Þjóðviljinn - 01.02.1991, Blaðsíða 15

Halldór E.
Laxness, leik-
stjóri, er nýlega
kominn heim að
loknu
mastersprófi frá
einum virtasta
leikstjómarskóla
Bandaríkjanna,
Califomia Ins-
titute of the Arts,
þar sem hann
lagði bæði stund á
kvikmyndir og
leikhús, og stjóm-
ar sýningu Nem-
endaleikhússins á
Leiksoppum um
þessar mundir.
Halldór á þegar
langan feril að
baki innan leik-
húsa í mörgum
þjóðlöndum og
hefur tekið þátt í
40-50 leikhús-
verkefnum sem
leikari
og leikstjóri
- Jœja, þú ert nú korninn heim
tilstarfa eftir áratugs útivist...
- Já, fyrst fór ég til Ítalíu sem
skiptinemi og ætlaði að vera eitt ár,
en ílentist svo og starfaði þar sem
leikari með þekktum leikhóp, Te-
atro della Fortuna. Ég greip síðan í
ýmislegt fleira, var eitt ár við nám í
kvikmyndagerð í Englandi, en leik-
listin togaði sterkar í mig og ég
starfaði síðan með leikhópi í lista-
miðstöð borgarinnar Batjff í Al-
bertafylki í Kanada í tvö ár. Þetta er
ein glæsilegasta listamiðstöð Norð-
ur-Ameriku, staðsett í stórkostleg-
um þjóðgarði, hinum elsta í þessum
heimshluta. Þama kynntist ég m.a.
vel nútima-óperunni, en vann allan
tímann sem leikari og leikstjóri. Ég
tel það afar mikilvægt fyrir leik-
stjóra að hafa kynnst leikhúsinu ífá
þeirri hlið.
Síðan var ég í fjögur ár í Los
Angeles við Calart listaháskólann,
Califomia Institute of the Arts.
Hann er lítill miðað við stóm stoíh-
animar í Bandaríkjunum, telur um
800 nemendur, þar af um 20 útlend-
inga, og árlega em ekki teknir inn
nema 2-3 á leikstjómarbrautina.
Þama fékkst ég bæði við leikhús-
verk og kvikmyndir. í skólanum em
tvenns konar kvikmyndadeildir,
önnur sem er helguð tilraUnakvik-
myndum og hin fyrir leikstjóra sem
leggja stund á hefðbundnari tækni í
leikhúsum og kvikmyndum.
Kvikmyndanámið þama er að
mestu skipulagt sem undirbúningur
fyrir vinnu í bandaríska iðnaðinum.
En þetta er fjölbreyttur skóli, þar
sem allar listir koma við sögu og
mikið samstarf milli deilda. Þótt ég
væri í leikstjómamámi fór ég líka
gegnum leikaradeildina og þurfti að
leggja stund á tónlist, myndlist,
leikmyndagerð ofl. Það er áríðandi
fyrir leikstjóra að kynnast efniviðn-
inn og skilja aðstöðu leikarans sem
best. En I leikhúsi nútímans er beitt
mikilli tækni og það er mjög mikil-
vægt að leikstjórinn þekki mögu-
leika hennar og takmörk. Hins veg-
ar er í sjálfu sér ekki hægt að kenna
leikstjóm, annað hvort hafa menn
hana í sér eða ekki.
Lokaverkefni mitt var Káka-
síski krítarhringurinn eftir Bertolt
Brecht og þar vann ég t.d. með alls
konar fólki úr tónlistardeildinni.
Útkoman var hljómlist úr öllum
heimshomum, tónlistina samdi
Spánveiji, en hljómsveitin notaði
meðal annars mexíkóskar og afrísk-
ar tmmbur, indverskt orgel ofl., en
danshöfundurinn er ffá Balí. Sýn-
ingin var sviðsett í ffægu leikhúsi
skólans, Modular Theatre F., sem er
eins og Nemendaleikhúsið héma,
með opinberar sýningar.
Kvikmynd &
kvikmynd
- Lagðirðu eins mikla stund á
h'ikmyndanámið og leikhús-
vinnuna?
- Já, þær vom mikill þáttur hjá
mér. Ég hafði það mikla leikhús-
reynslu að ég taldi mig hafa efni á
að eyða talsverðum tíma til þess að
fá grunn í þeim efnum. Þar að auki
er þetta viðfangsefni sem fólk í
mínu fagi verður hreinlega að
kunna í nútímanum. Það þarf að
öðlast skilning á muninum: á þess-
um tveim greinum, leikhúsinu ann-
ars vegar og sjónvarpi og kvik-
myndum hins vegar. Nú er áhrifa
þeirra farið að gæta í Ieikhúsinu og
fyrir kemur að þangað berast eins
konar kvikmyndahandrit. Þá þarf
að kunna að þýða þau yfir í form
leikhússins.
Svo þýðir ekkert að loka augun-
um fyrir þeirri staðreynd að al-
14 SlÐA — NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 1. febrúar 1991
Vinna með tónskáldinu John Cage, sem situr fyrir miðju, I leikmynd eftir Halldór E. Laxness fyr- Sviðsmynd úr nútfmaóperunni „Abandoned 1504" (Yfirgefinn 1504) eftir Halldór E. Laxness,
ir sýninguna „Song Books" (Söngbækur) eftir Cage I Banff Center f Kanada 1984. sem sýnd var I Banff Center (Kanada 1985. Titill verksins vísar til þess að Michelangelo lauk við
risastyttuna af Davíð árið 1504.
menningur hefur miklu meira af
kvikmyndum og sjónvarpi að segja
heldur en leikhúsi. Kvikmynd og
sjónvarp eru tungumál út af fyrir
sig, sem þarf að kunna, til að geta
talað sama tungumál og leikhús-
áhorfendur gera. Heimsmyndin er
sjónrænni núna en þegar bókin og
orðið höfðu yfirhöndina og þar með
eru sjónrænu miðlamir orðnir hlut-
ar af skynjun og skilningi nútíma-
mannsins.
- Er samkeppnin á milli leik-
hússins og nýju miðlanna að
harðna?
- Nei, ég held að það tímabil sé
búið. Leikhúsið mun alltaf halda
sínu, þar fæst reynsla sem er ólik
kvikmyndum. Leikhúsreynslan
gefur meira, þar em bein samskipti
við áhorfandann og þar rækta menn
sitt eigið hugmyndaflug. Lífið i
leikhúsinu, samspil áhorfenda og
leikenda, verður alltaf mikilvægt.
Leikhúsið hefur t.d. aftur náð sér á
strik í Bandaríkjunum, því að fólk
metur þessa reynslu mjög mikils.
Kvikmyndin er frekar hluti af
neyslugranninum, það að fara í bió
er eins og að fara í sturtu. I leikhús-
inu fer fram ritúal, þar er fólk þátt-
takendur i stað þess að vera neyt-
endur. Sköpunin er í huga áhorf-
andans.
Ég er héma fyrst og fremst að
tala um kvikmyndina sem iðnað,
ekki list. Listrænar kvikmyndir em
allt annar handleggur.
- Seturðu skýr mörk á milli?
- Mér finnst í allri umræðu,
bæði hér og erlendis, að það séu
alls ekki sett nógu skýr mörk á milli
þessara tveggja greina innan kvik-
myndanna. Bandaríkjamenn halda
oft að þeir séu að gera listrænar
kvikmyndir, þegar þeir era í hrein-
um iðnaði, eða kannski listiðnaði.
- Þú ert ekkert á móti skemmt-
anaiðnaðinum?
- Hollywood er bisniss-heimur
og hefur verið og verður alltaf.
Bisnissmenn byijuðu þar að gera
kvikmyndir, en ekki listamenn.
Þetta er bara önnur deild, Oskarinn
er verðlaun í skemmtanaiðnaði, rétt
eins og góð eldhúsinnrétting fær
verðlaun á húsbúnaðarsýningu, en
ekki sem myndlist á Bíennalnum i
Feneyjum.
- Hefurðu kannski sérstakan
áhuga á skemmtanaiðnaðinum eins
og hann birtist í kvikmyndum?
- Ég er áhugamaður um matar-
gerð. Stundum býður maður heim
litlum hópi og gerir tilraunir í eld-
húsinu, en við önnur tækifæri fær
maður fleira fólk í heimsókn og
matreiðir þá eitthvað sem fleiri geta
notið. Við höfum þörf fyrir
skemmtanaiðnað og ég hef ekkert á
móti honum, við borðum súkkulaði
og föram i bíó. Sum okkar hafa svo
sérþarfir og fara að sjá listrænar
kvikmyndir líka.
- Gætirðu hugsað þér að vinna
við iðnaðinn?
- í skemmtanaiðnaðinum eru
góðir handverksmenn, líkt og til
era góðir múrarar, og ég get ekki
annað en metið þá mikils. Ég álít
pottþétta kvikmyndagerðarmenn
mjög virðingarverða, þeir kunna
margt og ná að miðla því til íjöld-
ans.
- Nýleg Hollywood-dœmi?
- Ég veit að sumir fá fyrir hjart-
að þegar ég segi þetta, en skemmti-
myndir eins og Ghostbusters og
Goodfellas era meistarastykki. Þar
fara saman handbragð og listffæði-
leg markaðssetning, sem gera
myndimar að aðdáunarverðum
gripum. Þetta er sambærilegt við
góðar pípulagnir, það lekur ekki við
hné og samskeyti, fittingsið er í
lagi. Mörg formúlu-handrit Banda-
ríkjamanna era mjög vel gerð og
myndmálið ríkt.
Eldri kynslóðin naut þess að
koma auga á blæbrigði I bókmennt-
um, yngra fólkið tekur eftir þeim í
kvikmyndum. Sumir sjá ekki nema
söguna í þeim, en blæbrigði í kvik-
myndum er viss stíll sem ekki nær
til allra. Unglingar undir tvítugu
núna hafa séð mikið, þekkja vinnu-
brögðin og era mjög næmir á
myndmálið.
- Hvað er mikilvœgast í kvik-
myndinni?
- Allt byijar í handritinu. I
Bandaríkjunum era handritin end-
urrituð mörgum sinnum og þar
koma margir við sögu. En strúktúr-
inn, myndmálið, er ekki hægt að
taka út úr þessu samhengi, svo
myndin standist. Kvikmyndin er
ekki eins og leikhúsið, þar sem allt
getur gerst á einfaldari hátt og
stundum án þessa strúktúrs. Ef
myndmál kvikmyndar er ekki rök-
rétt, gengur hún ekki upp. Og þessi
strúktúr er klassiskur, það er ekki
hægt að komast af án hans. Leik-
stjórar eins og Godard, Lynch og
Tarkovskí, sem mörgum finnst fara
nýjar leiðir, nota sömu beinagrind
og höfundar kúrekamyndanna. I
allri sagnahefö er ákveðinn strúk-
túr.
Holl, erlend
áhrif
- Nú er talað um mikið flóð er-
lendra áhrifa á Islandi gegnum
sjónvarp og kvikmyndir. 85% af
bíómyndunum eru frá Bandarikj-
unum og þessa dagana er sjón-
varpað linnulítið á ensku frá Sky-
og CNN-stöðvunum. Hvað um
áhrifin á íslenska menningu?
- Viss hluti af heimsmenning-
unni felst I kvikmyndum og sjón-
varpi. Það er ekki hægt að stöðva
eða takmarka áhrif og ffamrás
þeirra. Aðalatriðið er að gleyma
ekki þeim stofnunum sem viðhalda
íslenskri menningu. Það verður að
halda hér uppi á myndarlegan hátt
bókmenntum, kvikmyndum, mynd-
list, þótt það sé dýrt.
Mikilvægast í þessum efnum er
skólakerfið, allt frá leikskólanum
upp í listaskólana. Þar á að efla
menninguna, fást við alíslenska
hluti. Það er menningarfasismi að
beijast við erlend áhrif eða banna
þau. Það þarf að þjálfa unga fólkið í
að velja og hafha úr því efni sem
berst til landsins. Það getur verið
mikill menningarauki í erlendu
efhi, lika fféttum, ekki síður en inn-
lendu. Hins vegar er það gömul
saga, að ef einhver fyrirbæri ná
ekki til ákveðinna aðila, þá era þeir
á móti þeim.
Við íslendingar höfum enga
ástæðu til að vera hræddir um eitt
eða neitt í þessum efhum, menning-
in er svo sterk hér á landi. Það era
fáar þjóðir sem eiga jafn gott leik-
hús, jafn öflugar bókmenntir.
- Finnst þér rétt að skylda
sjónvarpsstöðvar til að hafa amk.
helming efnis íslenskt?
- Ég veit ekki hvort það er
raunsætt. íslensk menning verður
ekki rifin upp með rótum á auga-
bragði, hér fer fólk ekki allt í einu
að tala ensku, þótt hún heyrist í
sjónvarpi. Maður sér þetta skýrar
effir að hafa dvalið langdvölum í
útlöndum. Islendingar átta sig oft
ekki á hvað hér er margt að gerast,
hve öflug menningin er í þessu
landi, þar sem jafn mikið gerist og
hjá miljónaþjóðum. Leikfélögin úti
á landi hafa ekki lagst niður, þar sit-
ur fólk ekki við sjónvarp í öllum
ffístundum. íslendingar era hér að
fást við allar listgreinar af miklu
kappi, fólk gefur sér tíma til að
rækta menningaijarðveginn. Ef
hlúð er að menningunni í grann-
skólanum og annars staðar er engin
hætta á að við töpum menningar-
legu sjálfstæði.
- En það er nú býsna margt af
þessu góða listafólki okkar starf-
andi erlendis...
- Við snúum öll aftur, ísland er
paradís á jörð. Það era ekki mörg
Einleikur: Halldór tók saman, lék og
leikstýrði verkinu „Journey Through
a Mirror" (Ferðalag gegnum spegil),
sem unnið var eftir bréfum franska
rithöfundarins Antonin Artaud.
Banff Center, Kanada, 1984.
lönd í heiminum sem bjóða upp á
þvílík þægindi og lífsfyllingu. Hér
fer almenningur til þess að njóta
listviðburða, á sýningar, tónleika
offv. Mér finnst eins og margir geri
sér ekki grein fyrir því að hinn al-
menni borgari á íslandi er miklu
betur upplýstur en í flestum öðram
löndum og hefur meiri beina
reynslu af list og menningu en
gengur og gerist. Islenskt listafólk
er vel menntað, ferðast mikið og
fylgist með. Það dýpkar skilning á
mannlegu samfélagi að alast upp I
návíginu héma og því megum við
ekki tapa niður. Því meira sem við
sjáum og heyram af erlendu efni,
þeim mun betra, segi ég.
Leikhús &
leikhús
-Hvað er mikilvægast við hlut-
verk leikhússins?
- Þar era vissar rætur menning-
arinnar sem þarf að hlúa að. Ég hef
valið þá leið vegna þess að ég hef
lært tungumál leikhússins. Að vísu
hef ég ekki skrifað handrit fyrir
leikhús, heldur fyrir ópera og kvik-
myndir. Ég sinni hinni túlkandi hlið
leikhússins, sem leikari og leik-
stjóri.
- Hvemig líst þér á íslenskt
leikhús samtimans?
- Við lifum á stórkostlegum
tíma í íslenskri menningu hvað
leikhúsið varðar, til sögunnar er
komið Borgarleikhús, fljótlega fá-
um við endurgert Þjóðleikhús, og
hér er ógrynni af hæfileikaríku
fólki. Næstu ár held ég að verði af-
skaplega blómleg í menningarlíf-
inu. Til sögunnar era mættir lista-
menn sem hafa þjálfað sig og
breikkað list sína, studddir af þeim
sem skilja að menningin kostar
mikla peninga. Og þetta era ekki
styrkir, því þessir peningar koma
óbeint aftur. Hins vegar á að greina
skýrar á milli þess sem er hefö-
bundið leikhús, skemmtun og til-
raunir. Allt er þetta jafh mikilvægt,
en það þýðir ekki að gera sömu
kröfur til allra sviðanna. Skemmt-
analeikhús á að meta og njóta
þeirra á forsendum afþreyingarinn-
ar, en tilraunimar á að skoða sem
tilraunir. Það vill koma fyrir að
áhorfendur og gagnrýnendur séu að
dæma verkin á skökkum forsend-
um. En það þarf að skoða hvort
verkið er gott í sinni deild.
- Finnstþér vanta breidd í leik-
húsið, Jjölbreyttara verkefnaval,
jleiri tilbrigði í túlkun?
- Nei, breiddin er feiknarleg
hérlendis. Leikritið „Ég er hættur,
farinn“ I Borgarleikhúsinu er til
dæmis stórkostleg sýning, en það á
ekki að gera þá kröfu til aðstand-
enda hennar að næsta uppfærsla
verði í öðrum stíl. Það þarf að gera
fólki kleift að halda áfram að þróa
og dýpka tilraunir sínar.
- Er samt ekki eitthvað sem
betur mætti fara hér?
- Hérlendis vantar menningar-
hagfræðinga, menningarrekstrar-
fræðinga, fólk sem starfar eingöngu
við ffamkvæmdastjórn menningar-
mála, og það á að vera bisnissfólk,
gott fólk. Listinni þarf líka að koma
á markaðinn. Hér ríkir enn of víða
sá hugsunarháttur, bæði í atvinnu-
lífi og menningu, að fyrst eigi að
framleiða og síðan selja. En þetta er
öfugt í nútímanum, fyrst þarf að
selja, svo að ffamleiða. Bóndinn er
sterkur í okkur.
- Eiga atvinnuleikhúsin ís-
lensku að sinna því betur að láta
leikhópa starfa innan stofnana?
- Persónulega held ég að það sé
leikhópunum hollara að vera ftjáls-
ir, og taka við ffamlögum ffá ríki,
bæjarfélögum og öðrum sem vilja
styrkja þá. Það felst viss styrking í
því að fólk finni þörfina til að
skipuleggja þessa starfsemi sjálf-
stætt, þar skapast annar andi og
skoðanir, heldur en ef slíkt fer ffam
innan stofnana.
í þessu þjóðfélagi þarf meira af
fólki sem hefiir verið að gera til-
raunir utan stofhana, þar sem er
meiri hringrás og hraði í vinnu-
brögðum. Það er gott að vera í leik-
húsi þar sem fólk þorir að setja upp
hluti sem eru ekki fullkomnir.
Sjálfstæðir hópar gefa meira en
stofnanahópar. Ungt fólk sem síðar
á eftir að vinna i atvinnuleikhúsum
á ekkert endilega heima þar strax.
Betra er að fá fyrst tækifæri til að
rækta fyrst eigin skoðanir og stíl,
ffekar en að byija á því að taka tillit
til og mótast af því hlutverki sem
stofhanimar eiga að þjóna. En slík-
ir hópar þurfa líka á fólki að halda
sem kann að markaðssetja menn-
ingu.
- Hventig heilabrot kvikna
þegar leikstjórinn er með nýtt
handrit i höndunum?
- Það er alltaf þetta sama,
manni finnst maður vera að byija
upp á nýtt, hvert verkefhi, hver
leikari, allt er framandi. Það þarf
fyrst að kasta öllu út um gluggann
og skilja síðan bakgrunninn, hvar
maður býr og við hverja maður er
að tala og vinna með. Ég hef sjálfur
verið í mörgum löndum og er vanur
nýjum leikuram, nýjum áhorfend-
um, nýjum aðstæðum, tækni og
vinnuaðferðum. Það kemur alltaf
upp sú staða að aðlaga sig nýjum
stað og nýrri stund.
í leikhúsinu er mikil þörf á
samspili. Það er svo margt sem ekki
er skrifað í textann, maður þarf að
skilja höfundinn, leikarana og
áhorfendur, svo að sýningin fái líf
sem lifir I heild sinni. Þegar unnið
er með texta er mikilvægt að virða
og skilja uppruna hugmynda. Ég tel
að það væri mjög gott fyrir unga
leikritahöfunda að vinna með leik-
stjórum að þróun sýninga, til að ná
valdi á strúktúr leikhússins, gera
sýningamar fullkomnari og skýrari.
ÓHT
Föstudagur 1. febrúar 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SlÐA 15