn í dalnum sem helst ættu að vita um örlög
þeirra, en enginn þeirra hefur getað lýst réttunum né heldur með vissu sagt
hvenær þær voru jafnaðar við jörðu. Síðsumars 1929 urðu talsverð skriðuföll
í Skíðadal og var þá bærinn á Ytri-Másstöðum hætt kominn eins og oft áður.
Varð það til þess að gamla bæjarstæðið uppi undir brekkurótunum var yfir-
gefið fyrir fullt og allt og íbúðarhús byggt niður á flatlendinu (Másstaðamó-
um) fyrir neðan tún þar sem bærinn hefur verið síðan. Mikil umsvif með rækt-
un og útihúsabyggingum komu svo smám saman, og á öllu þessu umróts-
skeiði munu hinar gömlu menjar hafa farið forgörðum. Helst virðist mér hafa
komið í ljós við fyrirspurnir að þær hafi verið nokkurnveginn þar sem nú eru
myndarleg fjárhús vestan vegar, en nákvæmlega er ekki unnt að finna þeim
stað. Um þær sjálfar er hins vegar bót í máli að til er hinn skilmerkilegi upp-
dráttur Arngríms málara, enda er nú ekki framar öðru til að dreifa. Þó skal
tekið fram að Steindór Steindórsson getur þessara minja í grein sinni Akur-