Þjóðviljinn - 17.12.1987, Blaðsíða 10

Nám nútíðar,
nauðsyn framtíðar
Rœða Margrétar Guðnadóttur prófessors á
fullveldissamkomu stúdenta íHáskólabíói 1. desimber 1987
Góðir samkomugestir,
Mér hefur alltaf fundist
fullveldisdagurinn 1. desember,
vera mesti hátíðisdagur íslensku
þjóðarinnar. Þann dag fyrir að-
eins 69 árum lauk fátæk og kúguð
eyþjóð norður við íshaf merkasta
áfanganum í aldalangri baráttu
fyrir frelsi og sjálfstæði. 1. des-
ember 1918 lýsti íslenska þjóðin,
þá aðeins tæplega 92 þúsund
manns, yfir fullveldi og sjálf-
stæði. í svartasta skammdeginu á
einu harðasta ári, sem lengi hafði
komið, reisti hún ótrauð fána
sinn framan í harðindin og fram-
an í sjálfan dauðann, spönsku
veikina, sem varð um 500 manns
að bráðum bana hér sunnan og
vestanlands í þessu sama skamm-
degi árið 1918.
Fyrir mér er 1. desember 1918
eins og talandi tákn baráttunnar,
sem á undan var gengin, barátt-
unnar við óblíð náttúruöfl og
skæða sjúkdóma, sem lítil þjóð á
hjara heims hafði háð uppá líf
eða dauða öldum saman. Þeirri
baráttu lauk með sigri. Ég er feg-
in að þessa dags er ekki minnst
með blöðru- eða popphátíð í mið-
bæ Reykjavíkur, heldur erum við
hér, nemendur og kennarar, á
vinnustað okkar í Háskóla ís-
lands á miðjum virkum degi, til
að athuga hvar við stöndum, og
hvernig við ætlum að varðveita
það fullveldi, sem liðnar kynslóð-
ir fengu okkur í hendur. Hér ætl-
um við að leggja áherslu á þá
skoðun okkar, að nám nútíðar sé
nauðsyn framtíðar, og lífsnauð-
syn sjálfstæðri þjóð á okkar tím-
um.
Ég vona að ég verði ekki hér að
saltstólpa, þó að ég leyfi mér að
líta aðeins til baka. I því mikla tali
um efnahagslega erfiðleika og
þrengingar á íslandi nú, í miðju
góðærinu er okkur öllum hollt að
minnast þess Grettistaks, sem ís-
lensk alþýða lyfti á fyrstu árunum
eftir að fullveldið var fengið. Á
árunum milli heimsstyrjaldanna
tveggja átti íslensk alþýða nefni-
lega svo afskaplega lítinn verald-
arauð annan en viljann og
bjartsýnina til góðra verka. Fá-
tæktin var hennar hlutskipti, og
það voru forréttindi að fá að
ganga í skóla og afla sér þekking-
ar. Að hafa verið einn vetur í
Flensborgarskólanum var mikil
menntun í þá daga. Enginn
spurði um alla draumana, sem
aldrei urðu að veruleika,
draumana um meiri þekkingu,
annan starfsvettvang en stritið til
sjós og lands, annað og betra líf.
Áð loknum löngum og ströngum
vinnudegi dró margur erfiðis-
maðurinn og erfiðiskonan bók
undan koddanum og las þangað
til stritið kallaði á ný. Aðrir héldu
uppi söngnum, kannske í kirkj-
unni, þó að þeir tryðu fæstu af
því, sem þeir voru að syngja um.
Það var bara svo gaman að syngja
og spila á orgelið, þó að engin
tækifæri hefðu gefist til að læra á
það. Svo voru kraftaskáldin, sem
tókst kannske að kveða niður
mikinn ósóma með einni lands-
frægri ferskeytlu.
Þetta var líf þeirra, sem færðu
okkur fullveldið.
Ég er ekki viss um, að þið,
unga fólkið í þessu landi, áttið
ykkur á því, að þetta voru afar
ykkar og ömmur, langafar og
langömmur. Það er ekki lengra
síðan. Þetta var fólkið, sem
Fátœktfólk lagði ekki bara
sinn síðasta eyri, heldur
oftsinn eina eyri, ísöfnun
eða happdrœttismiða, svo
að Landspítalinn ogHá-
skólinn mœttu rísa
urnarganga vel. í líffræðistofnun
vex þó spíra þekkingar, sem get-
ur kannske skilað glerhörðum
peningum í þjóðarbúið, ef vel er
að henni búið, fyrir utan allt það,
sem sú stofnun getur bætt við
þekkingu okkar á lífríkinu kring-
um okkur og náttúru landsins.
Hvernig er svo búið að Land-
spítalamun, bessu óskabarni ís-
lenskra kvenna fyrr og nú? Hann
er á slíkum hrakhólum með hús-
næði undir nauðsynlega starf-
semi, að því trúir ábyggilega eng-
inn nema þeir sem þar vinna. Eg
get sagt ykkur það hér og nú,
ágætu kynsystur, að ykkar af-
skipta af fjármálum Landspíta-
lans er ekki síður þörf nú en hér á
árum áður. Líka get ég sagt ykk-
Verðmœtamat íslensku
þjóðarinnar breyttist ótrú-
lega mikið eftir að hún
varð ríkþjóð. Menningar-
verðmœtum er nú sýnt því-
líkt tómlœti að erfiðlega
genguraðfá stjórnvöld til
að leggja til þeirra lög-
boðnar fjárveitingar
I I ¥
byggði handa ykkur Háskóla og
Landspítala til að þið þyrftuð
ekki að búa við sama hlutskipti
og þau, við ófullkomna læknis-
þjónustu, ungbarnadauða og
engin tækifæri til þess náms, sem
hæfileikar og hugur stóðu til.
Jafnrétti til náms og jafnrétti til
bestu heilbrigðisþjónustu eru
ekki náttúrulögmál, heldur
ómetanleg verðmæti, sem ykkur,
unga fólk, voru færð í vöggugjöf
og ykkur ber skylda til að varð-
veita. í þessum verðmætum er
fjöregg þjóðarinnar falið, fjör-
egg, sem okkur var trúað fyrir og
við eigum ekki að gefa tröllunum
til að kasta á milli sín. Jafnrétti til
náms og bestu heilbrigðisþjón-
ustu eru þeir tveir hornsteinar ís-
lensks samfélags, sem ætti ekki
bara að tryggja með lögum, held-
ur í sjálfri stjórnarskránni, svo að
enginn geti tekið þá af okkur.
Fátækt fólk lagði ekki bara
sinn síðasta eyri, heldur oft sinn
eina eyri í söfnun eða happdrætt-
ismiða, svo að Landspítalinn og
Háskólinn mættu rísa. Það hefði
ekki tekið langan tíma að láta það
fólk skilja, að nám nútíðar er
nauðsyn framtíðar. Einmitt sú
hugsun lá að baki því átaki, sem
lauk með vígslu Landspítalans
1930 og Háskólans 1940, og ýmsu
fleiru. Þið, Garðbúar góðir, vitið
kannski ekki, hvert átak lá að
baki, þegar sýslur, samtök og ein-
staklingar gáfu andvirði eins her-
bergis á Garði, til að ungmenni úr
héraðinu ætti auðveldara með að
komast í Háskólann.
Nei, það, sem þessi þjóð á
dýrmætast, frelsið og jafnréttið,
svo langt sem það nær, kom svo
sannarlega ekki allt fljúgandi á
silfurfati til okkar. Það er árang-
urinn af striti kynslóðanna á
undan okkur. Við, sem njótum
góðs af þessum ómetanlegu verð-
mætum, fáum seint fullþakkað
þeim nafnlausa skara, sem gaf
okkur þau.
Hver er svo okkar trúnaður við
arfinn, sem við tókum við? Það er
deginum ljósara, að á tækniöld er
enginn gjaldgengur á vinnumark-
aði án sérhæfingar, sem oft kost-
ar margra ára nám. Það er líka
ljóst, að þekkingarleitin á sér
engan endi, og skolar oft á land
ótrúlegum efnahagslegum verð-
mætum, sem lítil þjóð gæti svo
sannarlega notið góðs af og verið
þátttkandi í að skapa, ef hún hlúir
vel að rannsóknastofnum sínum
og þeirri spíru þekkingar, sem
þar vex. Það er margt, sem gerir
þekkinguna eftirsóknarverða
sem tæki í lífsgæðakapphlaupi
nútímans. Tækniþekkingin ein er
þó engin lausn. Hún er tvíeggjuð,
og getur borið tortíminguna í sér,
ef menn fara ekki að með gát.
Þekking á tungu og sögu ís-
lensku þjóðarinnar færði okkur
sigurinn í sjálfstæðisbaráttunni
við Dani, af því að forustumenn
okkar beittu henni með óyggj-
andi rökum, sem forustumenn
Dana höfðu skynsemi og siðferð-
isþrek til að skilja og virða. Þann-
ig geta leiðtogar þjóða farið að í
stað þess að láta vopnin tala. Nú,
þessa dagana, bindur allt
mannkyn miklar vonir um frið og
afvopnun við leiðtogafund stór-
veldanna tveggja í austri og
vestri. Megi þeir leiðtogar bera
gæfu til að leysa sín ágreinings-
mál með sama siðferðisþreki og
leiðtogar smáþjóðanna, íslend-
inga og Dana á sínum tíma.
Sú þjóð, sem þekkir ekki sögu
sína og tungu, list sína og
menningararf, hlýtur að farast.
Eins fer fyrir þeirri þjóð, sem
hlúir ekki að þekkingarleit og
listsköpun. Á tækniöld er slík
þjóð dæmd til að deyja. í því flóði
af lélegu afþreyingarefni, sem
yfir okkur smáþjóðina dynur nú á
hverjum degi, megum við ekki
glata þekkingunni á tungu okkar,
sögu og menningarverðmætum.
Við erum hingað komin nú, til að
reyna að vekja athygli á því, að
nám og listsköpun nútíðar er
lífsnauðsyn framtíðar, ef íslenska
þjóðin ætlar að halda áfram að
vera sjálfstæð þjóð.
Við, sem störfum í Háskóla ís-
lands og í heilbrigðisþjónustunni,
vitum af reynslu okkar, að lög-
gjöfin ein nægir ekki til að hin
góðu áform komist í verk. Bæði
skólastarf, þekkingarleit og
heilbrigðisþjónusta þurfa hús-
næði, tæki og starfsfólk. Að hluta
til er þetta tryggt með framlögum
úr ríkissjóði, en betur má ef duga
skal.
Það er fyrir löngu orðin tíska
hér að taía um sameiginlegan
sjóð okkar allra, ríkissjóð, eins
og hann sé af hinu illa. Allt of
margir láta sér sæma að svíkja
ríkissjóð um lögboðnar greiðslur
til hans, - fyrir nú utan allar
smugurnar, sem menn nota til að
leggja sem minnst fram til sam-
eiginlegra þarfa þjóðarinnar.
Þeir, sem ástunda slík svik, ættu
að hugleiða, að þeir eru þar með
að svíkja íslenska heilbrigðis-
þjónustu um hennar hlut, svíkja
æsku landsins um menntunina,
sem hún ætti að eiga kost á, og
svíkja landsbyggðina um vegi og
brýr, svo að eitthvað sé nefnt af
þeim þörfu verkefnum, sem ríkis-
sjóði er ætlað að kosta. Það eru
nefnilega ekki ómerkilegustu
verkefnin í þjóðfélaginu sem við
höfum ákveðið að kosta sam-
eiginlega úr ríkissjóði. Nær væri
því, að efnamenn bættu í hann
peningum með frjálsum fram-
lögum, þegar hann er svo tómur,
að hann getur ekki gegnt grund-
vallarhlutverki sínu. Að minnsta
kosti ættu vel stæðir atvinnurek-
endur ekki að þurfa að kroppa í
hann til að létta sér eðlilegar
launagreiðslur fyrir störfin, sem
þeir hagnast á.
Ríkisstofnanir okkar eru held-
ur ekki af hinu illa, og óþarfi að
tala um þær sem „ríkisbáknið“
eða „kerfið" í óljósri og niðrandi
merkingu. Þetta eru heilbrigðis-
stofnanirnar okkar, sem við vilj-
um gjarna að séu í góðu lagi, þeg-
ar við verðum veik, skólarnir
okkar, sem við viljum að veiti
börnunum okkar hina bestu
menntun, og ýmis önnur
menningar- og þjóðþrifafyrir-
tæki, sem við getum miklu síður
verið án, en margs þess, sem við
eyðum í peningum frá degi til-
dags. Starfsmennirnir í þessum
ríkisstofnunum eru heldur ekki
neinn sérstakur afætulýður, eins
og oft er látið í skína heídur oftast
nær vandað og samviskusamt
fólk, sem vinnur störf sín eftir
bestu getu, oft við hin erfiðustu
skilyrði. Reynum heldur að skilja
gildi sameiginlegra stofnana okk-
ar fyrir heilbrigði, sjálfstæði og
menningu þjóðarinnar, og
reynum að bæta þær, svo að þær
megi betur gegna hlutverki sínu.
Hættum að stela frá þeim, og
setjum heldur stolt okkar í að
styðja það starf, sem þar fer
fram. Við getum lagt þeim til
meiri peninga, ef við viljum, rétt
eins og íslenskar konur gerðu,
þegar Landspítalinn reis af
grunni.
Verðmætamat íslensku þjóð-
arinnar breyttist ótrúlega mikið
eftir að hún varð rík þjóð. Menn-
ingarvðermætum er nú sýnt því-
líkt tómlæti, að erfiðlega gengur
að fá stjórnvöld til að leggja til
þeirra lögboðnar fjárveitingar,
jafnvel þá skatta, sem sérstaklega
eru lagðir á vegna tiltekinna
verkefna. Við, börn góðu
áranna, skulum reyna að muna,
að ríkissjóður var líka tómur á
kreppuárunum, þegar íslensk
þjóð tók saman höndum og reisti
þær menningar- og sjúkrastofn-
anir, sem við búum að enn þann
dag í dag. Af fátækt sinni bætti
almenningur við því, sem til vant-
aði.
Nú er öldin önnur. Síðan við
urðum rík, sér enginn út fyrir ask-
inn sinn, og hugmyndaflugið hjá
þeim, sem eiga afgangs peninga,
er ótrúlega fábreytt og oftast nær
skaðlegt. Jafnvel Hitaveita
Reykjavíkur, þetta þjóðþrifafyr-
irtæki, sem fremst hefur gengið í
nýtingu jarðhita til hagsbóta fyrir
landsmenn, hefur ekkert þarfara
við fé sitt að gera þessa dagana en
að huga að glerhöll ofan á hita-
veitugeymana á Öskjuhlíð, gler-
höll fyrir tugi miljóna, segja fjöl-
miðlar. Hvernig væri nú, að Hita-
veitan verði heldur fjármunum
sínum í byggingu yfir líffræði-
stofnun Háskóla íslands, stofn-
un, sem ekki hefur von um
nauðsynlegt húsnæði fyrr en eftir
mörg ár, og bara, ef happaþrenn-
ur, að við værum enga stund að
bæta úr þessum húsnæðisvand-
ræðum, ef við legðum nú saman í
byggingasjóð handa Landspítal-
anum, eins og þær formæður
okkar, þegar hann var upphaf-
lega byggður. Landspítalann
mundi muna um, ef hver og ein
okkar legði þó ekki væri nema
' 100 krónur á mánuði í bygginga-
sjóð fyrir hann næstu 3-4 árin.
Við slíka söfnun mundu þó flest-
ar okkar láta minna á móti sér en
konurnar á kreppuárunum kring-
um 1930. Almenningur verður að
gæta að sameignum sínum, ef þær
eiga ekki að grotna niður, og má
ekki sofna á verðinum.
Hvernig búum við að listsköp-
uninni í landinu og skólunum,
sem eiga að veita börnum okkar
grunnmenntun á sviði lista?
Langar okkur ekki til að fá meiri
listfræðslu inn í almenna skóla-
kerfið? við getum ekki látið það
viðgangast, að mennirnir með
ljáinn á ríkisfjármálunum drepi
þann viðkvæma nýgræðing, sem
er að byrja að blómstra á lista-
sviðinu út um allt land. Tökum
höndum saman og björgum þeirri
spíru undan ljánum.
Já, það er okkur öllum hollt, að
staldra við og huga að því, hvar
við erum stödd á miðjum virkum
degi, fullveldisdaginn okkar
1987. Fjöreggið okkar getur
brotnað, ef við gætum þess ekki
vel og tröllin ná að taka það. Við
erum öll ábyrg. Okkur ber öllum
skylda til að varðveita þann
menningararf og það fullveldi,
sem við tókum við, og það
þjóðfélag jafnréttis og mannúð-
ar, sem góðir menn hafa reynt að
byggja hér upp síðan. Þetta er
líka ykkar skylda, unga fólk, sem
kusuð að hugleiða hér í dag kjör-
orðin - nám nútíðar - nauðsyn
framtíðar. Gerum þau að veru-
leika með því að hlúa vel að sam-
eignum þjóðarinnar, skólum,
sjúkrastofnunum, rannsókna,
mennta- og menningarstofnun-
um ýmsum, og starfinu, sem þar
fer fram.
Lifið heil
Óskar Guðmundsson
ALÞÝfil-
BANDALAGIfi
Dramatísk stjórnmálasaga
Bókin fjallar um þróun Alþýðubandalags-
ins frá kommúnisma til kratisma. Meira er
fjallað um ákveðna menn og málefni en hug-
myndafræðilegan grunn flokksins. Frásögn-
in hefst við stofnun Kommúnistaflokksins en
lýkur þ. 9. nóvember 1987.
Svartáfwítu
SÓLSÍAFIR
> Æ rrfrftiiiniiín t

Skáldsaga eftir Bjarna Guðnason prófessor
Sólstafir Bjarna Guðnasonar prófessors er stór-
skemmtileg miðaldarsaga og snýst um ástir, auð
og völd. Ungur piltur strýkur að heiman til þess að
hefja ævintýralega og hættulega leit að því sem
allir vilja finna - en fáum tekst.
Sagan gerist á ólgutímum þegar alþýða manna
bjó við ofurvald klerka og annarra valdsmanna.
Þetta er fyrsta skáldsaga Bjarna Guðnasonar pró-
fessors.
^vort d fwitu
TÓMAS DAVÍÐSSON
Ittrgumál
fuglanna
íslensk spennusaga.
„Tungumál fuglanna er lipurlega samin,
... Sú spurning, sem er rauoi þráour í bók-
inni, hvort fjölmiðlamenn séu að láta fólk úti
í bæ, þar á meðal valdagráðuga stjórnmála-
menn, misnota sig, hefur verið og er ofar-
lega í hugum þeirra sem fjölmiðlum stjórna“.
Elías Snæland Jónsson Dagblaðinu.
^vortdfmtu
XI
10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 17. desember 1987
ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 11