Þjóðviljinn - 30.04.1987, Blaðsíða 8

KÖNNUNEREKKI
KOSNMGASPÁ
Rœtt við Þorbjörn Broddason dósent um sitthvað sem
viðkemur skoðanakönnunum
„Þegar ég las blöð las hann
ítalska renisanshöfunda á frum-
málinu; ég man hann sagðist ætla
að geyma sér stríðsfréttirnar
þángað til eftir tuttugu ár að hægt
væri að Iesa alt stríðið á tveim
mínútum í alfræðibók.“
Það er Búi Árland sem hefur
orðið, viðkunnanlegi skúrkurinn
í Atómstöðinni, og þarna er hann
að segja Uglu frá gömlum skóla-
bróður sínum, organistanum.
Núna eru alþingiskosningarnar
afstaðnar og það er ljóst að sjón-
armið organistans í þessum efn-
um hefur átt sér fáa formælendur
í þeim slag. Fólk fylgdist þvert á
móti með af lífi og sál og vakti
fram á rauða nótt eftir úrslitun-
um, enda voru afskaplega fáir á
ferli á sunnudagsmorgninum.
Líka skiljanlegt að fólk „finni til í
stormum sinnar tíðar,“ svo mað-
ur vitni í kveðskap frá svipuðum
tíma og hinn ljóðelski formaður
Sjálfstæðisflokksins, Þorsteinn
Pálsson, hélt sig við í sínum kosn-
ingaauglýsingum.
Ekki nóg með það; miklir til-
burðir voru hafðir uppi til að gera
sér mynd af úrslitunum fyrirfram,
og þar erum við komin að þætti
skoðanakannana. Að morgni
kjördags spjallaði Þjóðviljinn við
Þorbjöm Broddason, dósent í fé-
lagsfræði við Háskóla íslands,
um ýmsar hliðar fyrirbærisins. I
kosningabaráttunni voru uppi
raddir í ýmsum tóntegundum um
að tími væri til kominn að setja
lög um skoðanakannanir, og þá
oft vitnað til óvandaðra vinnu-
bragða sem virtust viðhöfð við
framkvæmd þeirra sumra hverra.
Við byrjuðum á að spyrja Þor-
bjöm hvað væri til af lögum og
reglugerðum í þessa veru.
Tölvulögin
Það eina sem er til era lög um
kerfisbundna skráningu á upplýs-
ingum sem varða einkamálefni,
tölvulöin svokölluðu. Samkvæmt
tölvulögunum ber manni að leita
upplýsinga hjá tölvunefnd til að
fá upplýsingar frá ákveðnum ein-
staklingum, hvort sem það snýst
um kosningar eða eitthvað ann-
að, þegar það er gert með kerfis-
bundnum hætti. Þegar við hjá Fé-
lagsvísindastofnun Ieitum upp-
lýsinga úr þjóðskrá þá leitum við
til tölvunefndar, og eins þegar við
skráum upplýsingar eftir ákveðn-
um einstaklingum.
Gildir þetta um fleiri aðila sem
framkvæma skoðanakannanir?
DV hefur mér vitanlega aldrei
leitað til tölvunefndar, enda telja
þeir sínar kannanir ekki falla
undir tölvulögin að þessu leyti,
þar sem um símakönnun er að
ræða og ekki spurt um ákveðna
einstaklinga. Því hefur aldrei ver-
ið mótmælt, enda gengur þetta
trúlega upp hjá þeim. Sama gildir
um Skáís.
Skoðanakannanir fram
á síðasta dag?
Þvl er oft haldið fram að það sé
óeðlilegt að framkvæma skoð-
anakannanir fram á síðasta dag
eða þar um bil; hvernig stendur
þetta af sér í nágrannalöndunum?
Mér er kunnugt um að í Frakk-
landi era bannaðar opinberar
birtingar á niðurstöðum skoð-
anakannana síðustu daga fyrir
kosningar. Þar hefur hins vegar
verið farið í kringum þetta bann
með lokuðum fundum. Mér er
reyndar ómögulegt að skilja að
það sé meiri ástæða til að setja lög
um vinnubrögð á þessu sviði en
öðram sviðum upplýsingaöflun-
ar, umfram það sem komið er í
tölvulögunum. Umræðan um
hvort verja eigi þjóðina fyrir
röngum upplýsingum minnir svo-
lítið á hvort það eigi að banna
mönnum að ljúga.
Geta nyög neikvæðar niður-
stöður skoðanakannana gengið
frá ákveðinni hreyfingu?
Þegar það gerist að skoðana-
könnun sýnir að menn fara mjög
halloka og missa móðinn ásamt
sínu fylgisfólki þá má kannski
segja að það sé afskaplega ólýð-
ræðislegt, en hver einstaklingur
er frjáls að sínum málstað, og ef
hann bognar fyrir áhrif skoð-
anakönnunar þá er hætt við að
það sé bogið við eitthvað fleira
hjá honum.
Það er af og frá að birting á
niðurstöðum skoðanakönnunar
geti gengið af einhverjum mál-
stað dauðum, en eigi að síður
viðurkennir maður að kannanir
geta breytt stefnunni. Það er ekki
til góðs að ragla fólk í ríminu, en
það hafa verið brögð að því.
Að lúra á
niðurstöðum
Það er miklu alvarlegri mis-
notkun á þessum hlutum að efna
til vandaðrar, nákvæmrar könnu-
nar sem leiðir mikilvæga hluti í
ljós og birta hana svo ekki og
halda henni hjá sér. Segjum svo
að könnun sýni að eitthvert
áhersluatriði í stjórnmálum falli
ekki í kramið; sá sem lætur fram-
kvæma slíka könnun og lúrir síð-
an á niðurstöðunum er búinn að
fá vopn í hendurnar sem hann
getur svo í rauninni notað gegn
kjósendum. Slíka könnun má
með öðram orðum nota til að
fara á bak við þá einstaklinga sem
upplýsingarnar veittu. Þarna
verður til sannleikur sem er utan
og ofan við hvert einstakt svar
sem almenningur af velvild sinni
hefur veitt, og síðan er lúrt á hon-
um. Ég tel að brýnasta löggjafar-
atriðið í sambandi við skoðana-
kannanir og birtingu þeirra sé að
skuldbinda þá sem gera slíkar
kannanir meðal almennings til að
birta allt sem máli skiptir. Ég vil
ekki að einhver þriðji aðili sem á
hagsmuna að gæta geti keypt sér
upplýsingar með þessum hætti og
leynt þeim. Þetta vil ég sjá í tölv-
ulögunum.
Skrýtin mynd
af lýðræðinu
Er þetta tíðkað hér?
Þetta er ekki í lögum neins
staðar svo ég viti, en maður veit
ekkert um það hvernig þessi mál
standa hérna. Svo maður taki
dæmi af frekar léttvægum hlut þá
mætti vel hugsa sér markaðs-
könnun á hvernig tiltekið þvott-
agefni gengur í fólk. Nokkram
mánuðum síðar birtist nýtt þvott-
agefni á markaðnum með miklu
húllumhæi, og þá hafa menn nýtt
sér niðurstöðurnar úr könnu-
ninni. Það má kannski segja að
það skipti ekki sköpum hvers
konar þvottaefni maður kaupir
sér, en ef eitthvað svipað er gert í
stjórnmálum þá er lýðræðið farið
að taka á sig svolítið skrýtna
mynd. Þá er ekki bara verið að
plata almenning heldur líka farið
að búa til glansmyndir af
stjórnmálaflokkum í samræmi
við eitthvað sem þeir halda að
gangi í augun á almenningi. Að
vísu er mér alls ekki kunnugt um
að neinar þær glansmyndir sem
núna era í gangi séu búnar til á
þennan hátt, það er sjálfsagt
ekki, en það er kannski næsta
skrefið.
Á hver sem er að hafa leyfi til að
framkvæma kannanir?
Stundum er sagt að ekki eigi
hver sem er að fá leyfi til þess
arna, samanber til dæmis lækni-
ngaleyfi. Aftur á móti era ekki
settar neinar hömlur á það hver
fái að gefa út blað, svo maður taki
dæmi úr annarri átt Þóað könnu-
narstarf sé töluvert annars eðlis
en læknislist þá er hún líka annars
eðlis en dæmið af blaðaútgáf-
unni. Á þessu stigi málsins væri
það beinlínis til ills að leyfa ein-
ungis ákveðnum aðilum að
stunda könnunarstörf. Ég held
að almenningur sé alveg nógu
upplýstur til að sjá hjálparlaust
hvað era góðar upplýsingar og
hvað slæmar.
Fjölmiðlar mega ekki
birta niðurstöður
gagnrýnislaust
Fjölmiðlarnir eiga að hafa
heimild til að afla sér upplýsinga
útí bæ, en þessir sömu fjölmiðlar
verða að taka niðurstöðunum
með fyrirvara, sem og fólkið sem
les þær. Fjölmiðlamir hafa
bragðist með því að birta niður-
stöður gagnrýnislaust og reyna
ekkert til að leggja mat á vinnu-
brögðin. Ef við höfum til dæmis
könnun á stjórnmálaafstöðu sem
er byggð á svöram hundrað ein-
staklinga eða færri, og á grand-
velli hennar er spáð fyrir um
kosningaúrslit upp á þúsundasta
hluta, þá er það beinlínis hlægi-
legt. Blaðamenn eiga ekki að
birta þvílíkar niðurstöður eins og
hvert annað segulband þar sem
könnuðurinn verður eins og
búktalari. Könnuðurinn gerir
eins vel og hann getur, en blaða-
Þorbjörn Broddason: Fjölmiðlar hafa
brugðist með því að birta niðurstöður
kannanagagnrýnislaust. Mynd: E.ÓI.
maðurinn hefur líka sínar
skyldur. Hann má til dæmis ekki
vera með vangaveltur um
breytingar sem eru innan töl-
fræðilegra vikmarka. í þeim til-
fellum sem úrtök eru skekkt og
bjöguð verður blaðamaðurinn
líka að standa í stykkinu og af-
hjúpa slíkan loddaraskap.
Námskeið um grundvallar-
atriði kannana
Hvað með þær kannanir sem
hafa verið framkvæmdar hér upp
á það síðasta í sambandi við al-
þingiskosningarnar?
Könnuðir era sífellt að bæta
ráð sitt, en það eru aðeins tveir
aðilar sem eru með úrtök sem
maður getur leyft sér að reikna
vikmörk á; Hagvangur og Félags-
vísindastofnun. Aðrir eru í raun-
inni ekki með úrtök byggð á til-
teknum einstaklingum þar sem
heildarhópurinn er ljós, svo og
brottfallið. Það er ekki þar með
sagt að það sé eithvað athugavert
við aðrar kannanir en þær sem ég
nefndi áðan, samanber nýlegt
blaðaviðtal við Elías Héðinsson,
aðeins það að þær era takmörk-
unum háðar og meiri hætta á að
þær lendi í einhverjum hremm-
ingum. Með þessu er ég náttúr-
lega ekki heldur að halda því
fram að kannanir Félagsvísind-
astofnunar séu fullkomnar.
Ég tel að Félagsvísindastofnun
eigi hreinlega að bjóða til eins
dags námskeiðs um grunvallar-
atriði kannana; í og með til að
fólk átti sig á því að könnun er
einungis könnun en ekki kosn-
ingaspá. Slíkt námskeið ættu
fyrst og fremst stjórnmálamenn
að nýta sér, svo og þeir blaða-
menn sem hefðu áhuga á. í þessu
sambandi vil ég minnast á grein
Helga Þórssonar sem birtist í
Morgunblaðinu síðastliðinn
fimmtudag, en í henni rekur
Helgi mjög skilmerkilega hvemig
standa beri að skoðanakönnun-
um. Þessi grein hefði þurft að
birtast fyrir hálfu ári. Þama er
kominn efniviðurinn í einsdags-
námskeiðið.
8 SfÐA - ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 30. apríl 1987