Þjóðviljinn - 25.05.1973, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 25. mai 1973
Á þingi PEN-samtakanna í Stokkhólmi var helzt rætt um:
Möguleika rithöfunda
til áhrifa á þjóðfélagið og
takmarkanir á þeim
Heinrich Böll: mikill fengur fyrir
PEN
NadineGordin-.er: okkur er fyrir-
fram bannaO aö kynnast lffi
lands okkar.
Jan Myrdal: þaö sem er hættu-
legt er þagaö I hel
■ Fulltrúar PEN-klúbba og gestir þeirra ræddu
fyrst af öllu þann vanda, að fangelsanir á rit-
höfundum og ritskoðunaraðgerðir gegn þeim fara
heldur i vöxt en hitt.
■ Þeir ræddu um aðferðir til að hjálpa starfs-
bræðrum.
■ Þeir töluðu um þjóðtungur og heimstungur i
bókmenntalifi nýfrjálsra rikja.
■ Þeir gleymdu ekki starfi skálda með tung-
una.
■ Þeir ræddu um ritskoðun, bæði þá sem.gerist
með lagaboði og þá sem sterk innræting af hálfu
valdhafa og lögmál markaðarins reyna að
þröngva upp á menn.
■ Má vera, sagði einn, að oddvitar þjóða hlusti
ekki á rithöfunda, en það er meiri von i þvi ungu
fólki sem nú les andófsbækur og mun erfa landið.
■ Annar kvartaði yfir þvi, að komið væri i veg
fyrir, að þær bækur, sem i reynd væru hættuleg-
ar, kæmust til margra manna.
■ Frá þessu segir i eftirfarandi viðtali, og þar
er einnig spurt um, hverju sé hægt að koma til
leiðar með þvi að skrifa og hverju ekki.
Svövu Jakobsdóttur var boðið
aö sækja umræöur sem efnt var
til um sl. mánaðarmót i sambandi
v iö fraink væmdastjórnarfund
liinna alþjóölegu samtaka rithöf-
unda sem PEN nefnast. Var þetta
i Stokkhólini. PEN á sér rúinlega
hálfrar aldar sögu, eu mörguin
þykir að vindar timans hafi ekki i
annan tima leikiö hressilegar unt
sali þar en einmitt nú. Er þetta
nt.a. rakiö til þess, að nú er for-
seti samtakanna lleinrieh Böll,
nóbelsskáldiö þý/ka.
Aðstoð við
rithöfunda
Blaðið átti viðtal við Svövu um
málþing þetta.
— Ég er ekki rétta manneskjan
til að lýsa PEN, en fyrst munu
klúbbar rithöfunda og reyndar út-
gefanda lika með þessu nafni
hafa orðið til i London 1921. Og ég
veit að slikir klúbbar eru til i um
40 löndum.
Á framkvæmdastjórnarfundin-
um. sem ég var aö sjálfsögðu ekki
á. enda ekki meðlimur i PEN á
tslandi. voru efst á dagskrá ýmis-
konar aðgerðir til að aðstoða rit-
höfunda. sem fangelsaðir hafa
verið eða með öðrum hætti ofsótt-
ir vegna skoðana sinna — og svo
fjölskyldur þeirra. Er þetta bæði
gert með orðsendingum til stjórn-
valda i ýmsum rikjum og svo með
myndun hjálparsjóðs til aðstoðar
nauðstöddum rithöfundum. Sá
sjóður hefur einmitt nú eflzt veru-
lega við það að Heinrich Böll gaf
10% af Nóbelsverðlaunum sinum
til hans.
Per WSstberg. formaður
sænska PEN-klúbbsins. sagði
m.a., að reyndar væru samtökin
ópólitisk. en hjá þvi gæti ekki far-
Viðtal við
Svövu
Jakobs-
dóttur
ið að hið pólitiska baksvið starfs
rithöfundarins kæmi fram á vett-
vangi þeirra. Hann benti á, að
þeim dæmum færi fjölgandi, að
viðleitni rithöfunda væri heft með
fangelsunum. ritskoðun margs-
konar og öðrum aðferðum.
Ilandtökur
og t'leira
Allmörg slik mál voru á dag-
skrá fundarins. Formanni griska
PEN-klúbbsins, Ioannis Koutsok-
heras, var nú siðast i april alvar-
lega misþvrmt af lögreglu i
Aþenu, svo að hætta er talin á þvi
að hann missi sjónina. Það kom
fram. að unnt muni að bjarga
öðru auga Koutsokherasar ef
brezkur sérfræðingur annast
hann. og er sá maður reiðubúinn
að fara til Aþenu. En rithöfundur-
inn hefur neitað að þiggja læknis-
hjálp, nema þeir 40-50 stúdentar,
sem handteknir voru um leið og
hann, verði einnig aðnjótandi
læknishjálpar.
Samþykkt var tillaga frá Hol-
lendingum um að PEN skori á
stjórnvöld i Indónesiu að þau láti
lausa fangelsaða rithöfunda, en i
þvilandi munu fleiri rithöfundar i
fangelsum en nokkurs staðar
annarsstaðar. Samþykkt var
vestur-þýzk tillaga um mótmæli
gegn ofsóknum á hendur
tékkneskum og slóvakiskum höf-
undum — var hún samþykkt með
22 atkvæðum gegn 3,en 2 klúbbar
sátu hjá. Þá var samþykkt sænsk
tillaga um að bjóða rithöfundum i
Norður-Vietnam að mynda PEN-
klúbb, og var samþykkt með öll-
um atkvæðum, nema þrir sátu
hjá.
Fjögur lönd i Austur-Evrópu
áttu þarna fulltrúa. Sovézku
skáldunum Évtúsjenko og
Voznésenski hafði verið boðin
menn ekki telja sér i hag, eins-
konar nýrrar myndbrjótastefnu,
afneitingar á list.
Umræðurnar áttu að fara fram
i fimm hópum sem hygðu hver að
sinu, en ekki tókst að halda þeirri
skiptingu — var þvi oft ærið
margt að gerast i einu. I reynd fór
mest fyrir umræðu um tungumál
og sjálfstæða þjóðlega menningu
og svo um ritskoðun — þá sem
stjórnvöld ákvarða með lögum,
um þá innri ritskoðun sem þjóðfé-
lagsástandið þvingar upp á menn
ogum þá efnahagslegu ritskoðun,
sem lögmál markaðsins gera sig
likleg til að þröngva upp á menn.
Þar að auki söfnuðust ljóðskáld
saman undir leiðsögn Frakkans
Claude Simon og fjölluðu um
vinnu skáldsins með tunguna —
en þvi miður veit ég fátt eitt um
það sem þar fór fram.
Þjóðtungur
og bókmenntir
Afrikumenn settu mjög svip
sinn á umræður fyrri daginn.
Einkum fjallaði Nigeriumaðurinn
Wole Soyinka (bók hans ,,Maður-
inn dó” lýsir tveggja ára vist
hans i einangrunarklefa i fangelsi
i Nigeriu á timum borgarastriðs-
þátttaka. en þeir komu ekki —
fékkst ekki á þvi skýring. Tyrk-
neska sagnaskáldinu Yasar
Kemal var og boðið. Hann hafði
reyndar ferðaleyfi, en áræddi
ekki að fara, þar eð eiginkona
hans, sem er túlkur hans, fékk
ekki að fara.
Myudbrjótastefna
Þessi mál voru rædd og af-
greidd á framkvæmdanefndar-
fundinum. Siðan hófust tveggja
daga umræður —. og að lokum
hlýddu þátttakendur á nóbels-
ræðu Heinrichs Bölls i sænsku
akademiunni. Þar varaði hann
m.a. við skiptingu bókmennta i
..virkar'' og ..óvirkar", háska-
legri aðgreiningu, sem einatt
leiddi til harkalegrar lordæming-
ar á þeim bókmenntum sem
Föstudagur 25. mai 1973 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 9
Frá vinstri: rithöfundur frá Chile, Peter Weiss, Hans Magnus Enzensberger.
Maöurinn á Ijósa jakkanum er Nigeriumaðurinn Wole Soyinka
sat tvö ár I einangrunarklefa
ins þar) um afstöðu afriskra rit-
höfunda til tungumála. Hann
sagði að evrópskir rithöfundar
misskildu það oft, að afriskir rit-
höfundar hafa flestir kosið að
skrifa heldur á máli fyrrverandi
nýlenduþjóðar. ensku eða
frönsku, en að taka þátt i að
byggja upp nýtt ritmál. Hefðu
þeir þá m.a. i huga, hve mikinn
hlut tungan hefur átt i sjálfstæðis-
baráttu ýmissa Evrópuþjóða.
Soyinka sagði að i fyrsta lagi
væru tungumálin firnalega mörg
i flestum Afrikurikjum — að velja
eitt þeirra sem miðil væri að loka
sig inni i mjög þröngum hópi — ná
jafnvel ekki til eigin landsmanna.
Auk þess taldi hann, aö tal
Evrópumanna frá hinum gömlu
nýlendumálum um bókmenntir á
Afrikumálum væri ómeðvitað
tengt þvi. að þeir kysu helzt að
þeirra gömlu nýlendusyndir væru
grafnir inni i litlum menningar-
heimi, á þröngu málsviði, kæmu
ekki fyrir augu heimsins á út-
breiddum tungum. Ilann og ýms-
ir aðrir Afrikumenn litu semsagt
á sina bókmenntastarfsemi m.a.
sem áframhald sjálfstæðisbarátt-
unnar gegn nýrri og gamalli ný-
lendustefnu.
Afrikumönnum virtist ekki
liggja það sérlega á hjarta hvort
unnt væri að skapa afriskt ritmál
sem spannað gæti álfuna eða
stóra hluta hennar — enda eru
likur miklar á að slikri þróun
yrðu samfara mikil átök. En þeir
héldu mjög fram þeirri auðlegð
sem Afrika ætti i þjóðsögum og
kvæðum, nauðsyn þess að halda
þessu til haga. nýta þennan efni-
við til viðmiðunar og litauðgi i
bókmenntum.
Annan morguninn var upplest-
ur. Þá var mest varið i að heyra
Okot p'Bitek, skáld frá Uganda,
sem verið var að gefa út i Sviþjóð
þessa daga. Þýðandinn las ljóð
Okots á sænsku, en sjálfur kom
hann fram i kyrtli ágætum og
söng afriskar vögguvisur. Mér
fannst merkilegt, að af þýðíngum
að ráða lýstu þessar visur mjög
nánu sambandi milli föður og
barns, með svipuðum blæbrigð-
um og við erum vön að ræða um
móður og barn. Veit ég nú ekki
hvort þetta er austurafriskt sér-
kenni, en alla vega var þetta
skemmtileg reynsia og óvænt.
Ritskoóun nr. 98
Nadine Gordimer, skáldkona
frá Suður-Afriku, hóf máls á rit-
skoðun. Hún gerði grein fyrir
þeirri beinu, lögboðnu ritskoðun
eins og hún gerðist einna harðvit-
ugust. t Suður-Afriku eru i gildi 97
ákvæði um það, sem er talið
„óæskilegt” i bókmenntum. Eftir
þeim eru bækur bannaðar (t.d.
tvær eftir Nadine Gordimer), en
viðkomandi rithöfundur fær
aldrei að vita hvaða tilteknar
reglur hann á að hafa brotið. En,
sagði skáldkonan, 98. ritskoðunin
er sú versta — sú sem stafar af
kynþáttakúgun og kynþáttaað-
skilnaði. Slikt skipulag sker niður
fyrirfram lifsreynslu rithöfund-
arins. Hvitur rithöfundur getur
ekki fjallað um svarta menn, þvi
honum er frá upphafi meinað að
þekkja þá i raun, og þetta gildir
enn frekar um þeldökkan rithöf-
und. Þegar þeir reyna að brúa
þetta hyldýpi i bókum sinum mis-
tekst þeim venjulega, út koma
stereótýpur — þjóðfélagið hefur
fyrirfram tekið frá þeim mögu-
leikana á að gefa heildarmynd af
mannlegum samskiptum i landi
sinu.
Hin óbeina
ritskoðun
Degi siðar var þessum umræð-
um hafdið áfram, og þá bar einna
mest á Svianum Jan Myrdal og
Bandarikjamanninuni Kurt
Vonnegut. Þeir fjölluðu um stöðu
rithöfundarins i samfélagi sem er
„opið”, þar sem ritskoðunar-
ákvæði eru engin. En þeir höfðu
þungar áhyggjur af þeim félags-
legu og efnahagslegu aðstæðum,
sem skerða stórlega raunveru-
lega möguleika rithöfunda til að
koma máli sinu á framfæri. Jan
Myrdal var hinn reiðasti eins og
hans er von og visa; hann gekk
jafnvel svo langt að halda þvi
fram, að Sviþjóð væri á góðum
vegi með að verða lögregluriki.
En annars ræddi hann mest um
það, að svo fer i reynd, að þær
bækur sem eru taldar hættulegar
eða óþægilegar rikjandi ástandi
eru með ým.sum hætti þagðar i
hel, komast aðeins i hendur fárra.
Kurt Vonnegut gerði grein
fyrir áliti sinu á möguleikum
bandariskra rithöfunda til að
hafa áhrif á gerðir stjórnmála-
manna — t.d. i sambandi við
styrjöldina i Indókina. Hann taldi
þá sorglega litla. En hann tengdi
vonir sinar við það, að bækur rit-
höfunda mundu einu að siður hafa
sin áhrif þótt siðar væri — Nixon
og hens menn kærðu sig kollótta
þótt langflestir bandariskir rit-
höfundar mundu kannski hafa á-
hrif á miljónir ungs fólks, sem
þar með verður „ófært” um að
taka þátt i ranglátum styrjöldum
framtiðarinnar.
Bölmóður?
Auðvitað er margt rétt I fræð-
um þeirra Myrdals og Vonneguts.
En þegar maður hefur setið fund
með fólki, sem i raun og veru hef-
ur sætt ofsóknum ýmislegum
vegna rita sinna, — eins og Vasili-
kos frá Grikklandi, Nadine Gor-
dimer og Wole Soyinka, þá fer
ekki hjá þvi að manni finnist þeir
rithöfundar, sem miklu betur eru
settir, eins og Myrdal og Vonne-
gut, heldur en ekki svartir i sinu
tali.
Það er auðvitað góðra gjalda
vert, sem Myrdal og aðrir fleir
hafa útskýrt fyrir okkur, að við i
svonefndum velferðarrikjum er-
um alls ekki eins frjáls i okkar
skoðanamundun og við freistumst
til aðhalda. Að i gangi er stórfelld
„innræting”, sem frá þvi við er-
um börn beinir mati okkar og
hugmyndum i þann farveg sem
þægilegur er fyrir rikjandi á-
stand. En meðan innrætingin, hin
innri ritskoðun og það allt er á
sama plani og við — i dagblöðum,
i bókum, i umræðu — þá eru enn
til margir möguleikar til um-
svifa. Það er ekki fyrr en ritskoð-
un er komin i hendur yfirvalda að
veruleg hætta er á ferðum.
Möguleikar rithöfunda
Við búum t.d. við einskonar
efnahaglega ritskoðun, sem er
tengd þvi, að afturhaldið hefur
þau ráð á fjármagni og þann
blaðakost, sem verða raunveru-
legt afl i skoðanamyndun. A bók-
menntasviði kemur þetta fram i
samfelldri viðleitni Morgunblaðs
til að gera sem minnst úr verkum
þeirra höfunda, sem beina skeyt-
um að afturhaldinu. En okkur er
engin vorkunn á að opna augu
manna fyrir þessum aðstöðumun,
það er engin ástæða til að gera
fyrirfram litið úr þeim möguleik-
um sem við höfum til gagnrýni.
Ef maður áttar sig á þvi hvernig
landið liggur, er ekki annað en
drifa i sig kjark og takast á við
vandann.
Má vera að menn eins og Myr-
dal og Vonnegut hafi fyrirfram of
háar hugmyndir um hverju hægt
væri að koma til leiðar með þvi að
skrifa. Það var sem þeir báðir
ætluðust til þess, að bækur þeirra
og annarra hefðu i för með sér til-
tölulega skjót og bein áhrif á
pólitiskar ákvarðanir og efna-
hagskerfi. Slik afstaða hlýtur að
leiða til vonbrigða. Ég held það
skipti miklu að menn geri sér
grein fyrir þvi hvað hægt er að
gera með þvi að skrifa og hvað
ekki. Og það er fleira hægt að
gera en að skrifa bækur.
— Erum við þá ekki komin að
sjálfri þér?
— Þegar ég átti viðtal við
sænska útvarpið um þessa hluti,
segir Svava, þá datt mér i hug að
segja á þá Ieið, að það væru til
tvær öruggar leiðir til að gera rit-
höfund óvirkan. Að stinga honum
i fangelsi eða senda hann á þing,
þarsem hann hefði engan tima til
að skrifa. En ég kunni samt ekki
við það, að likja setu á alþingi ts-
lendinga við fangavist.
— En er þá þingveran ekki góð-
ur efniviður?
— Annað mál er þaö...
Heinrich Böll
— Nú fer fleira á milli manna á
slikum málþingum en það sem
kemur fram i umræðum.
— Já, auðvitað. Ég talaði við
Hermlin, Austur-Þjóðverja, um
herstöðvamál og við Enzensberg-
er, Vestur-Þjóðverja, um land-
helgismál; Naipaul frá Trinidad
hafði óljósar spurnir af þvi, að
kannski hefði saga eftir hann
komið sem framhaldssaga i is-
lenzku blaði, — og við Patronella
O'Flanagan frá Belfast gátum
rétt einu sinni staðfest, hve heim-
urinn er litill.
Heinrich Böll sýndi áhuga á is-
lenzkum efnum. Hann rifjaði upp
ánægjustundir með Nonnabókum
þegar hann var drengur. Ein-
hverju sinni löngu siðar verður
honum gengið inn i kirkjugarð i
Köln og stendur þá allt i einu við
legstein æskuvinar sins, Jóns
Sveinssonar. Hann var mikið
ánægður með sjónvarpsmyndina
af Brekkukotsannál. llann gat
þess að hann hefði ungur haft
mikla ánægju af tslendingasög-
um, en siðar fór svo, að nazistar
misnotuöu svo þær gömlu bækur i
þjóðrembu sinni að hann fékk and-
úð á öllu saman, mátti helzt ekki
sjá tslendingasögur. En liklega
ætti ég, sagði hann, að taka þær
fram aftur með sama hugarfari
og I gamla daga.
Þegar tal okkar barst að hlut-
verki tungunnar i sjálfstæðisvið-
leitni, rifjaði ég upp fyrir Böll
söguna af Melkorku, þetta eftir-
minnilega persónulega dæmi um
það hvernig menn nota tunguna
til að halda sjálfstæði sinu. Hann
varð mjög hrifinn af þessari sögu.
Við vikjum lika að þvi, hve það
væri hættulegt þegar þeir sem
fjalla um menningarmál ýmisleg
nota þau sjaldhafnarorð og gol-
frönsku, sem venjulegur lesandi
skilur ekki. Þetta er sterk árátta i
Sviþjóð; sjálfur kallaði Böll fyrir-
bærið miðhábæheimsku.
Böll býður af sér einstakan
þokka, hann er hinn alúðlegasti
maður og næstum auðmjúkur, til-
gerð verður ekki fundin i hans
framsögn. Það er auðhevrt á
fundarmönnum að þeir töldu
mikinn feng fyrir Pen að eiga
slikan forseta.
Árni Bergmann.