Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.1984, Blaðsíða 12

fundu menn einhvern uppgerðarlausan og óloginn
frumkraft, sem andaði ferskum og hressandi öræfablæ
yfir mannabyggðir.
Enginn sjónleikur hefur náð jafnalmennum ítökum
með þjóðinni, ekkert leikrit, innlent né útlent, verið
sýnt jafnoft hérlendis, enginn íslenzkur leikur komizt
neitt álíka að sýningafjölda (sennilega a.m.k. 500) —
þar sem „sýnileikurinn" hefur farið fram í skemmum,
hlöðum, pakkhúsum, íbúðarhúsum og samkomuhúsum
alls konar, frá gildaskálanum gamla eftir miðja 19. öld
— til gildaskála íslenzkrar leiklistar við miðbik 20. ald-
ar — við frumstæðasta aðbúnað og einhverjar full-
komnustu leikhússtilfæringar á Norðurlöndum og allt
þar í milli. Enginn sjónleikur hefur haft jafnvíðtæk
áhrif á íslenzka leikstarfsemi, íslenzka leikhússmennt,
íslenzka leiklist.
En gusturinn af atgeir Skugga-Sveins blés einnig
fyrstur anda listarinnar í brjóst mesta leikhússmanni
íslands og mesta leikritaskáldi íslendinga.
„VAR ÞETTA EKKI ÞAÐ Mesta í Heimi?“
Indriði Einarsson segir frá því, er hann, 14 ára gam-
all, sá fyrstu leiksýningu á ævi sinni. Það voru Útilegu-
mennirnir, sýndir eftir jól 1865 í fyrsta sinn eftir útgáf-
unni 1864, og lék Matthías sjálfur Sigurð í Dal. „Ég var
ákaflega forviða og utan við sjálfan mig af ánægju og
gleði." „Mig furðaði á búningnunum, og þarna stóðu hin
eilífu fjöll uppi á leiksviðinu. Hin eilífu fjöll, sem voru
horfin í næsta þætti." „Ég var í leiðslu um kvöldið. Ég
vissi, hverjir léku, en setti þa eiginlega aldrei út úr
sambandi við hlutverkið — þeir voru stúdentarnir,
sýslumaðurinn og Skugga-Sveinn og ekkert annað.
Glapsýnin tók mig alveg fanginn." „Ég gleymdi stað og
Nína Sveinsdóttir í blutrerki Grasa-Guddu 1952.
stundu, stóð og horfði og horfði. Þegar tjaldið var fallið
í síðasta sinn, stóð ég lengi ..." „Eg vaknaði af dvala
og gekk heim. Á leiðinni var ég hugfanginn og langt
burtu frá öllu daglegu og5öllum veruleik. — Var þetta
ekki það mesta í heimi?" Þegar Indriði hafði nú fyrir
leiðarvísan Útilegumannanna fundið það, sem honum
var mest í heimi, helgaði hann sig því eftir föngum.
Áratug síðar en Matthías samdi leik sinn og meðan
Indriði sat enn í Lærða skólanum, var sýndur eftir hann
huldufólksleikurinn Nýársnóttin, sem lifað hefur til
þessa dags við hlið útilegumannaleiksins. Síðan varð
Indriði, sem alkunna er, mikilvirkur og mætur leikrita-
höfundur og frábær áhuga- og starfsmaður varðandi
leiklistarefni, upphafs- og forgöngumaður þjóðleik-
hússmálsins, er hann bar fyrst fram í merkisritgerð
sinni íslenzku leikhúsi í Óðni 1915. Árið eftir tók Einar
Benediktsson undir það með þessum miklu orðum:
„Saga sjálfstæðrar íslenzkrar nútímamenningar í höf-
uðstaðnum Jjyrjar, þegar þjóðleikhús verður stofnað í
Reykjavík."
Úpp á hálfrar aldar afmæii Útilegumannanna var
haldið með þeim veglega hætti, að íslenzkum bókmennt-
um síðari alda var í fyrsta sinn rutt til rúms meðal
heimsbókmennta samtímans — af nokkurs konar fóst-
ursyni Skugga-Sveins. Fjalla-Eyvindur Jóhanns Sigur-
jónssonar fór sigurför um Norðurálfu. En neistinn, sem
kveikjuna tendraði, var hrokkinn úr eldmóði Skugga-
Sveins. Jóhanni segist sjálfum svo frá því:
„Ég var á sjöunda árinu, þegar ég sá sjónleik í fyrsta
skipti á ævinni. Og það var í heimahúsum. Egill bróðir
Ærar R. Kraran lék Lirenzíus sýslumann, bæði 1952 og
’61, en búningur sýslumannsins rerður nú í barrokstíl eins
ogsjámáá teikningu Sigurjóns Jóbannssonar á forsíðu.
Sigurður Guðmundsson gerði fyrstu ieikmynd á íslandi og
það rar rið Útilegumennina. Hér er frumteikning Sigurðar
að baktjaldi á leiksýningu í Reykjarík. Myndin er í rörzlu
Þjóðminjasafnsins.
var lífið og sálin í fyrirtækinu, og hann lék aðalhlut-
verkið — sjálfan Skugga-Svein.
Aldrei, hvorki fyrr né síðar, hefur nokkur leiklist
gripið mig með jafnmikilli aðdáun og skelfingu eins og
þegar Skugga-Sveinn hristi atgeirinn og kvað með
ógurlegri raust:
ógn sér þér í oddi,
en í eggjum dauði,
hugur í fal,
en heift í skafti.
Löngu seinna, þegar ég var kominn til vits og ára,
skildi ég, að þá snart gyðja sorgarleiksjys hjarta mitt í
fyrsta sinni með sínum volduga væng.“
Þannig varð því gjóstur af slóðum Útilegumannanna
byr undir vængi þeim hauki, sem hæst þreytti flugið um
loftsali íslenzks leikritaskáldskapar.
Steingrímur J. Þorsteinsson
Tilvitnanir: 1) Jón Guðmundsson, Þjóðólfur 28. febr. 1862. —
2) Norðurland 27. jan. 1912. — 3) Bréf Matthlasar Jochums-
sonar, 6. — 4) Prentað I Sklrni 1946, sbr. þar einnig ritg.
Lárusar Sigurbjörnssonar um Sigurð Guðmundsson og Smala-
stúlkuna og sömul. Séð og lifað eftir Indriða Einarsson, 116. —
5) Eirlkur Briem: Endurminningar um Matthlas Jochumsson frá
skólaárum hans, Eimreiðin 1921, 14. — 6) Matthlas Jochums-
son: Sögukaflar af sjálfum mér, 159. — 7) Sama, 38—39. —
8) Bréf Matthlasar, 2—3. — 9) Brandur eftir Geir Vldalln,
Hrólfur (meö heitinu Auðun lögréttumaður I Sýnishornabók
Rasks 1819) og Narfi eftir Sigurð Pétursson, allt I Ljóðmælum
og nokkrum leikritum Sigurðar, Rvlk. 1846. Eftir Magnús
Grlmsson: Kvöldvaka I sveit (samtal) 1848 og Bónorösförin
1852. — 10) Þjóöólfur 3. og 21. jan. 1873. — 11) Bréf Matthl-
asar, 539. — 12) Bréf Matthlasar, 8. og Sögukaflar hans, 209
og 324. — 13) Isafold 10. okt. 1900 — 14) Norðurland 23. jan.
1913 — 15) Sklrnir 1935, 8—10 og Séð og lifaö, 75—77. —
16) Orðlistin á Islandi, Þjóðstefna 8. júnl 1916. — 17) Eimreiðin
1916, 58.
Matthías gætti þess að bafa rómantíkina með, meira að
segja ást í meinum milli útilegumannsins Haraldar og
heimasætunnar Ástu. Myndin er frá sýningu Þjóðleikbúss-
ins 1961, en þar lék Valdemar Örnólfsson Harald og Snæ-
björg Snæbjarnardóttir Ástu.