Tölvumál - 01.02.1995, Blaðsíða 17

Febrúar 1995
Nokkrar hugleiðingar
um aðgang sjónskertra að upplýsingum
Grein þessi er byggð á erindi semflutt var á ET-degi SÍ í desember 1994.
Eftir Gísla Helgason
Fyrir rúmum aldarfjórðungi
fóru tónsnældurnar að ryðja sér til
rúms. Farið var að framleiða lítil
tæki til þess að spila þær og brátt
ruddu þær úr vegi stóru, gömlu
segulbandsspólunum, sem til voru
á flestum heimilum. Stóru segul-
bandstækin urðu ónýt eða rykféllu.
Eitt tók við af öðru og tölvur tóku
að sjá dagsins ljós í ýmsum mynd-
um í fyrirtækjum og á heimilum.
Þær urðu æ smærri og afkasta-
meiri. Margir litu með lotningu til
þeiira, sem áttu eða kunnu á tölvur,
en aðrir fussuðu og sveiuðu og
sögðu að gamla ritvélin væri það
besta og gömlu reiknivélamar gætu
alveg eins gert gagn og þessar
tölvur.
Einn var sá hópur, sem beið
spenntur eftir tölvuvæðingunni, en
það voru blindir og sjónskertir. Þeir
gerðu sér vonir um að með tölvu-
tækninni yrði þeim kleift að nálgast
upplýsingar, sem þeim voru áður
huldar. Og staðreyndin er sú, að
nú er nær allt hægt í þeim efnum.
Það var á áttunda áratugnum
að farið var að þróa sérstaka
blindraleturstölvu. f stað venjulegs
skjás birtust upplýsingar á blindra-
letri. Menn ráku sig fljótlega á að
sex punkta letrið dugði ekki til að
birta allar upplýsingar, sem tölvur
gáfu kost á. Því var bætt við
tveimur punktum, til þess að tákna
m.a. stóra stafi og tölugildi. Fyrsta
blindraleturstölvan kom til
Blindrafélagsins árið 1982, en þá
gaf dótturfyrirtæki Sambandsins í
Bandaríkjunum blindrafélaginu
slíka tölvu. Hún var snældudrifin.
Innra minnið var 1 k og ef ég man
rétt rúmaði snældan 200 k. Þetta
var bylting. Með þessu tæki var
hægt að skrifa blindraletur, leið-
rétta það með góðu móti og fjölrita
í gegnum tölvustýrðan blindra-
letursprentara. En það sem mestu
máli skipti fyrir blindan mann, sem
hingað til hafði orðið að nota ritvél
og geta ekki leiðrétt sjálfur það sem
hann skrifaði, var nú hægt að skril'a
blindraletrið út í gegnum venju-
legan svartletursprentara. Þar með
var sá múr brotinn og þróunin hélt
áfram. í stað sérstakra blindra-
leturstölva var farið að þróa
sérstök jaðartæki svo að sjónskert
fólk gæti hagnýtt sér venjulegar
tölvur.
Þegar IBM fór að framleiða
tölvur, gerðu þeir tilraunir með
ýmsa hluti, þar á meðal stafrænt
tal. Framleidd var tölva á sjötta
áratugnum, sem gat spilað og
sungið á sjálfa sig. Tónskáld fóru
að nota hljóðgjafa til tónsköpunar
og notuðu síðan tölvur til þess að
fullkomna eða skrifa niður nótur.
Menn fóru einnig að einblína á
hvort ekki væri hægt að nota tölvur
til þess að lesa upphátt venjulegan
texta. Bandaríkjamenn urðu einna
fyrstir og fremstir á þessu sviði,
en í Evrópu tóku Svíar forystuna.
Sænskt fyrirtæki, Infovox, tók á 6.
áratugnum að þróoa talgeervil og
um 1980 var farið að framleiða
hann með ýmsum tungumálum.
Fljótlega upp úr því var farið
að athuga hvort ekki væri hægt að
búa til íslenskt gervital. Kjartan
Helgason, sem var við nám í
Háskólanum gerði tilraunir á þessu
sviði og reyndi ýmsa talgervla.
Hann vann grundvallai' rannsóknir,
svo sem hvernig þróa ætti mál-
fræðireglur og aðlaga ýmsar
beygingamyndir málsins. Hlé varð
á vinnunni um nokkurt skeið, en
um 1985 komst loks skriður á
málið, er Öryrkjabandalag íslands
tók málið upp og beitti sér fyrir því
að ýmsir veittu styrki í verkefnið.
Pétur R. Helgason, málfræðingur
tók að sér frekari þróun talgervils-
ins og menn fóru að horfa á þann
sænska. Reyndin var sú að á
síðasta ári varð hann tilbúinn fyrir
íslenskan markað.
Með talgervlinum opnast miklir
möguleikar. Mun auðveldara er
fyrir sjónskerta eða blinda mann-
eskju að nálgast og lesa stafrænar
upplýsingar. Scgja má að blindra-
letursskjáir og talgervill nýtist
rnjög vel saman. Með talgervlinum
er t.d. hægt að lesa ýmis löng skjöl,
en blindraletursskjárinn nýtist til
nákvæms lestrar á gögnum.
Talgervillinn les nokkuð þokka-
lega. Það þarf reyndar að venjast
því að hlusta á hann. Þeir sem eru
orðnir færir geta lesið allt að 250-
300 orð á mínútu, en blindra-
leturslesarar fara mun hægara yfir.
Því rniður hafa slæðst nokkrar
villur inn í framburð íslenska
talgervilsins. Hann segir t.d.
Tölvumál - 17