Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.1969, Blaðsíða 11

verlö tiurtu, ineöaT annars faö-
ir minn“.
Móðir HofEmanns og amma
skiptu sér lítt af uppeldi drengs
ins. Þær voru ávallt heilsulega
miður sín og bjuggu saman í
herbergi, sem þær fóru helzt
ekki úr, enda þótt þær hefðu
næga krafta ’il að rífast og agn-
úast í nær tvo áratugi. Uppeld-
ið féll því í nlut piparfólksins
móðurbróður og móðursystur
Hoffmanns. í'rændi hans var
jústínzráð, en hæfileikar hans
til embættisstarfa voru svo sér-
kennilegir, eins og maðurinn að
flestu leyti, að hann komst til-
tölulega mjög fljótt á eftirlaun.
En frænka hans, sem álltaf
gekk í græoum silkikjól með
rauðum borðum, virðist hafa
verið eina manneskjan, sem gat
verði glöð og innileg á þessu
kynlega heimili. Hún lét sér
mjög annt um drenginn, tók
hann stundum á kné sér og sagði
sögur, spilaði á lútu og söng.
En það var móðurbróðirinn,
sem var húsbóndinn á heimil-
inu og tók sannarlega föður-
hlutverkið mjög alvarlega. Lét
hann drenginn sofa í rúmi hið
næsta sér. Þessi eindæma sér-
vitri og duttlungaful'li maður,
sem lét alla ávarpa sig jústinz-
ráð innan heimilisins skipulagði
allt með ítrustu nákvæmni,
svefn, mat og drykk, lestur,
tónlist, allt hafði sinn afmark-
aða tíma upp á mínútu og
breyttist úr einu í annað eftir
fastákveðnum reglum allan dag
inn. Ein reglan var þó bezt, að
því er Hoffmann og frænku
hans fannst, en hún var sú, að
á hverjum miðvikudegi fór júst
isráðið út í pkipulagðar' heim-
sóknir til gamalla kunningja.
-C* þessu heimili var
hljómlistin mjög í hávegum
höfð og jústisráðið hand-
lék slaghörpu ,,af villi-
mannlegri leikni“, eins og
Hoffmann otðaði það síðar.
Hann var sérfræðingur í verk-
um Emanuels Bach. (Eitt af 20
börnum Johanns Sebastians).
Á stundum homu frændur og
frænkur í kvöldheimsóknir með
al'ls kyns hljóðfæri, og þá var
efnt til hljómleika undir stjórn
jústisráðsins. Urðu þeir Hoff-
mann mjög minnisstæðir
viðburðir, ekki síður í
sjón en heyrn, enda hef-
ur hann lýst þeim snilld-
arlega í ýmsum verkum sínum.
Hann varð að sitja hreyfing-
arlaus á stól við hliðina á
frænku sinni, meðan á konsert-
inum stóð, og það hefði oft ver-
ið erfitt, ef ekki hefði verið
svo margt spaugilegt að sjá.
Þarna var gamall málflutnings
maður, sem drengnum var oft
starsýnt á, Hann spi'laði á fiðlu
og kallast Musewius í sögum
Hoffmanns. Hann var klædd-
ur ljósbláum jakka með gyllt-
um hnöppum, gyrtur silfursverði
og var með rauðleita hárkollu
með hnút í hnakkanum. Hann
lék á fiðluna af eldlegum áhuga
og hengdi þá yfirleitt hárko'll-
una upp á snaga á meðan. Oft
varð hann gripinn slíkum eld-
móði, að honum héldu engin
bönd, heldur óð áfram í taum-
lausri hrifningu, laus við allar
hömlur samleiksins. Og þarna
var bæjargjaldkeri, sem blés svo
kröftuglega í flautuna, að það
slokknaði hvað eftir annað á
kertunum hja honum. Emanue'l
Bach var dýrlingur hússins, og
nafn hans vur nefnt með lotn-
ingu eftir hvern konsert.
En frá hæðinni fyrir ofan bár
ust oft tónar harinagráts og
kveinstafa. Þar bjó hinn verð-
andi rithöfundur ZakariasWern
er, 8 árum oldri en Hoffmann,
með vitfirrtri móður sinni, sem
var nýorðin olikja. f brjálæðis-
köstunum kallaði hún sjálfa sig
Maríu mey og son sinn Hinn
krossfesta, en Guðs son, þegar
bráði af henni.
I þessu umhverfi ólst Hoff
mann upp fyrstu 6—7 árin og
má nærri geta að þau mörk-
uðu djúp spor i sál hans. En
smám saman iosnaði hann und-
an áhrifavaldi og kúgun hins
stranga móðurbróður síns og
hætti að taka hann eingöngu al
varlega. Það hetfur vafalaust
orðið honum til bjargar, að
hann var gæddur ríku skop-
skyni sem þoskaðist mjög
fljótt, enda átti hann eftir að
verða frábær skopmyndateikn-
ari. Kenjar og duttlungar
frænda hans ng hegðun yfirleitt
höfðu einnig i sér ýmsar spaugi
legar hliðar, þegar betur var
að gáð, og það reyndist ekki
svo erfitt að fara í kringum
karlinn og gabba hann, þegar
farið var að kunna á hann.
Um þessi bernskuár Hoff-
manns má margt lesa í hinni
frægu bók hans, sjálifsævi'sögu
„Kattarins Murr“, sem síðar
mun getið.
En þessum Þ ænda sínum þakk
aði hann þó ávallt fyrstu mennt
un sína og margt gott, sem
hann innrætti honum í uppvext
inum, strangan heimili'saga og
reglusemi og umfram allt þrot-
lausa iðni og skyldurækni, sem
síðar varð bæði samtímamönn-
um og síðari tíma undrunar og
aðdáunarefni. Móðurbróðir
Hoffmanns varð honum þrátt
fyrir allt það, sem feður
Mozarts og Beetihovens urðu
sonum sínum. Hann kenndi
honum tónfræði og hljóð-
færaleik, svo lengi sem
þekking hans hrökk til, en að
því búnu kom hann honum í
kennslu hjá frábærum pólskum
organleikara, Podbielski. sem
gaf honum bá innsýn og þann
skilning í hljómlistarlegum efn-
um, sem hann æ síðan bjó að
og þroskaði með sér, og með
sínum aðferðum tókst Podbi-
elski að opna drengnum undra-
heima Johans Sebastians Bach.
Hann hafði verið for-
eldralaus og einmana og
fáum kynnzt utan hins
sérstæða og drungalega
heimilis. En er hann hóf skóla-
göngu stækkaði veröld hans óð
fluga, því að heimar listarinn-
ar opnuðust honum, og hann
leit þá af miklum fögnuði. Hann
var mjög bráðþroska og fjöl-
þættir hæfileikar hans komu
brátt í ljós. Fyrst var það tón-
listin, en þegar hann var 12
ára hafði hann náð miklu valdi
yfir orgeli, píanói og fiðlu.
Hann vakti athygli sem undra
barn í heimaborg sinni, og það
dró ekki úr aðdáun manna, er
hann sýndi ieikni sína á flyg-
ilnum, jafnvel með frumsömd-
um verkum, að hann var svo lít
i'll vexti, að hann leit út fyrir
að vera 8—10 ára gamall.
Almenna sxólagöngu hóf Hoff
mann 11 ára gamall, 1787, og
þá kynntist hann jafnaldra sín-
um Theodor Hippel en þeir urðu
vinir ævilangt gegnum þykkt og
þunnt, þótt þeir væru mjög ólík
ir að eðlisfari. Skólastjórinn var
Pólverji, eins og þriðji hver
íbúi Königsoargs í þá tíð, Dr.
Wannowski, scm var vinur heim
spekinganna Kants og Hamanns
Stjórnaði hann skólanum í anda
upplýsingastetnunnar, enda var
þetta ríki Friðriks mikla, sem
lézt er þeir Hoffmann og Hipp-
el voru 10 ára. Þeir félagar
báru djúpa virðingu fyrir Dr.
Wannowski og minntust hans
ævinlega þakkiátum huga.
Undir handleiðslu Dr. Wann-
owskis voru þeir í 5 ár. Hæfi-
leikar Hoffmanns vöktu fljótt
athygli Wannowskis, sem lét
sér mjög annt um hann og leið-
beindi honum langt út fyrir hin
ar venjulegur námsgreinar. Auk
hljómlistariðkana sinna tók
Hoffmann að stunda myndlist
af kappi og náði brátt mikilli
leikni í gerð andlitsmynda.
Varð þegar vart ríkrar tilhneig
ingar hjá honum til að gera
skopmyndir af sérkennilegu
fólki, enda varð hann einn
bezti skopmyndatei'knari síns
tíma. Hann munaði heldur ekki
um það að mála sjálfur leik-
tjöldin síðar meir, er hann
þurfti á því að halda fyrir eig-
in verk.
Heimur bókmenntanna hlaut
einnig að op riast honum. Goethe
var þá um fertugt, en bók hans
„Þjáningar hins unga Werth-
ers“, hafði óá í rúman áratug
haft gífurleg áhrif á hina ungu
kynslóð. Eigi aðeins komst ást-
arsorg Werthers mjög í tízku
þá, heldur og klæðaburður hans
eins og Goethe lýsti honum.
Minnir það mjög á vora tíma.
Hoffmann las verk Rousse-
aus af miklum áhuga og varð
svo hrifinn af „Játningum" hans
að hann las þær annað veifið
alla ævi. En það má nærri geta,
ekki sízt með hliðsjón af því
uppeldi, sem hann hafði notið,
að hin byltingarkenndu rit Ro-
usseaus um uppeldismál hafi
vakið athygli hans. Hann bjó
ennþá í húsi ömmu sinnar. Geð-
veiki kvennanna þar varð hon-
um ekki lengur til skelfingar,
héldur að msrkilegu sálfræði-
legu rannsóknarefni. Og sér-
vizka og smámunasemi móður-
bróður hans þjakaði hann ekki
lengur, heldur varð honum æ
meira tilefni til alls kyns gríns
og gamans.
Hoffmann innritaðist í há-
skólann í Königsberg 16 ára
gamalll og lagði stund á lög-
fræði af miklu kappi. Hann
gerði það ekki einungis fyrir
skyldfólk sitt, sem þó að sjálf-
sögðu æt'laðist til þessa af hon-
um. Hann var það raunsær þrátt
fyrir hið auluga og listræna
hugmyndaflug, að honum var
ljóst, að hann yrði að búa sig
undir borgaralegt lífsstarf, ef
honum átti að verða kleift að
njóta unaðsseinda listanna. Og
það er einkennandi fyrir hann,
að hann tók engan þátt í hinu
prússneska stúdentalifi, því að
siðalögmál þess var honum fjarri
skapi. Hann umgekkst fáa, en
góða vini, sem höfðu svipuð
áhugamál og hann. Það var síð-
ur en svo, að hann væri bind-
indissöm mannafæla, því að
hæfileikar hans til drykkju og
gleðskapar voru ekki meðal-
manns frekar en aðrar gáfur
hans, eins og brátt kom í ljós.
Og það er þá rétt að láta þess
getið strax, að hann var jafn-
framt og samtímis meðal skyldu
ræknustu og færustu embættis-
manna ríkisins.
Helst hefði hann þó viljað
gefa sig algerlega að listinni,
og hann átti vissulega í bar-
áttu innra með sér. „Ég les lög
af sannfæringu um nauðsyn
þess, en iðka hljómlist af ást-
ríðu á hvíldarstundum“ Hér er
að finna skýringu á því, hversu
mikið dálæti hann hafði á því
að skapa persónur, sem áttu í
stríði við umheiminn, hvort sem
sú barátta svo var sorgleg eða
spaugi'leg.
Jafnframt laganáminu tók
hann að sér tónlistarkennslu á
„betri heimilum“ í Königsberg.
Og þá var það, sem hann kynnt
ist ástinni fyrst. Henni laust
niður sem eldingu, og af varð
mikið bál. Hann var átján ára
en hún 28. „Töfrandi kona, full
áhuga og tilfinningu fyrir list“.
17 ára hafði hún verið neydd
til að giftast fimmtugum vín-
sala, og eftir lýsingunum á hon-
um að dæma er ekki ástæða til
að rengja hana um það, að hún
hafi ekki þolað hann. Hoffmann
hafði verið ráðinn ti'l að kenna
hinni fögru frú píanóleik.
Þetta varð bonum mikil og sár
reynsla, en ef til vill ljúfsár,
því að hann fann tilfinningum
sínum útrás í hljómlistinni og
átakanlegum bréfum til vinar
síns Hippel. Nú varð hann
raunverulega að þola öl'l stig
Werther-þjáninganna, hún var
engin uppgerð, eins og hjá flest
um hinum, og enginn vafi er á
því, að það hefur haft veruleg
áhrif á þroska hans og listsköp
un. Allt bendir til þess, að hún
hafi endurgoliið ást hans. Hér
var því um ósvikinn ástarharm-
leik að ræða, þótt hvorki yrði
hann lífshættulegur né ævilang
ur.
„Ég myndi örvænta, ef ég
hefði ekki píanóið", skrifaði
hann Hippel. Hann sökkti sér
niður í „Don Juan“, óperu
Mozarts, sem pá var látinn fyr-
ir fáum árum. Einnig samdi
hann aríur við „Li'la“ eftir Go-
ethe og músík fyrir kirkjuat-
riðið í „Faust“. Jafntframt tekur
hann fyrir alvöru að fást við
ritstörf og semur fyrstu skáld-
sögu sína, „Cornaro. Endurminn
ingar greifans Júliusar v. S.“
Hann er nú orðinn 19 ára.
Skáldsaga þessi komst aldrei
á prent, en Hippel er til vitnis
um það, að hún var fullgerð
— í þremur bindum. Hún mun
hafa verið byggð á sambandi
þeirra Hoffmanns og nemanda
hans í píanóleik, frú Hatt, en
hún hét Cora í bréfum hans.
Aðra skáldsigu samdi hann
einnig sama ár, „Hinn leyndar-
dómsfulli11, en handrit beggja
þessara skáldsagna eru glötuð.
c Hið einstæða við persónuna
Hoffmann kemur hér g'löggt
fram í fyrsta sinn. Hann getur
einbeitt sér að tveimur eða
fleiri greinum í einu — og ver-
ið jafnheill í öllum. Meðan
hann er sem óðast að skrifa
„Cornaro", tekur hann sprett-
inn í lögfræðinni og lýkur
fyrsta prófi við yfirréttinn í
Königsberg i júlí þetta sama
ár, þegar hann er 19 ára.
Myndlistina vanrækti hann
heldur ekki með öllu á þess-
um tíma. Hann gerði það að
undirlagi Hippels vinar síns, að
mála tvö málverk og senda hin-
um va'ldamikla föðurbróður
Hippels, en efnið var sótt í
sögu Frakklands. Hann fékk
þó ekki anmð en kurteislegar
þakkir fyrir \’ikið og þótti það
að vonum súrt í broti. Hann
kvartaði yfir þessu í bréfum til
Hippels og fannst hann hafa
eytt tíma og kröftum til lít-
ils. Hann vissi það ekki þá, að
fyrir myndir vur einnig hægt að
fá miklu ver-a en ekki neitt.
Hann átti brátt eftir að reyna
það. Hvað myndlist snertir, gaf
hann sig nú nær eingöngu að
andlitsmyndum og skopteikn-
ingum.
T vítugur hleypti hann loks
heimadraganum. Það var kom-
inn tími til. Jafnsárt og það var
að skilja við Coru, jafn'ljúft
var honum að kveðja hús ömmu
sinnar og fólkið þar. En hann
átti fleira skyidfólk, annan móð-
urbróður, sem einnig var lög-
fræðingur og var dómari í Glo-
gau í Slésíu. Bjó hann þár
með konu sinni og tveim fríð-
um dætrum og var mjög ólíkur
bróður sínum. Varð það úr, að
Hoffmann færi þangað og yrði
aðstoðarmaður hans. Heimilislíf
ið þar var með allt öðrum hætti
en hann hafði átt að venjast og
meira að hans skapi.
í Glogau dvaldist hann í 2
ár. Jafnframt lögfræðistörfum
stundaði hann að sjá'lfsögðu
tónlistina eins og alla tíð, en
nú blossaði einnig myndlistar-
áhuginn upp að nýju, því að
hann kynntist ítölskum málara,
Molinari, mjög sérkennilegri
manngerð, og skreyttu þeir í
sameiningu kirkju þar í borg.
Molinari átti síðar eftir að birt-
ast í ýmsum sögum Hoffmanns,
en þó sérstaklega í smiásögunni:
„Jesúítakirkjan í G.“ í Glogau
lauk hann öðrum hluta lögfræð-
innar.
En fleira markvert gerðist í
'lífi Hoffmanns í Glogau. Þar
kynntist hann fyrst pólskri
stúlku, Michalinu Rohrer-Trz
ynska, sem síðar átti eftir að
verða lífsförunautur hans. Síð-
ar en ekki alveg strax. Þó varð
hann ástfanginn þegar í stað að
dæma eftir bréfunum til Hipp-
els, en honum skrifaði hann
allt í hjartans einlægni — og
þar með einmg seinni tíma mönn
um, sem lesa vilja, því að bréf-
in eru varðveitt. Hann var
með henni í skemmtigarði í sól-
skinsskapi, hann var hamingju-
samur og fann hlýjan andar-
drátt hennar á vanga sér og
var að því kominn að segja
henni eitthvað þegar klukk-
an sló sex, og spilaði síð-
an Gleym mér ei, eftir
Mozart, og orðin dóu hon-
um á tungu. . Hann bar einn-
ig ástarhug til Minnu, frænku
sinnar, sem hann trúlofaðist
tveim árum seinna. Faðir henn-
ar, móðurbróðir hans, þurfti að
skreppa til Königsberg í maí
1797 og bauð Hoffmann með
sér. Þar dvöldust þeir í nokkr
ar vikur. Og þar bjó Cora.
Endurfundir þeirra voru sárs
aukafullir, ást þeirra blossaði
upp að nýju, og þau ræddu um
nauðsyn þess að Cora skildi
við mann sinn. Þegar Hoffmann
kvaddi, var t-ann bæði hrærð-
ur og særður logandi und. Ef
til vill myndi hann aldrei sjá
hana framar. En þó mun hann
sízt hafa órað fyrir hinu, að þeg
ar um haustið myndi hin róm-
Framh. á bls. 14
9. marz 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H