Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1963, Blaðsíða 21

6. maí 1928:
Andlegt líf og einokun
Lsins kostnað. Það yrði ekki mjög is-
lenzkum bókmenntum til íramtara, ef
stíkt yrðu lög í landi.
Þ,
Eftir prófessor Halldór Hermannsson
írennt barn forðast eldinn, segir
gam&Jl málsháttur. Ef börnin forðast
það sem hefir orðið þeim að meini,
mætti ætla að þeir sem komnir eru til
vits og ára gerðu það miklu heldur.
En það lítur óneitanlega út fyrir, að
svo sé ekki alltaf. Hver sem kynnir sér
sögu íslendinga að fornu og nýju, mun
siáifsagt skjótt komast að raun um, að
ekkert einstakt atriði í sögu þeirra hafi
orðið þeim til jafnmikils tjóns, mér ligg
ur við að segja bæði á sál og líkama,
eins og danska einokunarverzlunin, enda
hefir það ekki verið lagt í lágina af
þeim íslendingum, sem um það mál hafa
skrifað. Ef hinir fullorðnu hegðuðu sér
eins og börnin í málshættinum, mundi
íslendingum bjóða við sjálfu orðinu ein-
okun, hvað þá heldur meira. En það lít-
ur sannarlega ekki út að svo sé. Þeir
eru varla komnir úr útlendu einokunar-
kreppunni og afleiðingum hennar, fyrr
en nokkrir leiðtogar þeirra fara að berj-
ast fyrir nýrri einokun. Þetta er harla
merkilegt og ekki geðslegt. Að vísu er
hér að ræða um innlenda einokun í
stað erlendrar, en svart er svart, hvort
sem það er innlent eða útlent. Enda
mundi það fljótt sýna sig, að innlend
einokun með kaupfélagsfyrirkomulagi
yrði jafnvel verri en sú danska var, því
að harðstjórn og fjötrar af hálfu al-
múgans eru að jafnaði verri en af hálfu
einstaks einvalda, enda er það að eiga
við hundrað höfðaða ófreskju í stað ein-
höfða harðstjóra. Meðan böndin voru fá
og einstaklingsfrelsið mikið, var blóma-
öid fsiands, og hví vilja menn þá ekki,
með söguna fyrir framan sig, leyfa nú
meðlimum íslenzka þjófélagsins að
reyna krafta sína, sýna vit sitt, áræði
og þekkingu sjálfum sér og þjóðinni til
íramfara? Það er því meiri ástæða til
að leyfa þeim þetta þar sem sjálfstæði
þjóðarinnar nú hefir fengizt fyrir fram-
takssemi einstakra manna. Ef sjávarút-
vegurinn með togara-aðferðinni hefði
ekki komizt í það horf sem hann hefir
verið í upp á síðkastið, hefði þjóðin
varla haft fjárhagsleg skilyrði fyrir því
pólitíska sjálfstæði sem hún hefir feng-
ið. En einmitt togarautgerðin er ein-
stakra manna verk. Ég veit, að þetta
mun almennt viðurkennt, þó svo líti
út sem allmargir dragi ekki þær réttu
ályktanir af því. íhaldsflokkurinn hefir
vist séð það Ijósast og því að jafnaði
barizt gegn þessúm nýju einokunar-
fjötrum, sem farið hefir verið fram á
að leggja á þjóðina; að vísu mun ein-
okun hafa verið lögð á einstaka vörur
tú tekjuauka fyrir ríkissjóð, en jafnvel
í svo takmarkaðri mynd mun hún hafa
gpfizt illa á íslandi sem annarsstaðar.
Því miður virðist einokunarsóttin æði
rótgróin, sem sjá má af því, að komið
hefir fram á sjónarsviðið ritstjóri, sem
verið hefir og víst er enn í íhaldsflokkn
um, með tillögu um einskonar andlega
einokun.
Rússar geri. Það er íslendingum til hróss,
að þéir gera þetta ekki, en fyrir því
þarf þjóðin ekki að vera svipt listsmekk,
eins og ritstjórinn vill vera láta. Lands
lag og loftslag og aðrar ástæður þjóðar-
innar hafa gefið andlegu lífi hennar
annað snið og annan brag en tiðkast
annarsstaðar, og fyrir því hafa bók-
menntir hennar borið einkenni, sem
hafa gefið þeim sérstakt gildi. Ef
liún hefði bundið bagga sína á
sama hátt og aðrar þjóðir í því efni,
hefði íslenzkum bókmenntum ekki
verið jafn mikil athygli veitt og verið
'iiefir. Ekki svo að skilja, að ekki megi
finna margt andlega lífinu á íslandi til
ioráttu — en stöðugt að gera lítið úr því
í sambandi við aðrar þjóðir, sem bæði
eru stærri og hafa lifað undir öðrum
knngumstæðum og átt við betri kjör
að búa, bætir ekki úr skák. Það er ó-
efað satt, þegar á allt er litið, að fslend-
ingar yfir höfuð eigi við minni bóka-
kost að búa en margar aðrar þjóðir og
gott væri ef úr því yrði bætt, en aðferð
sú sem ritstjórinn stingur upp á að notuð
verði til að bæta úr þessu er hvorki
meira né minna en andleg einokun, eða
ef menn vilja heldur kalla það bók-
menntaleg einokun., Hann nefnir þetta
stuttlega í enda greinar sinnar í Vöku,
og hefir síðan skrifað sérstaka grein í
„Lesbók Morgunblaðsins" 5. febr. síðast-
liðinn.
H,
Rí
lr. Kristján Albertsson hefir skrif
að í „Vöku“ ritgerð um andlegt líf á
íslandi. Hann ríður þar þó ekki vel á
vaðið, því að hann byrjar með því að
sneiða íslendingum fyrir það, að þeir
láti ekki renna strauma úr „tárapress-
um“ sínum yfir skáld sín og rithöfunda,
og faðmi ekki með fjálgleik þá sem
fimbu’.famba um stórskáldin — eins og
.íkisforlag kallar hann það. Ég
veit ekki til að slík stofnun sé nokkurs-
staðar til í veröldinni, nema ef vera
skyldi í Rússlandi, og mundu víst fæstir
vilja sækja slíkt þangað, einkum ef
„tárapressan“ fylgdi með í kaupbæti. En
hvort sem ríkisforlag er til nokkursstað-
ar eða ekki, gerir ekkert til, annars
væru nokkrar líkur til að það væri gott
fyrirtæki. Að mínu áliti er. það ekki
gott; þvert á móti; í stað þess að auka
og glæða andlegt líf meðal þjóðarinnar,
niá búast við því að slíkt fyrirtæki yrði
því til niðurdreps á marga vegu. í fyrsta
lagi, ef ríkisforlag yrði nokkuð nema
nafn og vindur, mundi það með tíman-
tim útiloka alla samkeppni — með öðr-
um orðum yrði einokunarforlag. Það
væri ekki heiglum hent að fást við bóka
utgáfu á íslandi, ef þar væri ríkisforlag
sem hefði til umráða af ríkisfé hálft
annað hundrað þúsund kr. árl. Sam-
kvæmt tillögum ritstjórans eiga jafnt
stórskáld sem skáldapeð að fá bækur
sínar útgefnar á ríkisins kostnað; rikis-
forlagið ætti að ala önn fyrir þeim
„sem samið geta sögur og kvæði skamm-
laust og snoturlega", eftir því sem hann
sknfar. Ég er hræddur um að ef kröf-
urnar eru ekki gerðar hærri en þetta,
mundi ýmislegt slæðast með, sem ekki
yrði þjóðinni til andlegrar uppbygging-
ar, því að svo sem kunnugt er, það eru
ekki allir skáld, þó þeir yrki, eða rit-
höfundar, þótt þeir geti sett eitthvað
saman „skammlaust og snoturlega.“ Og
hvaðan ættu aðrir forleggjarar að fá
nokkuð til að gefa út, ef rikisforlagið
birti allt sem væri „skammlaust og snot-
urlega“? Ekki því að heilsa, að þeir gætu
lifað á því að gefa út þýðingar á ritum
merkra útlendra höfunda, því það á
ríkisforlagið líka að gera. Ekki heldur
gætu þeir haft ofan af fyrir sér með því
að gefa út uppreisnarrit, því það gerir
íorlagið einnig; það á sem sé að gefa út
Dr. Halldór Hermannsson
bækur hvers efnis sem þær eru, jafnvel
þótt þær séu árás á ríki og kirkju, mann
íélagsskipun og annað þess konar, bara
ef þær eru „skammlaust og snoturlega“
skrifaðar. En gæti nú ríkið gert það með
góðri samvizku og sér að skaðlausu? Ef
ríkið á annars að vera til, þarf það að
fylgja fram einhverjum grundvallarlög-
um, hafa einhverja stefnu, vernda það
og gæta þess sem meiri hluti þjóðarinn-
ar álítur dýrmætt og nauðsynlegt til
þjóðþrifa. En hvernig má það vera, ef
ríkið sjálft gefur út bækur sem berjast
á móti þessu — berjast á móti ríkinu
sjálfu og tilveru þess? Hægri hönd rík-
isins vissi ekki hvað hin vinstri gerði?
Ég er hræddur um að þetta leiddi út í
iliar öfgar; því að hvort sem það glæddi
andlega lífið eða ekki, yrði það að lík-
indum til að stytta það jarðneska hjá
mörgum manni, því að það mundi leiða
beint til óstjórnar og lögleysu. Hr. K.A.
gerir ráð fyrir að þetta forlag sé alger-
lega ópólitískt; forstöðumaður þess á að
vera kosinn af einhverri þriggja manna
nefnd, sem kvað eiga að koma á lagg-
irnar og vera kosin af hinum pólitísku
fl.okkum á þingi, og úr þeim hreinsun-
areidi á að koma fram ópólitískt for-
lag. Því miður skil ég ekki þann út-
reikning. Ef svona fyrirkomulag leiðir
ekki beint inn í pólitíkina og flokka-
drættina, þá veit ég ekki hvað getur gert
það. Bókaútgáfur yrðu að flokksmáli,
og þar sem ríkisforlagið yrði sterkara
en allir aðrir bókaútgefendur (ef þeir
annars væru til) mundi það ráða lög-
um og lofum um hvað á prent kæmi,
og afleiðingin gæti orðið niðurdrep
mál- og prentfrelsis. Hinsvegar kynni
það að skoðast skylda slíks ríkisforlags
að gefa út öll frumsaman rit er því
byðist, sem væru „skammlaust og snot-
urlega" skrifuð, og það yrðu sjálfsagt
margir, sem gætu fullnægt þeim skil-
jrðum; þeir mundu því reyna að lifa
á þessu og þannig kæmi upp einskonar
bókmenntalegt ,proletariat“, sem ó-
efað gerði sjálfu sér lítið gagn og þjóð-
inni minna. Það yrði lítil hvöt fyrir höf-
unda, að vanda ritsmíðar sínar, ef þeir
ættn víst að fá allt sem væri „skamm-
laust og snoturlega" ritað gefið út á rík-
að þarf varla að fjölyrða frekar
um þetta, því að frá hvaða hlið sem mál
!.ð er skoðað, er það jafn varasamt og
getur verið hreint og beint stór hætta
fyrir allt andlegt líf og öll þjóðarþrif.
Nú er það víst rétt, að bókaútgáfur á
fslandi eru allmiklum erfiðleikum bundn
ar. En þó eru ekki svo fáir sem fást við
það starf, og margir þeirra hafa unnið
þjóðinni mikið gagn. Og hví skyldi lög-
gjafarvaldið loka þeim atvinnuvegi fyrir
einstaklingum, sem finna hvöt hjá sér
til að gefa sig að honum? Ríkisstjómin
á að gera borgurunum mögulegt að fást
við það sem þá fýsir mest til og eru
iagnastir fyrir, þegar það getur orðið
sjáifum þeim og almenningi til heilla;
og það mun sannast, að slík stefna
verður þjóðinni til meiri framfara en
einokunarhöft eða ofmikil afskipti
stjórnarinnar af atvinnuvegum manna.
Það er skylda stjórnarinnar eftir megni,
að auka velmegun manna og þar með
kaupmagn þeirra til bóka og annars.
Hálft annað hundrað þúsund króna á
ári gæti orðið til meiri heilla andlegu
lífi þjóðarinnar, ef þeim væri varið til
þúfnasléttana eða annarra verklegra
framkvæmda, heldur en kasta þeim út
í svo heimskulegt fyrirtæki sem ríkis-
forlag.
Eins og hr. K.A. getur um, kom próf.
Sigurður Nordal með eitthvað líka til-
lögu fvrir nokkrum árum. Ef mig minn-
ir rétt, þá leiddi hún til þess, að þingið
veRti Þjóðvinafélaginu einhvern styrk
til útgáfu á þýðingum útlendra merkis-
rita. Þetta mun vera upptök þess, sem
nefnt er „Bókasafn Þjóðvinafélagsins.“
En hvernig hefir það gengið? Fyrst kom
út frægt rit eftir Plato, þá nokkrar rit-
gerðir eftir merkan amerískan sálarfræð
ing, þá mannfræði þýdd úr ensku, því
næst upphafshefti af frumsömdu riti um
drauma, og loks upphafshefti af þýddu
riti um pólarlöndin, og þannig stendur
félagið uppi með tvö hálfköruð rit, sem
varla heyra til merkisrita heimsbók-
menntanna. Einhvers stefnuleysis kenn-
ir í þessu.
É,
I g hygg annars, ef ríkið vill
styrkja útgáfu fræði- og skemmtilbóka,
ætti það að veita Bókmenntafélaginu
fé til þess. Með þeirri stjórn, sem fyrir
félaginu stendur nú, virðist félagið að
vera að fá fastari stefnu, enda mun
henni ljóst, að ekki dugir að fitja upp
á svo mörgu, sem fyrri stjórnir gerðu.
Nú eru líka félögin orðin svo mörg, að
þau verða að skipta verkum með sér.
Vísindafélag íslendinga ætti að ann-
ast útgáfu strangvísindalegra rita og
er það ekki nema skylda ríkisins að
hlynna að því sem mest; Sögufélagið
ýmsra sögulegra rita, og Búnaðarfélag-
ið búnaðarrita o.s.frv. Slíkt fyrirkomu-
lag getur alltaf veitt svigrúm einstök-
um mönnum til bókaútgáfu; það getur
verið að þeir verði hvorki feitir né flug
ríkir á því, en það verða ekki heldur
allir sem fást við bókaútgáfur í stóru
londunum. Það heyrast kvartanir um
slíkt, ekki síður þar en á íslandi.
Hr. K. A. getur þess, að frumvap muni
verða lagt fyrir þing það, sem nú situr
á rökstólunum um þetta ríkisforlag.
Þegar þessi grein mín kemur til íslands,
er málið ef til vill klappað og klárt —
ríkisforlagið lögleitt. Það væri illt, ef
svo væri. En það gæti þá kannske að
iokum opnað augun á íslendingum fyrir
þvi, að einokun er þjóðarböl. Þeir þurfa
Hklega að fá fleiri skelli, áður en þeim
lærist, að einokun er drep og dauði, en
lcgbundin frjáls samkeppni sú aðferð
sem hingað til hefir reynzt bezt á flest-
um sviðum.
Ithaca, 3. april 1928.
32. tölublað 1963
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21