Lesbók Morgunblaðsins - 07.05.1967, Blaðsíða 11

sná víst, a8 hæfileiki Hjartar til þeirrar
Kjálfsmenntunar, sem hann náði að
Iþroska með sér á unglingsárum, hugvit
Ihans og sívakandi áhugi á meiri fræðslu,
Ihafi verið höfuðatriðið.
Hjörtur var sér ávallt þess meðvit-
landi, sem stendur í eðlisfræðinni, að
611 vor þekking er í molum og vér
ejálfir ófullkomnar verur. Þótt hann
»ð sumu leyti stæði háskólakennurunum
Jafnfætis eða framar, þá skorti hann þó
)ýmis undirstöðuatriði, sem þeir höfðu
numið, svo sem stærðfræði, en hún er
tómetanlegt hjálpargagn í þessum fræð-
Mm. Hógværð Hjartar og lítillæti, sem
honum var eðlilegt í umgengni við aðra,
háa sem lága, bendir til, að það hafi
legið fjarri honum að ofmetnast í vel-
gengni sinni.
Háskólakennararnir báru Hirti gott
trrð og furðuðu sig oft á kunnáttu hans
IDg bókfróðleik. Líktu þeir honum stund-
um við hinn mikla Michael Faraday
K1791—1876), sem einnig var sjálf-
snenntaður maður, en reyndist afburða
Bnjall tilraunamaður, fyrst í efnafræði,
en síðar í rafmagnsfræði. Lagði hann
Iþar m. a. undirstöðuna að rafsegulsviðs-
íræðum og benti þar á að nota sviðs-
kraftana til snúnings seguls. En það
•varð undanfari rafsegulvélanna, er síðan
feköpuðu raforkuöldina. Hjörtur hafði
•einnig af hyggjuviti sínu og með til-
raunum gert sér glögga grein fyrir seg-
Ulsviðum og síðar rafstöðusviðum.
lEinkaleyfisbrautin
ótt Hjörtur hefði á fyrri starfs-
Ifirum sínum komið fram með ýmsar um-
Ibótatillögur, hugsaði hann ekki um
einkaleyfi handa sér sjálfum, meðan
Ihann starfaði hjá öðrum, en lét hús-
bændum sínum í té þær tillögur til
Ibóta, sem þeir gátu notað. Það er ekki
tfyrr en hann hætti störfum fyrir síma-
Ifélagið, þótt í eigin verkstæði væri, að
Ihann fer að hugsa til einkaleyfa og þá
tverða fyrir honum fyrst þarfir verk-
stæðis hans sjálfs. Þetta fyrsta einka-
leyfi er hann sótti um árið 1900 var
spunavél til að vinda einangrun um víra
er hann þurfti mjög að nota í tæki sín.
Var að vél þessari mikil afkastaaukning.
Einfaldir spunarokkar, sem notaðir
Ihöfðu verið áður, þóttu Hirti of sein-
Virkir. Hann setti saman slíka rokka,
Kaldi hæfilegt að hafa þá 20 í röð, reim-
Iknúna frá sama vélarási. Vél þessi hefir
breiðzt út frá Hirti og farið sigurgöngu
»m allan heim, þar sem unnið er að
teinangrun víra. Var þessi fyrsta umsókn
Hjartar því góð byrjun á einkaleyfis-
Ibrautinni. Hann fékk leyfið veitt þann
80. júlí 1901, eftir 9Vz mánaðar bið. Það
Sem nýtt var í þessu einkaleyfi hans var
aðallega samsetning margra spunahausa
í eina samstæðu og sjálfvirkt eftirlit
íneð frágangi spunans með rafstraumi.
N
i ’ æsta umsókn Hjartar um emka-
leyfi var skráð 1902 og fékk hann leyfið
Veitt 11 mánuðum síðar þ. 10. febrúar
1903. Það var segulbjalla, sem var eitt
af fyrstu viðfangsefnum hans hjá síma-
félaginu. Þetta varð dýrari gerð í þess-
um bjöllum, en hinsvegar endingarbetri
bg stillanleg innan víðra marka.
Þriðja leyfið var rafneistatæki, eitt
þeirra áhalda, sem Hjörtur hugsaði sér
lil notkunar við kennslu í háskólum.
Kom það ári síðar en segulbjallan.
Hjörtur sótti á sama ári, 1903, um fjögur
einkaleyfi. Fékk hann fyrst veitta bjöll-
una þ. 9. febrúar, en hin fengust síðar.
Þannig er Hjörtur kominn á strik með
lumsóknir um einkaleyfi og hélt því
láfram í meira en 30 ár, þannig að upp-
ttinningarnar urðu alls yfir 80. Voru sum
leyfin fengin í öðrum löndum auk
Bandaríkjanna. Varð einkaleyfafjöldinn
allur upp undir 150 talsins.
Á áratuginum 1900 til 1909 sótti
Hjörtur um 17 leyfi, 1910—1919 um 34,
1920—1929 um 15 og frá 1930—1932 um
önnur 15. Fékk hann þau öll veitt, hið
síðasta 1935. Þessar tölur eiga við leyfi
veitt í Bandaríkjunum.
Meðan á athugunum umsókn'anna
■stóð í einkaleyfastofnun Bandaríkjanna
í Washington D. C. var Hjörtur tíður
gestur þar á skrifstofunum. Hann sagði
síðar svo frá að hann hefði verið þar
eins og grár köttur, öllu skrifstofufólki
kunnugur og ávallt vel tekið. Sat hann
þar löngum og las gömul einkaleyfi eða
einkaleyfisumsóknir sem höfðu ekki náð
fram að ganga.
Meðal embættismanna stofnunarinnar
voru menn sem voru sérfræðingar og
fæknimenntaðir menn á því sviði, sem
einkaleyfin fjölluðu um. Enginn vafi
er á því, að : viðtölum Hjartar við þessa
menn hafði hann spurt margs og notað
sömu aðferð og hann hafði við háskóla-
kennarana um kennsluáhöldin, að fræð-
ast um leið. Hefir hann þannig kynnzt
sjónarmiðum þeirra og getað notið þess
við lagfæringar á umsóknum sínum,
þegar þörf var breytinga. Þá gat hann
og hagnýtt það, sem hann hafði sjálfur
lesið um fyrri einkaleyfi á skyldum
sviðum.
Einkaleyfin eru veitt til 17 ára í
Bandaríkjunum. Má sækja um endur-
nýjun á leyfi en það er ekki veitt oft.
Svo er að sjá sem Hjörtur hafj aðeins
einu sinni fengið einkalejrfi endurnýjað.
Var það neistaspóla, en á henni átti
hann fleiri en eitt einkaleyfL Enda er
oft vænlegra að fá nýtt leyfi á endur-
bættu tæki en sækja um endurnýjun
á gamla tækinu.
Ðáspenntir spennar
c
O pennar urðu snemma eitt af
helztu tækjum Hjartar. Eftir neistaspól-
urnar, tók hann að gera tilraunir með
spenna. Þegar Hjörtur var orðinn kunn-
ur af kennsluáhöldum sínum fékk hann
oft fyrirspurnir um smíði á ýmsum
öðrum tækjum. Ein slík fyrirspurn kom
frá Purdue-háskólanum í Indianaríki
um hvort hann gæti ekki smíðað há-
spenntan spenni til nota við tilraunir
með háspennu. Hjörtur var fús til að
reyna, hann hafði sjálfur verið með til-
raunir á þessu sviði. Þetta mun hafa
verið 1903 eða 1904. óskað var eftir þvL
að spennirinn yrði settur upp á heims-
sýningunni í St. Louis sumarið 1904.
Var þá orðinn naumur tími til undir-
búnings, svo mjög að eigi vannst tími
til að fullprófa spenninn fyrr en hann
var kominn á sýningarstaðinn. Prófunin
gekk vel og spennirinn vakti mikla
eftirtekt. Hann var 20 kw. við 60 riða
straum og hækkaði spennuna úr 120
voltum upp í 504.000 volt. Þá var hæst
spenna á rafmagnslínum 60.000 volt. Til-
raunir voru gerðar með spenninn á sýn-
ingunni, sem vöktu mikla athygli, og að
sýningunni lokinni hlaut Hjörtur gull-
pening að verðlaunum og frægð hans
breiddist út um heiminn.
Hjörtur sótti um einkaleyfi á há-
spenntum spenni þ. 17. apríl 1905 og
fékk leyfið veitt þ. 3. marz 1908. Var
það 8. einkaleyfi hans.
Sýningin í San Francisco 1915
egar halda skyldi sýningu þá,
sem kölluð var Panama-Kyrrahafs-
alþjóðasýningin, fékk Hjörtur styrk hjá
Smithsonian-stofnuninni til að smíða
stóran milljón volta spenni. Sýningar-
stjórnin tók því vel að fá slíkan spenni
á sýninguna og kostaði uppsetningu
hans þar og rekstur meðan á sýning-
unni stóð. Tók undirbúningur að smíð-
inni rúmlega hálft annað ár, en síðan
tók smíðin 31 dag. Hjörtur varð að
smíða vélar til að skera niður bönd og
spólur og einangrun í þær, svo og til að
vinda spólurnar og einkum stóran papp-
írshólk til einangrunar milli eftir-
vafs og forvafs í spenninum. Sótti
Hjörtur um einkaleyfi á vélum þessum
1913 og fékk þau veitt árið eftir og 1915.
Vindingarvélinni var komið fyrir i
stálhylki er tæma mátti að lofti. Voru
spólur og einangrunarhólkur undin þar
i lofttómi við 180° C., allt gegndreypt i
einangrunarlakki. Með lofttóminu náðist
burfcu raki og loftbólur, sem ella hefðu
getað orðið eftir og dregið úr einangrun-
arhæfni þess. Þessi aðferð hefur síðan
breiðzt út frá Hirti þar sem háspenntar
spólur í spenna og rafvélar eru undn-
ar.
Þá sótti Hjörtur um einkaleyfi á
svelgtraustum spenni þann 6. okt. 1913,
og fékk það veitt 16. nóv. 1915, um
það bil sem sýningunni lauk. SVelg-
traustur er þýðing á enskunni surge-
proof og táknar svelgur eða svelj-
andi yfirspennuöldur, er komið geta
eftir háspennulínum, sem numið geta
margfaldri rekstursspennunni og oft
verður vart í lánum í þrumuveðrL
Hjörtur finnur þarna örugga vörn gegn
þvi að slíkur sveljandi geti komizt í
lágspennuvafið og valdið þar tjóni. Er
hann þarna langt á undan sínum tíma,
því áratugum síðar var þessa öryggis
ekki ávallt gætt sem skyldi við smíði
spenna.
Sýningarspennir þessi var 1090 kw að
afli við 60 riða straum. Forvafið var gert
fyrir 2100 volta spennu en eftirvafið
1.000.000 volt. Tilraunir miklar voru
gerðar með spenninn og þeim hagað að-
allega þannig að sett var upp vírnet
utan við spennishúsið um 15 m á hvorn
veg og um 11 m yfir jörð, hengt upp á
4 hornum með tjöruibornum köðlum og
stálstólpa. Utan um samskeyti kaðals
og nets voru hafðar vírnetskörfur til
hlífðar, er reyndust vel, og háspennu-
itengingin til netsins var hengd upp á
sama hátt. Var hún annað úttak spennis-
dns með milljón voltum, en hitt úttakið
var grunntengt. Þegar spenna var sett á
vírnetið blikuðu allir vírar og hrislu-
glit stóð út frá öllum endum og rönd-
um. Þótti þetta tilkomumikið og dró að
sér fjölda sýningargesta. Rafstöðu-
sviðið undir netinu var svo sterkt, að
menn kenndu óróleika líkt og oft grípur
menn í þrumuveðri. Ef hendi var lyft
stóð hrævareldur út frá hverjum
fingri. Menn gátu dregið neista hver frá
öðnum og óþægilegt var að halda á
málmhlutum, svo sem regnhlífum, sem
titruðu með 60 riðum á sek. eins og
rafstraumurinn hafði. Þegar spennunni
var hleypt á kiknuðu menn ósjálfrátt í
hnjánum. Hleypa mátti straumi til
jarðar um neistabil. Var það reiðarslag
4 til 5 m á lengd með þrumugný. Vakti
allt þetta mikla furðu sýningargesta.
Hjörtur hlaut að vonum pullpening
sýningarinnar að verðlaunum, einnig
þessu sinnL og frægð hans flaug á ný unx
heiminn. Fékk hann á sig nafnið Nik-
ola Tesla Chicagoborgar, en Tesla var
heimsfrægur uppfinningamaður, 10 ár-
um eldri en Hjörtur, með tilraunastofu
í New York-borg.
Að sýningunni lokinni flutti Hjörtur
spenninn til sín og kom honum
fyrir í kjallara hússins þar sem hann
hafði verkstæði sín. Sýndi hann oft gest-
um spenninn og hleypti þá stundum
spennu á til gamans.
Eyðing þoku.
Hjörtur lét orð falla að því á sýn-
ingunni 1915 að nota mætti háspennta
rafstrauma til að eyða þoku í loftL en
meðan á sýningu stóð varð aldrei veður
til þeirra tilrauna. Hafði hann athugað
áhrif rafstöðusviða á sama hátt og
hann áður hafði gert tilraunir með
segulsvið.
En það leið ekki á löngu áður en
hann fengi tækifæri til að prófa þetta,
þótt á nokkurn annan veg yrði. Það var
eirvinnslufélaig, sem hafði verið sakað
um að eyða öllum gróðri umhveris
verksmiðjuhús sín, við það að eitraður
reykur, er kom upp um reykháfana,
legðist á jörðina og sviði gróðurinn.
Hjörtur tók að sér að athuga þetta
og notaði svipaða aðferð og hann hafði
haft á sýningunni í San Francisco.
Hann renndi vírnum niður í gegnum
reykháfana og hlóð þá háspenntum
straumi. Gat hann með því læknað
meinið og bjargaði félaginu frá
vandræðum. Og eiigi nóg með það, fé-
lagið gat safnað þeim efnum, sem
voru í reyknum, en settust nú til í reyk-
háfnum fyrir áhTÍf rafstöðusviðsins.
Var þá hægt að ná þeim þaðan og gera
að verzlunarvöru, sem reyndist verð-
mæt. Af einkaleyfum Hjartar er ekki
að sjá að hann hafi fylgt á eftir þess-
ari tilraun sinnL sem þó gafst svo vel.
En aðferð þessi hefur reynzt mjög gagn-
leg, eins og Hjörtux sá fyrir. Hefir hún
breiðzt út síðan, einkum undir nafn-
inu Cottrell-úrfellisaðferð til reyk- og
lofthreinsunar.
Niðurlag í næsta blaði.
Leikur
Eftir Ragnar Inga Aðalsteinsson
Þú bomst til miín, kona,
um kvöld fyrir austan.
i Líf þitt var ástin,
þín örlög að gefa,
elska og vona.
Og þú varðst mér leikur
með líf þitt að veði.
í kj arrprýddum hvammi
mörg kvöld fyrir austan
þín kvöl var min gleði.
Eitt kvöld varstu horfdn,
þá bærðist ioks eitthvað
í brjósti mér.
Líf mitt var orðið
leikur að þór.
7. maí 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H