Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1948, Blaðsíða 6

314
LESBOK morgunblaðsins
hins spaka í Skálholti. Pjetur hafði
það einkennilega viðurnefni, að hann
var kallaður ríkismannafæla. Hann
mun hafa búið í Öndverðarnesi í
Grímsnesi. Um aðra, sem undir sam-
þykktina skrifa, er fátt kunnugt og
eins um það, hvar þeir hafi búið í
sýslunni, og leiði jeg hjá mjer frek-
ara umtal um það efni að þessu sinni.
En allir hafa þessii menn skráð nöfn
sin óafmáanlega á spjöld sögunnar og
verðskulda bæði virðingu og þakk-
læti hinnar íslensku þjóðar.
V.
Hver var svo árangurinn af Ás-
h'ddarmýrarsamþykkt, og hvernig
tókst hjeraðsbúum að framfylgja
henni? Um það eru engar beinar
htimildir fyrir hendi, en vafalaust
má telja, að svo sterkur samtaka-
andi sem lýsir sjer í samþykktinni
hlýtur að hafa haft áhrif og þokað
sýslubúum fastar saman um rjettindi
þtirra og hagsmunamál. Þó að heim-
ildir geti þess hvergj berum orðum,
má eflaust hafa það fyrir satt, að
Áshildarmýrarsamþykkt hefir haft
bein. áhrif á atburð, sem gerðist í
Áinessýslu sex árum síðar. Sá at-
burður er dráp Ljenharðs fógeta að
Hrauni í Ölfusi árið 1502. Ljenharð-
ur var útlendur umboðsmaður hirð-
st;:órans og gerðist brátt mjög illa
þokkaður, enda hafði hann í frammi
ójöfnuð og yfirgang við bændur. Hann
settist á Arnarbæli í Ölfusi með ráni
og „gerði margt stráklega“, eins og
ein heimild kemst að orði. Um þær
mundir hafði Torfi Jónsson hinn ríki
í Klofa á Landi sýsluvöld báðum
megin Þjórsár. Hataðist Ljenharður
vi5 hann og hjet að drepa hann. Safn-
aði Torfi þá liði og fór að Ljenharði,
er hann var á gistingu á Hrauni 1
ÖJlusi, og tók hann af lífi. Þótti það
hin mesta landhreinsun, og voru
þeiœ Torfa og mönnum hans settar
vægar skriftir fyrir það verk. Ekki
fór betur fyrir öðrum fógeta, Diðrik
frá Minden, árið 1539, er hann ko.m
að Skálholti á leið sinni til að ræna
k'austrin í Skaftafellssýslu, skap-
raunaði þar Ögmundi biskupi, göml-
um og blindum, og þóttist geta lagt
undir sig allt ísland við sjöunda
mann með mörgum öðrum háðung-
arorðum. Ráðsmaðurinn í Skálholti,
sjera Jón Hjeðinsson, safnaði þá liði
um Grímsnes og Hreppa, fór að Dið-
riki og drap hann og fjelaga hans.
Jeg vil ekki segja, að áhrifa frá Ás-
hildarmýrarsamþykkt gæti beinlínis
í því verki, en hitt mun varla of-
mælt, að andi samþykktarinnar sje
þar til staðar, andi frelsis og sam-
taka gegn órjetti og ofbeldi erlendra
ljensmanna.
í sjálfstæðisbaráttu íslendinga á
19 öld var Áshildarmýrarsamþykkt
ásamt Árnesingaskrá merkilegt vopn
í höndum vorum. Þessar samþykktir
sýndu það og sönnuðu, að Gamli sátt-
xnáli hafði ekki verið dautt pappírs-
plagg, heldur lifandi þáttur í rjettar-
vitúnd hvers Islendings. Mennirnir
ftá ÁshUdarmýri eru rödd samtíðar
sinnár, rödd allrar þjóðarinnar. Þeir
eru fulltrúar frjálsborins og drengi-
legs hugsunarháttar, sem hefir jafn-
an verið einkunn og aðalsmerki
góðra íslendinga. Og þeir gerðu meira
en þá gat órað fyrir: Þeir brýndu
vopnin í hendur óbornum niðjum sín-
um, sem hófu baráttu fyrir sjálf-
stæði landsins og leiddu hana til
lykta með fullum sigri.
VI.
Vjer höfum látið reisa hjer varða
úr steini „til minningar um Áshild-
armýrarsamþykkt 1496 og þá Árnes-
inga, er þar stóðu vöró um forn rjett-
indi hjeraðs síns, lands og lýðs á ör-
lagatxmum“, eins og letrað stendur á
graníthellu þeirri hinni miklu, er
gLeypt er í framhlið varðans. Það er
muelt, að varði þessi sjáist af næstum
þvi hverjum bæ a Skeiðum og þo
eru; a£ nokkrum bæjum í fleiri sveit-
um. En minningin er helguð hjerað-
inu öllu. Varðinn er aðeins ofurlítill
vottur virðingar og þakklætis núlif-
andi kynslóðar til löngu horfinna for-
feðra, sem drýgðu dáð og unnu hjer-
aði sínu og landi gagn og sóma. Lát-
um varða þennan minna oss á dæmi
þeirra á þann hátt, sem skáldið kvað
forðum:
Víða eru vörður reistar
á vegum sögu þessa lands,
úr fornöldinni fljúga neistar
framtaksins og hraustleikans.
Rjett er vörður við að hressa,
veginn svo að rati þjóð,
og bindini í að binda þessa
björtu neista úr fornri glóð.
Vjer þekkjum öll, eldri sem yngri,
hið mikils verða hlutverk, sem vörð-
um var ætlað með vegum fram á
Is:andi. Varði þessi er reistur í lík-
ingu slíkrar vörðu. Eins og vörðurn-
ar vísuðu ferðamanninum leið,
þannig á varðinn að minna oss á átt
og stefnu, hvenær sem þörf lands og
þióðar heimtar krafta vora. Menn-
irnir frá Áshildarmýri vissu, hvað
þeir áttu að gera, þegar þröngt var
kosti þeira og traðkað á fornum rjett-
indum þjóðarinnar. Þeir vísa oss veg-
inn enn í dag.
^W ^W ^W ^W ^W
ÞORBJÖRG JÓNSDÓTTIR
(Magnússonar frá Bræðratungu og
Þórdísar Jónsdóttur biskups Vigfússon-
ar) var harðlynd og kjarkmikil, en þó
ljettlynd og skemtin. Hún giftist aldrei,
en var alla ævi vinnukona í Eystra-
hrepp dg dó þar á sveit skömmu fyrir
1830 í hárri elli. Hún var snöggmælt í
tali og hafði stuttar setningar. Þessi
er ein saga hennar: „Einu sinni fór jeg
í lokin út í Vog. Jeg var nótt í Nesi.
í birtingu fór jeg að gá að hestunum.
Þeir voru stroknir. Jeg fór að elta þá.
Austur með sjónum sá jeg mann. Hann
kom þar upp úr klettaskoru. „Hefirðu
ekki sjeð hestana mína?“ sagði jeg.
Hann ansaði ekki. Þá kom þar annar.
Hann var höfuðlaus. Þetta voru bölvað-
ir s>ódraugar. Jeg tók upp í mig. Þa
hurfu þeir. Svo helt jeg lengra afram.
Þa íaaa jeg hestaaa. (Brynj. Jóass.).
•