Þjóðviljinn - 14.10.1988, Blaðsíða 21

Nýlistasafnið 10 ára
Nýlistasafnið er orðið 10
ára og það er komið tilefni til
þess að dusta rykið af afmæl-
isbarninu, klæða það í mat-
rósafötin og bjóða því í hús
meðal manna.
Nýskipaður menntamálaráð-
herra ætlar að halda ræðu og
væntanlega verður skálað afmæl-
isbarninu til heiðurs.
Það er vel til fundið á tíma-
mótum að líta yfir farinn veg og
spyrja spurninga: Hvers vegna
varð Nýlistasafnið til, og hvað
hefur rekið það unga fólk sem að
því stendur til þess að halda uppi
þessari starfsemi í heilan áratug?
Hvaða þörf var á öðru lista-
safni, nægði ekki Listasafn ís-
lands, eða hefur Nýlistasafnið
einhvern annan tilgang?
Hver er tilgangurinn með starfi
listasafna yfirleitt og hefur starf-
semi Nýlistasafnsins haft ein-
hverja þýðingu fyrir íslenska
menningu?
Þannig mætti lengi halda
áfram, en snúum okkur að fyrstu
spumingunni: hvers vegna varð
Nýlistasafnið til?
í yfirlýsingum stofnenda
safnsins var sagt að það hafi verið
stofnað til þess að varðveita það
sem enn var til af þeim verkum
sem SÚM-hópurinn og fleiri
, framsæknir listamenn höfðu unn-
ið síðustu 15-20 árin og hafði ekki
hlotið náð fyrir augum Listasafns
íslands eða öðrum virðulegum
menningarstofnunum. Jafnframt
var sagt að safnið ætti að verða
vettvangur og miðstöð fyrir nýja
strauma og nýja hugsun í ís-
lenskri myndlist.
Það er rétt að bæði Listasafn
íslands og aðrar virðulegar lista-
og menningarstofnanir hunsuðu
það starf sem SÚM-hópurinn
hafði unnið í áratug eða meir.
Ástæðan var líka einföld og
kannski ofureðlileg: Listasafn ís-
lands var á þessum tíma stofnun
sem virtist sjá starfsvettvang sinn
fyrst og fremst í varðveislu hluta.
Hugmyndir áttu ekki innangengt
Sýningaropnaðar í
Listasafni Islands og í
húsakynnum
Nýlistasafnsins nú
um helgina í tilefni
afmælisins.
í sölum safnsins, og ekki örlaði á
því að þar færi fram fræðsla eða
að þar væri yfirleitt nokkur vett-
vangur fyrir umræðu eða
skoðanaskipti þar sem viðteknar
venjur og skoðanir væru prófaðar
á mælikvarða þess veruleika sem
samtíminn bauð uppá utan múra
safnsins. Listasafn Islands virtist
til frambúðar hafa skilið hlutverk
sitt þeim veraldlega skilningin að
það væri eins konar grafhýsi utan
um dauða hluti og því var brýn
nauðsyn á því að stofna annað
safn og loftkenndara, þar sem
hugmyndir ættu líka aðgang.
Þótt SÚM-hópurinn hafi verið
sundurlaus og sjálfum sér ósam-
kvæmur í mörgum efnum, þá var
þó eitt sem sameinaði flest þau
verk sem hann kom á framfæri:
þau gátu varla talist til þess fallin
að vera stofuprýði eða arðvænleg
fjárfesting. Þau voru ekki það
sem kallað er „góðir safngripir".
Ástæðan var ekki sú að félagarnir
væru slíkir klaufar að þeir gætu
ekki annað gert en axarsköft,
heldur sú að þeir ætluðu verkum
sínum annað hlutverk.
Það var kannski megininntak
pop>-listarinnar, sem á þessum
tíma blómstraði í Evrópu og Am-
eríku, að varpa ljósi á þá grund-
vallarbreytingu sem orðið hafði í
iðnaðarþjóðfélaginu á afstöðu
mannsins til hlutanna og verð-
mætasköpunarinnar með til-
komu nýrrar framleiðslutækni.
Framleiðslan hafði ekki lengur
gildi í sjálfri sér, heldur einungis
sem neyslufyrirbæri sem fyrst
hafði sannað gildi sitt þegar búið
var að „neyta “ þess og afrakstur-
inn hafði skilað sér annars vegar í
peningakassa framleiðandans og
hins vegar á öskuhaugum
neyslusamfélagsins. En um leið
og framleiðslan, hlutirnir sem
maðurinn framleiddi á færibandi,
höfðu þannig breytt um eðli frá
því sem gilt hafði á dögum hins
heiðarlega handverks, þá hafði
staða hins eiginlega framleiðanda
einnig breyst. Framleiðandinn
sem höfundur verka sinna hafði
einnig verið þurrkaður út. Um
leið og framleiðslan glataði varð-
veislugildi sínu og þeim einstakl-
ingsbundna eiginleika sem hand-
verkið hafði til að bera, þá var
einnig ljóst að notagildi hlutanna
skipti ekki lengur máli, heldur
ímynd þeirra og þau sálrænu áhrif
sem þau höfðu á neytandann:
það voru auglýsendurnir sem
gáfu framleiðslunni gildi og
höfðu úrslitaáhrif á það hvort
hún sannaði gildi sitt á markaðn-
um.
Pop-listin sagði okkur að lista-
mennirnir gætu valið um tvennt:
að ganga í raðir auglýsendanna
og þjóna þeim sem yfirstétt yfir
hinum nafnlausu framleiðend-
um, eða þá að nota hæfileika sína
til þess að afhjúpa þetta nýja
samskiptamynstur.
Það er á engan hátt hægt að
segja að SÚM-listamennirnir
hafi verið popplistamenn, en þeir
höfðu hins vegar skilið þennan
boðskap, þeir höfðu skilið stöðu
sína og þeir tóku afstöðu sem var
pólitísk: í þjóðfélagi sem hafði
tekið auglýsinguna eða ímyndina
fram yfir notagildið og vöruna
fram yfir brúkshlutinn var ekki
þörf fyrir myndlist sem „hlut“
eða safngrip. Þarsem listamaður-
inn var ekki lengur fyrirmynd
framleiðandans var ekki lengur
þörf fyrir listamanninn í hinum
hefðbundna skilningi. Hann var
orðinn utangarðs í neysluþjóðfé-
laginu og starfsvettvangur hans
var á sviði hugmynda en ekki
framleiðslu safngripa.
Ekki svo að skilja að það sé
eitthvað nýtt: hugmyndir hafa
alltaf legið til grundvallar allri
listsköpun. En á þessum tíma var
það nauðsynlegt sem aldrei fyrr
að taka af öll tvímæli um það að
listamaðurinn var ekki í hlutverki
auglýsingaskrumarans að búa til
vöruímyndir til neyslu fyrir hina
nýríku yfirstétt, heldur að skapa
hugmyndir sem gátu haft varan-
legra gildi og hjálpað manninum
til þess að átta sig betur á þeim
veruleika sem hann bjó við.
SÚM-listamennirnir þreifuðu
sig í blindni í átt til þess að skapa
ÓIAFUR GÍSLASON
listaverk sem voru sífellt efnis-
minni og enduðu að lokum í því
að skapa verk sem voru í rauninni
hrein hugmynd eða athöfn.
SÚM-hreyfingin og Nýlista-
safnið sem arftaki hennar hlutu
að vera í uppreisn gegn hinni op-
inberu menningarstefnu, sem í
hugmyndaleysi sínu hafði gert
listina að neysluhlut og Listasafn
íslands að grafhýsi yfir dauða
hluti. Ekkert opinberaði í raun
betur menningarlegt gjaldþrot
hinnar nýríku íslensku borgara-
stéttar sem þannig varði
hagsmuni sína í hræðslu við hið
óvænta og óttanum við að flett
yrði ofan af hinu falska yfirborði
„Menningarinnar“.
Þess sjást nú ýmis merki að
starf SÚM-hreyfingarinnar og
Nýlistasafnsins hafi borið ávöxt.
Sá ávöxtur er ekki fólginn í digr-
um sjóðum fagurra listaverka,
heldur í nýjum hugmyndum sem
smitað hafa út til nýrrar kynslóð-
ar listamanna, og jafnvel náð að
skapa nokkra viðhorfsbreytingu
hjá almenningi og opinberum
stofnunum.
Þessi viðhorfsbreyting lýsir sér
kannski fyrst og fremst í því að
menn líta ekki lengur á það sem
nauðsyn að listaverk sé hlutur
sem sómi sér vel uppi á vegg eða í
afmörkuðum sal eða safnhúsi.
Þvert á móti, þá er listaverkið
niðurstaða rannsóknar á veru-
leikanum og vettvangur þess á sér
engin afmörkuð svæði í þjóðfé-
laginu. Og gildi þess fer ekki eftir
útlitinu, heldur eftir því hvort
það segir okkur eitthvað um sjálf
okkur og þann veruleika sem við
búum við. Nýlistasafnið er fyrst
og fremst heimildasafn um rann-
sóknir sem listamenn hafa gert á
þeim veruleika sem umlykur
okkur. Það er safn um hugmyndir
en ekki hluti. Það hefur ekki það
hlutverk að loka listina inni,
heldur að skapa henni vettvang
hvar sem er í okkar þjóðfélagi.
Með sýningu þeirri sem Lista-
safn íslands hefur efnt til í sam-
vinnu við Nýlistasafnið í tilefni
afmælisins virðist sem hið opin-
bera hafi nú loksins dregið ein-
hvem lærdóiri af yfir tuttugu ára
þrotlausu starfi þeirra utangarðs-
manna sem-af hugsjón hafa hald-
ið uppi merki nýsköpunar í ís-
lenskri myndlist. Því ber að fagna
og um leið og við óskum afmælis-
baminu til hamingju með afmæl-
ið og óskum því langra lífdaga þá
getum við ekki annað en óskað
Listasafni ísiands þess að það
megi draga enn frekari lærdóm af
„litla bróður“ og hleypa meira af
fersku lofti inn í sín nýju og við-
hafnarmiklu salarkynni.
-ólg
Föstudagur 14. október 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21