Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1948, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
311
urn skipan lögrjettunnar og haft
þar.nig mikil áhrif á löggjafarvaldið.
Loks komst framkvremdarvaldið, sem
einstakir goðorðsmenn og höfðingjar
höfðu áður haft, að fullu og öllu í
hendur konungs. Með það vald fóru
í umboði hans hirðstjórar og sýslu-
menn eða valdsmenn, eins og þeir
voru oft kallaðir. Þegar fram liðu
stundir, varð þið æ algengara, að
útlendir menn gegndu hirðstjóraem-
bættinu, jafnframt því sem útlend-
ingar sátu í biskupsembættunum
bæði i Skálholti og á Hólum. Ýmsir
af hirðstjórunum voru misindismenn,
eigi síður en sumir biskuparnir, og
misbeittu stöðu sinni fxæklega til að
auðga sjálfa sig og sýndu landsmönn-
um margvíslegan yfirgang. Eftir
miðja 14. öld tók konungur upp það
óheillaráð að selja landið á leigu,
og keyrði þá um þverbak með alls
konar álögur, þar eð markmið hirð-
stjóranna var að hafa sem mestan
hagnað af landinu. Má fara næri-i um
það, hversu hagkvæm slík stjórn hef-
ir verið íslendingum, þegar þar við
bættist, að í hirðstjóraembættið völd-
usc oft óhlutvandir fjárplógsmenn.
í annálum er líka til þess tekið,
hversu mjög landið hafi þá verið kúg-
að af alls konar gjaldheimtum. Það
er til marks um stjórnarfarið, að
„ntargir af höfðingjum landsins fóru
með ránum og manndrápum, flýðu
svo utan á náðir konungs, er beim
var eigi lengur vært á íslandi, og
kemu síðan út aftur að vörmu spori
xr.tð lögsögu eða sýslu yfir nokkr-
um hluta lands eða jafnvel hirð-
st;iórnarvöldum“ (Jón Aðils). Þetta
er tímabil valdsmahna eins og Smiðs
hitðstjóra Andrjessonar, sem alkunn-
u. er, og Eiríks Guðmundssonar, sem
fcr að saklausum manni, merkis-
bónda í Borgaríirði, á jólanóttina og
liet hálshöggva hann, en kom svo út
með hirðstjórnarvöld yfir íslandi
tveim arxim síðar. Slíkt rr.anr.tak var
þa í Íalendingxiía, að þeir ljetu hvor-
ugan þessara konunglegu embættis-
manna þurfa að kemba hærurnar.
Þe.gar hjer var komið, það er rúmri
öld eftir að landsmenn gengu kon-
ungi á hönd, virðist konungur og
umboðsmenn hans hjer á landi al-
gerlega vera búnir að gleyma Gamla
sáttmála og þeím skyldum við Is-
lendinga, sem hann lagði konungi á
herðar.
•i
■' ■ j s,‘,
II.
En íslendingar hafa aldiæi lært að
g’eyma. „Gléymum ekki, munum
heldur“, eru þeirra örlagaorð. Þeir
höfðu tryggt sjer xjettindi með sátt-
mála við konung. og þau rjettindi
skyldu í heiðri höfð. Mitt í óstjórn
þeiiri og agaleysi sem gekk yfir
landið á síðara hluta 14. aldar, verða
Árnesingar og aðrir landsmenn til
þess að minna umboðsmenn konungs
á forn rjettindi landsmanna og krefj-
ast þess, að þau sjeu virt og haldin.
A’’ þessu efni er gert skjal það í
Skálholti hinn 20. júlí árið 1375, sem
nefnist Arncsingaskrá, og er svo að
orði kveðið, að þetta sje „samþykkt
og samtal allra bestu manna og al-
múga á íslandi“ Árnesingaskrá er
saniþykkt til verndar almennum
landsrjettindum. Er þar skírskotað
til ákvæða Gamla sáttmála um, að
íslenskir skuli vera lögmenn og sýslu-
menn og engar utanstenlur vilji
menn hafa um þau mál, sem ís-
lenskir dómarar fái yfir tekið. Af-
sagðar voni allar nýjar álögur, fram-
ar en forn þegnskylda krefði, svo
og þeir lögmenn, er eigi væru sam-
þvkktir í lögrjettu að rjettu þing-
taki, og ennfremur sá sýslumaður
eða ljensmaður, sem sýslu leigir.
Lcks skuldbinda menn sig til að
styrkja hverir aðra til laga og rjett-
ar, hver sem í hlut eigi.
Sigi verður þess vart, að Árnes-
ingaskrá hafi haít nein bein áhrif
a stjornarfar landsins a nréstu arúm
eða síðar. fin engu að síður er hún
stcrmerk heimild um þann anda, sem
ríkti með almúganum á íslandi. Hún
er fyrsta varðan á vegi sjálfstæðis-
baráttu íslensku þjóðarinnar. Hún
sýnir, að þjóðin hafði engu glevmt af
þeim rjettindum, er hún hugðist
mundu tryggja sjer með Gamla sátt-
mála fyrir rúmlega hundraði ára.
III.
Tíminn líður, og 15. öldin gengur
í garð. Hún hófst með svartadauða
og endaði með plágunni síðari, tveim-
ur mannskæðustu drepsóttum, sem
komið hafa yfir þetta land, svo að
sögur greini. Ollu þessar drepsótt-
ir, einkum þó hin fyrri, mikilli
ringulreið á högum landsmanna og
svo stórkostlegri misskiptingu auðs,
að þess munu varla dæmi hjer á
laridi fyrr eða síðar. Samtímis því
gerðist svo róstusamt í landinu, að
aldrei hefir verra orðið í því efni
síöan á Sturlungaöld. Aðfarir að
mönnum, ránskapur og vígaferli eru
tiðir viðburðir. Landið er enn sem
fyrr selt á leigu, hirðstjórar koma
og fara, flestir útlendir, og hugsa um
það framar öllu öðru að hafa lands-
menn að fjeþúfu, fara meira að segja
stundum sjálfir með rán og óspektir
innanlands. Sýslumenn fara að dæmi
yfirboðara sinna og fremja jafnvel
rán og hervirki í sinni eigin sýslu.
Valdsmenn og umboðsmenn þeirra
ríða um sveitir með marga sveina
og heimta allan fararbeina, mat og
hey, af bændum. Alls konar álögur
fara sívaxandi, og allt virðist stefna
að fullkomnu agaleysi. Verslun lands
manna er á hinni mestu ringuireið.
Annað veifið berjast útlendingar um
verslunina, ýmist sín á milli eða við
landsmenn, en annað veiíið kemur
engin sigling til landsins ár eftir ár.
Kirkjuvaldið í höndum útlendra
biskupa þrengir merra og meira að
andlegu lífi þjóðarinnar, jafnframt
því sem það seilist æ lengra og lengra