Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.1984, Blaðsíða 11

fjöllin ægt Matthíasi í bernsku: „Oftlega hvarf ég ang-
urvær eða grátandi heim, en gat ekki sagt, hvað að mér
gengi. Orsökin var, þótt ég þyrði ekki að segja það,
beygur minn við kvöldmyrkrið eða — fjöllin; þau
hræddist ég lengi, ef ég þurfti að fara einsamall eittj
hvað til fjalls, þaðan sem ný og fáránleg fjöll sáust.“
Þessar ógnþrungnu endurminningar urðu eins og fjar-
lægur bakgrunnur þeirrar háfjallatignar og þeirra
öræfatöfra, sem heillað höfðu Matthías sumarið áður en
hann samdi Útilegumennina, en hann hafði þá ferðazt
yfir þvert ísland sem túlkur tveggja kvekara. Hann
skrifar Steingrími af því 27. sept. 1871 á þessa leið: „Við
höfum átt dýrðlegt sumar, og var hin bezta skemmtun
að ríða um land vort í heiðbjörtu blíðviðri sumarsæl-
unnar og dufla við landvættirnar í fellum, fjalldölum,
fossum, hólum, gljúfrum, grásteinum, giljum, hellum,
heiðum, hraundröngum og hvitum jöklum, gömlum,
ginnhelgum, geislafáðum."
FÁTT UM ÍSLENZKAR FYRIRMYNDIR
Eftir sumarferðirnar er Matthías því hugfanginn af
styrk og stórfengleik óspilltrar öræfanáttúru sem and-
stæðu doðadaufra og lágkúrulegra byggðarlaga — og
bjarma fortíðardáða ber yfir hversdagsskímu samtím-
ans. Jarðvegurinn var undirbúinn fyrir útilegumanna-
leikinn, sem látinn var gerast hálfri þriðju öld aftur í
tímanum:
Þú ein bauðst mér trú og tryggð,
tröllum helga fjallabyggð;
dugur, þrek og dirfska mín
drjúgum óx við brjóstin þín.
Niðri í sveitum kúrir köld
kveifarskapar horuð öld,
og frjálsra manna haugum hjá
hunda-þúfum sefur á.
Þetta jólaleyfis-skyndiverk Matthíasar skólapilts er
merkur áfangi í sögu íslenzkrar leikritunar. Þar var
fátt á undan gengið og næsta fátæklegt. Elzta frum-
samda leikritið íslenzka, Sperðill Snorra prests og
rímnaskálds Björnssonar á Húsafelli, er að líkindum
samið því sem næst öld fyrr en Útilegumennirnir, vafa-
laust vegna kynna Snorra af skólapiltagleði í Skálholti
(svonefndu herranæturhaldi). í Sperðli eru aðalpersón-
urnar staðfestulausir menn eins og hér, þó annars kon-
ar útlagar þjóðfélagsins, sem sé flökkumenn, og þar er
uppflosnaður háskólaborgari, sem liggur ekki á mála-
kunnáttu sinni fremur en stúdentarnir í Útilegumönn-
unum (einkum í elztu myndunum). En Sperðill var gerð-
ur í skop- og ádeiluskyni, óvíst, hvort leikinn hefur
verið (þótt líklegt sé og þá sennilega úti), og vafalitið
hefur Matthías ekkert til hans þekkt. Hið eina, sem
prentað hafði verið af þessu tagi frumsamið, voru leik-
rit séra Geirs Vídalíns, síðar biskups, og Sigurðar sýslu-
manns Péturssonar, sem leikin höfðu verið við skóla-
gleði í Reykjavík tæpum þremur aldarfjórðungum áður
en Útilegumennirnir voru samdir, eða á síðasta tug 18.
aldar — oj$ svo samtal eitt og leikritsmynd eftir Magnús
Grímsson. — En allar voru leiksmíðar þessar bæði að
innviðum og umfangi lítils háttar hjá leikriti Matthías-
ar. Það var fjölbreytilegra, auðugra, bæði að persónum,
efni og leiksviðum. Hér eru í fyrsta sinn bæði inni- og
útisvið — og þeim rudd brautin allt til öræfa, þar sem
íslenzkar leikbókmenntir áttu síðar eftir að finna sér
stað í reisn sinni til mestrar tignar. Og Útilegumenn-
irnir voru leiksviðshæfastir, mesti sjónleikur, sem þá
hafði verið gerður á íslenzku, enda kom fyrst fram með
þeim hérlendis viðhlítandi leiksviðsbúnaður. Þeir eru
einnig elzta íslenzkt leikrit, sem enn er lifandi bók-
menntir og lifandi leikhússefni.
Ljóst er af því, sem að framan segir, að íslenzk leik-
ritagerð er vaxin upp í skjóli skólapiltagleði, sem var
henni enn athvarf um hríð. En áður höfðu piltar aflað
leikrita hjá utanskólamönnum, séra Geir og Sigurði
sýslumanni. Nú rís upp leikritaskáld úr þeirra eigin
hópi, og í kjölfar hans sigldu ýmsir skólasveinar (svo
Úr sýningu Þjóðleikhússins 1952: Bessi Bjarnason sem
Grendur smali, Valdemar Helgason sem Jón sterki og
Haraldur Björnsson sem Sigurður bóndi í Dal.
sem Valdimar Briem, Kristján Jónsson, Jón Ólafsson og
þó einkum Indriði Einarsson).
„Vart bílæti að fá“
Matthías breytti leik sínum oft og allmikið, þótt
frumkjarninn stæði lítt skertur, fátt væri fellt niður; en
ýmsu var hnikað til og nokkru aukið við. Er leikritið var
prentað 1864, var það þegar öðruvísi í sniðum en verið
hafði á frumsýningunni tveimur árum áður, ekki var
aðeins endursamið atriðið eftir Sigurð málara, sem fyrr
getur, heldur voru nú m.a. þættirnir fimm, sem upphaf-
lega voru fjórir. Síðan hélzt þáttafjöldinn samur, þótt
röðin breyttist enn og fjölgað væri sviðskiptum. Þriðja
afbrigðið var fyrst leikið í janúar 1873, er presta- og
læknastúdentar stóðu fyrir „sýnileikjum" í Glasgow
(stórhýsi við Vesturgötu 5A, sem brann 1903). í Þjóðólfi
segir, að Sigurður málari hafi þá gert ný leiktjöld að
Útilegumönnunum. „Kvað skáldið hafa enn breytt þeim
að mun frá því, sem var.“ „Hefur jafnan verið mestur
ákafinn í þann leikinn, þó að öll 7 fyrstu kvöldin héti
vart neitt bílæti að fá eftir kl. 1 % samdægurs." „Hvert
sæti k<j§tar 3 mörk; fyrir börn og standandi menn 2
mörk.“ Pjórðu og síðustu mynd sína mun leikurinn
hafa fengið nær 20 árum seinna, er Matthías skrifar frá
Akureyri sumarið 1892: „Prentsmiðjan hér er ónýt og
forleggjari enginn til. Nýja Útilegumenn, nokkra fyrir-
lestra, nýtt hefti af kveðlingum og Brand, Vesturfarar^
o.fl. hef ég allt í skúffunni, en fæ ekkert út gefið.“
Leikurinn var ekki prentaður aftur fyrr en 1898 („önnur
prentun, breytt og löguð"), þá með aðalheitinu Skugga-
Sveinn, en svo hafði hann lengi verið nefndur manna á
meðal.
„Með Glímuskjálfta Og
Berserksgang í KÖSTUNUM“
Tvímælalaust er það rétt, að Matthías er og verður
merkastur sem ljóðskáld og þýðandi. Einnig er það
Jón Aðils í hlutverki Skugga-Sreins í sýningu Þjóðleikhúss-
ins 1952. Þarna er hann með hinn hefðbundna atgeir, sem <
Sigurjón befur nú gert breytingu á. \
!
i
mála sannast, að hann skorti margt til þess að geta
orðið mikils háttar leikritaskáld; skipulagsgáfu og sam- <
kvæmni, sjón á hið einstaka og smáa, hóf á mælsku
sinni og þolinmæði til yfirlegunatni. Það er til að
mynda ósköp auðgert að fetta fingur út í sitt hvað I
varðandi byggingu, efnisatriði, persónugerðir og stíl
Skugga-Sveins — að ég nú ekki tali um þá, sem leita í j
honum þess, sem þar átti aldrei að vera, djúpsettrar
speki eða háfleygs skáldskapar. En hvað svo sem lær- •
dómsmenn á bókmenntir eða fagurfræði kunna að
segja, stendur sú staðreynd óhögguð, að hvorki hafa
agnúar Skugga-Sveins né hrakspár manna orðið honum
að fjörlesti. Og er það ekki ofmælt, að höfundi hans hafi
Jóii Sigurbjörnsson í hlutverki Skugga-Sveins í uppfærslu
Þjóðleikhússins 1961.
„Ég bjó til eða sullaði eða
skrúfaði saman leikriti í jóla-
fríinu. Það heitir Útilegu-
mennirnir og er í 4 þáttum
með ljóðmælarusli hér og þar.
Mér leiddist þessi danska
„komindía", sem griðkonur
hérna segja, og tók mig því til,
og þó þetta rit mitt í raun og
veru sé ómerkilegt, gjörði það
þó hvínandi lukku; ég var æpt-
ur fram á scenuna, og klapp-
aði pöpullinn yfir mér, svo ég
varð áttavilltur.
Matthlas Jochumsson I bréfí til
Steingrims Thorsteinssonar 17.
marz 1862.
verið varnað þess að vera leikskáld? Skugga-Sveinn er
þó að komast á tíðræðisaldurinn, jafnkeikur sem í
fyrstu. Sjálfur segir Matthías einmitt í skemmtilegri og
skynsamlegri grein um Skjaldvöru tröllkonu og
Skugga-Svein: „En hverjir leikir lifa lengst (að öðru
jöfnu)? Það mundu vera þeir leikir, sem fjörugastir eru,
ekki öfgaminnstir, ekki hughægir um of og ekki um of
strangir við aumingja „heiminn", heldur andríkir allt
að tryllingi og með glímuskjálfta og berserksgang í
köstunum, en allt samið og tekið með þeirri náttúrulist,
sem verður líf og virkileikur. Það eitt er góð list, sem
lætur menn, sem rétt mál eða mynd skilja, heyra sjálfs
sins hjarta slá; hvað sem öfgum líður.“ „Við alþýðuleiki
er eina ráðið að lofa alþýðu að ráða, en ekki konstdóm-
urum, sýna þá samvizkusamlega — og láta þá svo vesj^
ast upp, þegar þeir kussar launa ekki lengur eldið.“
Sízt verður sagt með sanni, að Útilegumennirnir hafi
átt við vaneldi að búa hjá íslendingum. Þjóðin hefur
tekið slíku ástfóstri við þetta fyrsta þjóðsögukennda
leikrit sitt, að orðið hefur eftirlætisgoð hennar, eins
konar þjóðleikur íslendinga. Þar brutust fram fyrstu
fjörtök nýs skálds, sem átti tilfinningalíf sitt óbælt, bjó
yfir ódoðnuðum áhrifum frá samvitund sinni við ís-
lenzka háfjalladýrð — og samdi leikinn í nánu sam-
starfi við leiksviðs- og leiklistarmanninn og í lifandi
sambandi við sýningarflokkinn, en bar ekki á torg sam-
anbarinn, skrifborðsframleiddan iðnvarning. í hrjúfum
einfaldleik og ójafnvægiskenndum átökum leiksins
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. NÓVEMBER 1984
11